Тіл бұл сөйлеу әрекеті процесінде арнайы жасалынған және игерілген әр түрлі деңгейдегі бірліктер жүйесі және олармен жұмыс істеу ережелері. Сөйлеу тілдік жүйені нақты коммуникациялық актілерде жүзеге асыру

Тіл – бұл сөйлеу әрекеті процесінде арнайы жасалынған және игерілген әр түрлі деңгейдегі бірліктер жүйесі және олармен жұмыс істеу ережелері. Сөйлеу – тілдік жүйені нақты коммуникациялық актілерде жүзеге асыру. Сөйлеу әрекеті – адамдардың тыңдау, сөйлеу, оқу, жазу сияқты рухани мұқтаждықтарын қанағаттандыру мақсатында ой алмастыру ретінде өзара әрекеттесудің вербальді процесі.

Негізгі бөлім

Шетел тілін оқытудағы лингвистиканың негіздері

Лингвистика тілдерді белгілі бір адамдар тобында қарым-қатынас жасау үшін қабылданған белгілі бір кодтық жүйелер ретінде зерттейді. Жақында психолингвистика тілдік кодтардың көмегімен ақпаратты беру және қабылдау процесі ретінде сөйлеу белсенділігіне назар аударды. Басқаша айтқанда, сөйлеу-бұл нақты қарым-қатынас актілерінде тілдік жүйені енгізу, яғни, қарым-қатынас процесінің өзін де, осы процестің өнімдерін де қамтиды.

Әдістеме сондай-ақ көптүрлілік жағдайында тілдер мен мәдениеттердің өзара әсерін зерттейтін социолингвистика деректеріне; жекелеген шет тілдерін оқыту ерекшеліктерімен байланысты лингводидактика деректеріне; екі немесе одан да көп тілдердің тіл жүйелерін салыстыра зерттейтін салыстырмалы лингвистика деректеріне сүйенеді. Әдістеме үшін тіл мен сөйлеу ұғымы да, олардың арасындағы айырмашылықты ескеру де өте маңызды. Академик Л. в. Щерба көрсеткендей, тек тілді үйрену – тек тіл жүйесін білуді қамтамасыз етеді, бірақ бұл жүйені қарым-қатынас құралы ретінде қолдануға әкелмейді. Тілді практикада қолдану үшін, яғни сөйлеуді меңгеру үшін, қарым-қатынас барысында тілдік құралдарды автоматты түрде пайдалану қажет. Басқаша айтқанда, сөйлеу әрекеті тілді, яғни тілдің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық құрылымын және сөйлеуді қамтиды, ол өз кезегінде ауызша (тыңдау және сөйлеу) және жазбаша (оқу және жазу) тіл болып бөлінеді.

Тіл мен сөйлеу ұғымының саралануына сәйкес тіл мен сөйлеу бірліктері ажыратылады. Біріншісіне фонемалар, морфемалар, сөздер мен сөйлемдер, яғни белгілі бір тілдің тілдік жүйесінің әртүрлі ішкі жүйелерін (фонетикалық, морфологиялық және т. б.) сипаттайтын бірліктер жатады. Сөйлеу әрқашан ақпарат беру процесі немесе өнімі болып табылады. Сондықтан сөйлеу бірлігі толық мәлімдемені көрсететін шаманы білдіруі керек. Академик Л. в. Щерба синтагманы сөйлеудің ең кіші бірлігі деп санады. Синтагма – сөйлеудің ең қысқа сегменті, әрі қарай бөлінбейді және жеке заттарды белгілеу үшін қолданылады. Лингвистиканың жаңа саласы – мәтін лингвистикасы – сөйлемді емес, мәтінді сөйлеудің негізгі бірлігі ретінде қарастырады, ал мәтін екі жолмен ұғынады:

1) сөздің шынайы мағынасында - мәтін ретінде (макро мәтін);

2) суперфразалық бірлік (микротекст). Соңғысының мысалы – сұрақ-жауап бірлігі. Ұсыныс-мәлімдеме бірлігі мәтіннің ерекше түрі ретінде қарастырылады.

Шет тіліндегі сөйлеу әрекетін оқыту үшін студенттерге қажетті материалды ұтымды таңдауға мүмкіндік беретін тіл мен сөйлеу бірліктерін игерудің ерекшеліктері мен мүмкін қиындықтарын білу керек. Қазіргі уақытта құрылымдық лингвистиканың дамуына байланысты модельдеу мәселелері ерекше мәнге ие. Тіл білімінде модельдердің 2 түрі бар:

1) статистикалық емес немесе базистік лингвистикалық модельдер;

2) статистикалық немесе стохастикалық.

Шет тілдерін оқыту әдістемесінде статистикалық модельдер кітап пен жазу стилінің әр түрлі стильдегі мәтіндерінің ерекшеліктерін анықтауға, оқу мәтіндерін жазуға көмектесіп, студенттерді біртіндеп түпнұсқаға жеткізеді.

Лингводидактика мен салыстырмалы лингвистиканың мәліметтеріне сүйене отырып, мұғалім ана тілі мен оқытылатын шет тілінің ерекшеліктерін ескере отырып оқу процесін құруы керек, оқушылардың оңтайлы тілдік тәжірибесін (мысалы, ана тілінде қалыптасқан оқу немесе жазу дағдылары, ана тілі мен шет тілдеріндегі ұқсас құбылыстар) ескере, кедергі құбылыстың (мысалы, орыс тіліндегі сөздердің еркін тәртібі, ана тілінің дыбыстарын қолдану, сөздердегі стресс және т.б.) пайда болуын алдын ала оқытуды ұйымдастыруы керек.

Шетел тілін оқытудағы психологиялық негіздер

Психолингвистика-адамның сөйлеу мінез-құлқын зерттейді, ақыл-ой процестерінің, операциялардың, әрекеттердің модельдерін сипаттайды.

Сөйлеу әрекетін жүзеге асыру нәтижесінде сөйлеу механизмдері қалыптасады. Олар тыңдау мен оқу кезінде қабылдауды (қабылдауды) және сөйлеу мен жазуда сөйлеу сөздерін (репродукцияны) қалыптастыруды қамтамасыз етеді. Шет тілдерін оқытуға қатысты ақпаратты кодтау әрекеті репродуктивті сөйлеу деп аталады, ал сөйлеу сигналдарын декодтау әрекеті рецептивті сөйлеу деп аталады. Рецептивті және репродуктивті сөйлеудің айтарлықтай айырмашылықтары бар. Рецептивті сөйлеу процесі тіл формаларынан ойға ауысады, ал жасалатын операцияларды аналитикалық деп атауға болады. Репродуктивті сөйлеу процесі ойдан оны тіл құралдарымен безендіруге дейін жүзеге асырылады, ал бұл жағдайда жасалатын операциялар синтетикалық деп аталады. Әдетте Әдістемеде репродуктивті сөйлеуде қолданылатын тіл материалы Белсенді деп аталады, ал рецептивті сөйлеуде қолданылатын материал пассивті немесе рецептивті деп аталады.

Шет тілдерін оқытуға қатысты "білім" ұғымы сөздің тар мағынасында да, кең мағынасында да қолданыла алады. Бірінші көздейді білу маңызы бар сөздер, оның түрлерін, фразеологиялық айналымдар ережесін. Алайда лексиканы, грамматиканы, фонетиканы игеру іс-әрекеттер мен ережелердің тіркесіміне негізделген және жалпы шет тілін білуге, яғни сөздің кең мағынасында білімге әкелетін белгілі бір іс-әрекеттің нәтижесі болып табылады. Білімді тілдік ережелерді түсіну, шет тіліндегі сөйлеудің тілдік ерекшеліктерін, лингвистикалық және аймақтық шындықтарды түсіну ретінде анықтауға болады. Тілдік ережелерді өзіндік мақсат ретінде қарастыруға болмайды, бұл тек тілдік материалды игеру және тиісті дағдылар мен қабілеттерді дамыту құралы.

Шет тілін меңгеруге қатысты дағды деп рецептивті және репродуктивті сөйлеу процесінде фонетикалық, лексикалық және грамматикалық материалмен автоматтандырылған әрекеттерді түсіну керек.

"Дағдылар"терминінің мазмұнын түсіндіруде жағдай біршама күрделі. Кейбір психологтар дағдыларды дағдыларды қалыптастырудың бірінші кезеңі ретінде қарастырады. Басқалары дағдылар тек дағдыларға негізделуі мүмкін және керісінше емес деп санайды. Сонымен, көптеген зерттеушілер бастапқы және қайталама дағдыларды қатаң түрде ажыратады.

Шет тілдік материалды игеру процесі-бұл білімді, дағдылар мен қабілеттерді кезең-кезеңмен қалыптастырудың үш сатылы процесі. Ассимиляцияның бірінші кезеңінің міндеттері-Бастапқы дағдыларды қалыптастыру, яғни сөйлеу бірліктерін қабылдау мен түсінудегі қарапайым дағдылар.

Шет тілін меңгеруде есте сақтау процестері маңызды рөл атқарады. Психологияда қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді есте сақтау ерекшеленеді. Жадтың екі түрі де сөйлеу әрекетін жүзеге асыру үшін маңызды. Сөйлеу мәлімдемесін қалыптастыру процесінде қажетті тілдік құралдар қысқа мерзімді жадқа беріледі, содан кейін жаттығулар нәтижесінде олар ұзақ мерзімді жадқа ауысуы керек, бұл іс жүзінде тілді меңгерудің сәтті болуының шарты болып табылады. Жад туралы айтатын болсақ, әдетте келесі процестер бөлінеді: есте сақтау, сақтау және ұмыту. Есте сақтау ерікті болып табылады, егер мақсат бір нәрсені есте сақтау үшін арнайы қойылса және есте сақтау басқа тапсырмаға ие іс-әрекет барысында жүзеге асырылса, еріксіз болады. Шет тілдерін оқытуда еріксіз есте сақтаудың маңызы зор, өйткені тілдік материалды әр түрлі қарым-қатынас жағдайларында қолдана білу керек, оны есте сақтау ғана емес. Сіз тек жеке сөйлеу мөрлерін, сөздерді, бұрылыстарды есте сақтай аласыз.

Еркін жаттау жалпы оқу процесінде елеусіз орын алуы керек.

Еріксіз есте сақтаудың белгілі бір үлгілері бар:

1) жаттығулар оқушылардың белсенді шығармашылық белсенділігін ынталандыруы керек;

2) олар қызығушылық тудыруы керек;

3) оларды логикалық түрде түсіну керек, жаңа материалды ескімен салыстыру оң рөл атқарады;

4) есте сақтау әр түрлі сезімдерге негізделуі керек (көру, есту, қол моторикасы, сөйлеу моторы).

Бұл дегеніміз, тілдік материал жаттығулардың әр түрінде: ауызша, оқу және жазу жаттығуларында және т.б.

ҚОРЫТЫНДЫ

Тіл адамзат қоғамының барлық қызметіне қызмет ететін адами қарым-қатынастың маңызды құралы болып табылады. Байланыс тікелей жеке әңгімеде, өзара хат алмасуда немесе жанама түрде – кітап, теледидар, радио, газет арқылы жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл кез-келген тілдің, оның ішінде шет тілінің қасиеті. Ол оқу жоспарына адамға ана тілінен басқа қарым-қатынас құралын беретін пән ретінде енгізілген. Сөйлеу дегеніміз-нақты қарым-қатынас актілерінде тілдік жүйені енгізу, яғни.қарым-қатынас процесінің өзін де, сөйлеу туындыларын да немесе осы процестің өнімдерін де қамтиды. Тілді сөздің қатаң мағынасында үйрену тек тіл жүйесін білуді қамтамасыз етеді, бірақ бұл жүйені қарым-қатынас құралы ретінде қолдануға әкелмейді. Тілді практикалық қолдану үшін, яғни сөйлеуді меңгеру үшін тілдік құралдар мен оларды сөйлеуде қолдану ережелерін білу ғана емес, сонымен қатар оларды қарым-қатынас актілерінде автоматтандырылған қолдану қажет. Бұдан шығатыны, оқу процесінде тілдік құралдарды есте сақтау мен шоғырландыруды, оларды пайдалану дағдыларын қалыптастыруды ғана емес, сонымен бірге қарым-қатынастағы тәжірибені, яғни сөйлеу актілерін жүзеге асыруды қамтамасыз ету қажет.

Қолданылған әдебиеттер:

1. https://kto.guru/filologia/1028-lingvisticheskie-osnovy-obucheniya-inostrannym-yazykam.html

2. https://kto.guru/filologia/1029-psihologicheskie-osnovy-obucheniya-inostrannym-yazykam.html