Іреттік сан-есім.
§17) Іреттік де үлкендете саналады; мәселен, «он бірінші» дегенде, әуелі «онды» айтыб, сонан соң «бірінші» дейміз, «еліу алтыншы» дегенде «еліу»ді айтыб, содан соң «алтыншы» дейміз; «жүз еліуінші» дегенде «жүз»ді «еліу»ден бұрын айтамыз. Іреттік бен саналғанда есебтік бен саналғандай айтылыб келіб ең ақырғы сөздің айағына іреттік жұрнағы «ыншы» жалғанады; мәселен, «мың тоғыз жүз жыйырма бесінші», «мың тоғыз жүз он төртінші» дегендей.
§18) Бұлардан басқа нәрсенің бүтіні емес, – бөлімтігінің санын көрсететүн сөздер бар; олар бөлшек деб аталады. Бөлшек сан: жарты, жарым, шійрек. Қазақтың тілінде бөлшек санның есімі тібті аз.
§19) Сан-есім жалғаулары зат-есім, сын-есім жалғаулары мен бірдей; айтылыуына қарай жалғаулар йа тікелей санға жалғанады, йа жанындағы басқа есімге жалғанады. Жадағай есебтік басқа есімге қосарланыб айтылмайтұн болғандықтан жалғаулар оларға қай кезде де өзіне жалғанады, мысалдар алыб қарайық.
Есебтік сан-есім
І. Жай жалғау
Жадағай есебтік
Жұуан сөздің жалғаулары:
«Алтау» деген сөз
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
|
Жекеше:
нешеу? алтау
нешеудің? алтаудың
нешеуге? алтауға
нешеуді? алтауды
нешеуде? алтауда
нешеуден? алтаудан
|
Көбше:
нешеулер? алтаулар
нешеулердің? алтаулардың
нешеулерге? алтауларға
нешеулерді? алтауларды
нешеулерде? алтауларда
нешеулерден? алтаулардан
|
Жіңішке сөздің жалғаулары:
«Біреу» деген сөз
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
|
Жекеше:
нешеу? біреу
нешеудің? біреудің
нешеуге? біреуге
нешеуді? біреуді
нешеуде? біреуде
нешеуден? біреуден
|
Көбше:
нешеулер? біреулер
нешеулердің? біреулердің
нешеулерге? біреулерге
нешеулерді? біреулерді
нешеулерде? біреулерде
нешеулерден? біреулерден
|
Дағдыландырыу. Жадағай сандағы сөздердің баршасын жалғаулатыу.
Жай есебтік
«Он кісі» деген сөз
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
|
Жекеше:
неше кісі? он кісі
неше кісінің? он кісінің
неше кісіге? он кісіге
неше кісіні? он кісіні
неше кісіде? он кісіде
неше кісіден? он кісіден
|
Көбше:
Жоқ
–
–
–
–
–
|
Дағдыландырыу. Осы үлгі бойынша жай есебтіктердің басқаларын жалғаулатыу.
Іреттік.
«Тоғызыншы» деген сөз
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
|
Жекеше:
нешінші? тоғызыншы
нешіншінің? тоғызыншының
нешіншіге? тоғызыншыға
нешіншіні? тоғызыншыны
нешіншіде? тоғызыншыда
нешіншіден? тоғызыншыдан
Көбше:
нешіншілер? тоғызыншылар
нешіншілердің? тоғызыншылардың
нешіншілерге? тоғызыншыларға
нешіншілерді? тоғызыншыларды
нешіншілерде? тоғызыншыларда
нешіншілерден? тоғызыншылардан
|
ІІ. Жақ жалғау.
Тәуелдеу.
Оңаша тәуелдеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
жыйырмам
жыйырмаң
жыйырмасы
жыйырмаларым
жыйырмаларың
жыйырмалары
|
алтауың
алтауың
алтауы
алтауларым
алтауларың
алтаулары
|
алтыншым
алтыншың
алтыншысы
алтыншыларым
алтыншыларың
алтыншылары
|
Ортақ тәуелдеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
жыйырмамыз
жыйырмаңыз
жыйырмасы
жыйырмаларымыз
жыйырмаларыңыз
жыйырмалары
|
алтауымыз
алтауыңыз
алтауы
алтауларымыз
алтауларыңыз
алтаулары
|
алтыншымыз
алтыншыңыз
алтыншысы
алтыншыларымыз
алтыншыларыңыз
алтыншылары
|
Жіктеу.
Анайы жіктеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
алтымын
алтысын
алты
–
–
алтылар
|
алтаумын
алтаусын
алтау
–
–
алтаулар
|
алтыншымын
алтыншысын
алтыншы
–
–
алтыншылар
|
Сыпайы жіктеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
алтымыз
алтысыз
алты
алтылармыз
алтыларсыз
алтылар
|
алтаумыз
алтаусыз
алтау
алтаулармыз
алтауларсыз
алтаулар
|
алтыншымыз
алтыншысыз
алтыншы
алтыншылармыз
алтыншыларсыз
алтыншылар
|
Тәуелдеуді себтеу.
Себтеу
Оңаша тәуелдеуді себтеу.
«Төртінші» деген сөз
Жекеше:
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
Көбше:
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
|
1-жақ
төртіншім
төртіншімнің
төртіншіме
төртіншімді
төртіншімде
төртіншімнен
төртіншілерім
төртіншілерімнің
төртіншілеріме
төртіншілерімді
төртіншілерімде
төртіншілерімнен
|
2-жақ
төртіншің
төртіншіңнің
төртіншіңе
төртіншіңді
төртіншіңде
төртіншіңнен
төртіншілерің
төртіншілеріңнің
төртіншілеріңе
төртіншілеріңді
төртіншілеріңде
төртіншілеріңнен
|
3-жақ
төртіншісі
төртіншісінің
төртіншісіне
төртіншісін
төртіншісінде
төртіншісінен
төртіншілері
төртіншілерінің
төртіншілеріне
төртіншілерін
төртіншілерінде
төртіншілерінен
|
Дағдыландырыу. Басқа іреттіктерді алыб, оңаша тәуелдеу түрінде себтетіу.
2- Ортақ тәуелдеуді себтеу.
«Жетеу» деген сөз
Жекеше:
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
Көбше:
Атау
Іліктеу
Барыстау
Табыстау
Жатыстау
Шығыстау
|
1-жақ
жетеуіміз жетеуіміздің
жетеуімізге
жетеуімізді
жетеуімізде
жетеуімізден
жетеулеріміз
жетеулеріміздің
жетеулерімізге
жетеулерімізді
жетеулерімізде
жетеулерімізден
|
2-жақ
жетеуіңіз
жетеуіңіздің
жетеуіңізге
жетеуіңізді
жетеуіңізде
жетеуіңізден
жетеулеріңіз
жетеулеріңіздің
жетеулеріңізге
жетеулеріңізді
жетеулеріңізде
жетеулеріңізден
|
3-жақ
жетеуі
жетеуінің
жетеуіне
жетеуін
жетеуінде
жетеуінен
жетеулері
жетеулерінің
жетеулеріне
жетеулерін
жетеулерінде
жетеулерінен
|
Дағдыландырыу. Басқа жадағай есебтік сөздерді ортақ тәуелдік түрінде жалғаулатыу.
2) Жіктеу.
1- Оңаша тәуелдеуді анайы жіктеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
алтауым
–
алтауымсын
алтауым
алтауларым
–
алтауларымсын
алтауларым
|
алтауың
алтауыңмын
алтауыңсын
алтауың
алтауларың
алтауларыңмын
алтауларыңсын
алтауларың
|
алтауы
алтауымын
алтауысын
алтауы
алтаулары
алтауларымын
алтауларысын
алтаулары
|
2-Оңаша тәуелдеуді сыпайы жіктеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
алтауым
–
алтауымсыз
алтауымыз
алтауларым
–
алтауларымсыз
алтауларымыз
|
алтауың
алтауыңыз
алтауыңсыз
алтауыңыз
алтауларың
алтауларыңыз
алтауларыңсыз
алтауларыңыз
|
алтауы
алтауымыз
алтауысыз
алтауы
алтаулары
алтауларымыз
алтауларысыз
алтаулары
|
3-Ортақ тәуелдеуді анайы жіктеу.
Жекеше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
Көбше:
1-жақ
2-жақ
3-жақ
|
алтауымыз
–
алтауымызсын
алтауымыз
алтауларымыз
–
алтауларымызсын
алтауларымыз
|
алтауыңыз
алтауыңызбын
алтауыңызсын
алтауыңыз
алтауларыңыз
алтауларыңызбын
алтауларыңызсын
алтауларыңыз
|
алтауы
алтауымын
алтауысын
алтауы
алтаулары
алтауларымын
алтауларысын
алтаулары
|
4-Ортақ тәуелдеуді сыпайы жіктеу.
Достарыңызбен бөлісу: |
