Тіл үйрету сабағында оқылымның болжау стратегияларын тиімді ұйымдастырудың жолдары

Түрлі ұлт өкілдеріне қазақ тілін үйретуде болжау стратегиясын пайдаланудың артықшылықтары бар. Біріншіден, болжам жасау барысында оқушылар жаңа білімді анықтау үшін өздерінің бұрынғы білімдерін қайта жаңғыртады. Екіншіден, болжауға негізделген тапсырма оқушылардың қызығушылығын арттырады (Duke пен Pearson сілтемесіндегі Anderson, Wilkinson, Mason, Shirey, 1987). Үшіншіден, оқушылардың сыни тұрғыдан ойлау мүмкіндіктерін дамытады (Wagaman, 2008) және оқушылар осы әдіс арқылы өз білімдерін тексеріп, нақтылай алады. Осы тақырыптың өзектілігін дәлелдеу мақсатында қазақстандық жалпы білім беретін мектеп мұғалімдеріне сауалнамалар жүргізіліп, нәтижесі статистикалық үлгіде сараланған болатын. Сауалнама қорытындысы бойынша отандық оқытушылардың практикасында болжау стратегиясы тек сабақты ұйымдастыруда қолданатын амал ретінде ғана танылған. Ал кейбіреулері оны оқушылардың ойлау қабілетін дамытатын, шығармашылығын шыңдайтын амал ретінде түсінеді. Ол бағытта тапсырмалар оқушыға мәтіндегі ойды аяқта, мәтіннің ортаңғы бөлігін ойдан құрастыр т.б. болып келеді. Сондай-ақ, болжау стратегиясының зерттеу нысанына алынудың басқа да бірнеше себептері болды. Біріншіден, күні бүгінге дейін қазақ тілін оқыту әдістемесінде тек аударма-грамматика әдісі ғана қолданылып келген (ол оқушыларға мәтінді жай ғана бір тілден ана тілдеріне аударту арқылы түсіндіру). Ал шетелдік әдістемеде бұл әлдеқашан ескірген әдіс болып табылады. Бүгінде бұл әдістің орнын Лексикалық әдіс (Lexical approach), Анықтауға бағытталған әдіс (Guided discovery) т.б. басады. Ендеше, оқытудың жаңа әдістерін біртіндеп қолданысқа енгізу мақсаты алға қойылып отыр. Екіншіден, оқылым дағдысының өз ішінде алуан түрлерге жіктелетіндігі қазақстандық тіл үйрету әдістемесінде әлі де болса тың тақырып.

Оқыту процесі барысында «Болжау стратегиясы» тілді меңгерушілердің оқылым дағдысын дамытатын оқыту құралы қызметін атқарады. Тіл үйренушілерге қазақ тілін меңгертуде Болжау стратегиясын қолданудың маңыздылығы жетіп артылады. Оқушыларға белгілі бір тақырыпта немесе кітап туралы болжау жасатқанда оның дөп түсуі міндетті емес. Олар тақырып аясында түрлі болжамдар айтып нақты жауап тапқанға дейін бұрыннан қордаланған білімдерін жаңғыртады. Мұның өзі оқылымға қажетті басты элементтердің бірі.

Болжам жасаудың түрлі жолдары бар. Ол тілді үйретуге қатысты дағдылардың барлығына ортақ әдіс болып танылғанымен, негізінде ол оқылым дағдысын қалыптастыруда қолданылатын тиімді тәсілдердің бірі. Грилеттің айтуынша (Grellet,2006.p17) болжау әдісі оқылым материалын егжей-тегжей оқымай, кілт сөздерге сүйеніп-ақ оқылым мазмұнын анықтау мүмкіндігіне ие болады. Бұл, әсіресе, екінші тілді үйренетін оқушыларға ең қажет оқылым дағдысы.

Болжауды оқылымға дейінгі, оқылым барысында, оқылымнан кейінгі деп бөлуімізге болады. Оған қоса, болжау әдісі төрт түрлі дағды бойынша да (оқылым, айтылым, жазылым, тыңдалым) өз ішінде түрленеді. Мысалы, жазылым дағдысы бойынша - сурет бойынша әңгіме құрап жаз, әңгімені аяқта, мәтінді қайта қалпына келтір т.б. Дәл осындай болжау ретімен оқушылардың айтылым дағдысы дамытылады. Мысал ретінде Бруноның «Сниффи мен Флаффидің басынан кешкендері» атты онлайн сабағын айтуға болады. Автор сюжетке құрылған суреттерді ғана оқушыларға ұсынып, соған сәйкес әңгіме құрап айтуды тапсырады. Кейін оларға әңгіменің дұрыс нұсқасы беріліп, өздерінің болжамдарымен салыстыру жұмыстары жүргізіледі. Бұл тұста оқушылар үшін өз болжамдарының қаншалықты жақын болғанын білу маңызды болып келеді әрі олар тапсырманы асқан қызығушылықпен, ынтамен орындайды. Ал тыңдалым дағдысына қатысты болжау стратегиясының аса көп түрлерінің болмайтындығы анық болды. Көбіне тыңдалым материалы қосылып, одан кейін оқушылардан сөйлеуші адамдардың мамандықтары кім, іс-әрекет қай жерде орын алған, оны қалай анықтадыңыз дегендей болжамға негізделген сауалдарға жауап алынады. Әлбетте, болжау әдісін қолданғанда кейбір дағдыларды қатарластыра, араластыра қолдануға болады, бірақ бір сабақ көлемінде максималды деңгейде екі-ақ дағды нысанаға алынады.

Кей кездері болжау стратегиясы оқылым мен грамматиканың да басын қосады. Мәселен, ағылшын тіліндегі оқылымда Filling the gap аталатын тапсырма бар. Ол тапсырма бойынша оқушы әрбір бесінші немесе алтыншы сөздерді (мәтінде ол сөздердің орны бос келеді) грамматикалық білімдерін пайдаланып болжау арқылы оқылымды жалғастырады.

Болжау стратегиясын жаңа сөздерді үйрету тәсілі ретінде де жиі пайдалануға болады. Мысалы, оқушыларға оқылым алдында белгілі бір тақырыпты ашатындай, яғни сол тақырыпқа қатысты он сөз тізбегін жазу тапсырмасы беріледі. Ондағы мақсат оқушылардың бұрыннан бар білімдерін жаңғырту, атап айтқанда білетін сөздерін қайталату және жаңа сөздерге баса назар аударту. Бұл тапсырма бойынша мұғалім оқылымнан кейін оқушы сөздерінің мәтінде кездесу не кездеспеулерін бірлесе талқылатады, кездеспеген жаңа сөздердің есте сақталуы үшін олармен сөздік жұмысын жүргізеді.

Оқушылардың оқылым дағдысын қалыптастыруда болжаудың түрлері өте көп ұшырасады. Оларға: мәтін ішіндегі бос орындарға қажетті мәліметтерді тауып қою (сөздерді), сюжетті желімен жазылған мәтін бөліктерін біртіндеп болжап оқу, әңгімені аяқтау, оқылым материалының тақырыпаты бойынша оқылатын мәтін мазмұнын тексеру т.б. Оқылым дағдысындағы болжам әдісі, сонымен қатар, оқылым алды, оқылым кезіндегі, оқылымнан кейінгі деп те бөлінеді. Сол себепті де болжату тапсырмаларының мақсаты да түрлі болып келеді.

Болжаудың сабақ барысындағы қолданылу мөлшері әрқилы. Себебі ол оқылым материалының мазмұны мен сабақтың мақсатына байланысты. Мәселен, ‘New English File’ студент кітабында абзацтары бірінен кейін бірін болжатып оқуға құрылған оқылым мәтіні берілген. Мұндай жағдайда болжау әдісі сабақ бойына татырлық жұмыс түрі бола алады. Мәселен, сабақ тақырыбын болжатып барып хабарлауға болады, оқылым бойында болжау әдісі қолданылады, оқылым соңында оқушыға мәтінді өз бетінше аяқтау тапсырмасын беруге болады т.с.т. (Үлгі ретіндегі сабақ қосымша тіркеледі). Демек, бұдан болжатып оқыту жай ғана сабақты қызықты етіп өткізудің амалы ғана емес екендігін көреміз. Болжау әдісі арқылы оқушылар өздерінің оқылым дағдыларының қандай деңгейде екендігін бағалай алады, өздерінің бұрынға білімдерін қаншалықты қолдана алатындықтарына көз жеткізеді. Болжау әдісі оқушылардың оқылым тапсырмаларын дұрыс орындап, өз жауаптарына сенімді болуларына себепкер болады.

Болжап оқытуды сәтті жүзеге асыруда көрнекі құралдардың да маңызы зор. Болжауға қатысты заттық көрнекіліктер мен карточкаларды, бейнематериалдарды, суреттерді пайдалану арқылы оқушыларды дұрыс болжауға бағыттай аламыз. (Harmer, 2007). Сондай-ақ, аталғандардың қатарында компьютерлік ойындардың да орны ерекше. Оларды сабақты қорытындылау немесе сабақ тақырыбын хабарлау мақсатында ұтымды қолдануға болады. Мысал ретінде Давид Тулганың “Picture Puzzle Prediction” сияқты компьютерлік ойындарын атауға болады. (Picture puzzle. www.Davidtulga.com).

Ойымызды қорытындылай айтқанда, оқушылардың оқулықтарындағы оқылымды жүзеге асыруда болжау әдісінің маңызы өте зор. Оған өзге дағдыларға қарағанда оқылымдағы болжау әдісінің көптеп қолданылуы дәлел бола алады. Болжау әдісін сабақ кезеңдерінде қолданылуына орай және оқылым мазмұнына байланысты бірнеше түрлерге жіктейміз. Алайда, қайсыбір түрі болмасын оқушының түсінігін қалыптастыруға, сабаққа деген қызығушылығын арттырға, ойлау қабілетін арттыруға, өз білімін бағалауға зор септігін тигізеді.
Болжап оқытуға негізделген сабақ жоспары

Сынып құрамы	16 оқушы
Сабақаралық тақырып	Оқушылар өткен шақ пен келер шақты біледі
Негізгі мақсат	Болжау стратегиясы арқылы оқушыларды қылым дағдысына төселту
Қосымша мақсат	Сөйлесім дағдысын дамыту
Болжам	Оқушылардың сабаққа деген қызығушылығы артып, оқылым дағдысын дұрыс қолдануға үйренеді, сөйлесім қабілеттері дамиды
Күтілетін қиындықтар	Оқушылар сурет арқылы болжауда қиналады
Пайдаланылған әдебиет	New English File Teacher’s Book Pre-intermediate Photocopiable, Oxford University Press 2005.

уақыты	сабақтың кезеңдері	кезең мақсаттары	көрнекі-ліктер	қарым-қат.
3 мин	Мұғалім оқушылардан орындарынан тұрып қалаулары бойынша жұп тауып және жұбымен «Бұрын-соңды қатты үрей тудыратын, қорқынышты кітап оқып көрдіңдер ме?» деген сұрақты талқылауларын сұрайды.	Сабаққа кіріспе: Студенттердің қызығушылығын арттыру	B қосымша-сы	О-о (оқуш. – мұғ.)
5 мин	Оушылар мұғалім тарапынан дайындалған түрлі жағдаяттарға байланысты өз шешімдерін ұсынады (жағдаяттар оқушылардың көңіл-күйін көтеру үшін гүл жапырақтарына қыстырылып беріледі).	Жаңа сабақты ендіру: -тақырыпты хабарлау; -оқушылардың бұрыннан бар білімдерін жаңғырту	C қосымша-сы	оқушылар мұғ.-барл. сынып
5 мин	Оқушыларға мәтін мазмұнынан хабар беретін төрт сурет беріледі.	Оқылым ады тапсырмасы: - оқушыларға тақырыпат пен мазмұнды болжату	D қосымша-сы	о-о М-Б/с
15 мин	Оқушылар әр абзацты біртіндеп болжай оқиды.	Оқылым бойында: - оқылым дағдысын игерту; -болжап оқу дағдысына үйрету	E қосымша-сы	Ооо М-Б/c
5 мин	Мұғалім оқушылардан жұп болып әңгімені өз болжамдары бойынша аяқтауын өтінеді.	Оқылымнан кейінгі тапсырма: -сөйлеу дағдысын дамыту; -оқушылардың шығармашылық қабілетін шыңдау		О-о
5 мин	Мұғалім оқушыларға сауалнамалар таратады және олардың сабақ бойындағы жұмыстарына баға береді.	-оқушылардың сабақ туралы пікірін білу; -оқушылардың жұмысын бағалау	F қосымша-сы	М М-ооо
2 мин	Сабақты аяқтау (суыту): Оқушылар өздеріне жұптарын табу арқылы өздеріне арналған мадақтамаларды оқып біледі.	-сабақты жақсы көңіл-күйде аяқтау	J қосымша-сы	О-о

Сабақ жоспарына қатысты қосымшалар

B қосымшасы

«Бұрын-соңды қатты үрей тудыратын, қорқынышты кітап оқып көрдіңдер ме?» - деген сауал тақтада жазулы тұрады.

1. 
   Сіз шетел тілі курсына барып кештетіп үйге қайтып келесіз. Сағат 10. Сіз 5 минуттан соң автобустан түстіңіз. Сіз тезірек жүріп келесіз, бірақ соңыңыздан біреудің ілескенін сезесіз. Осы сәтте қандай әрекет етер едіңіз?
   
2. 
   Ата-аналарың жақын достарының үйіне қонаққа кетті. Сіз үйде жалғыз қалдыңыз. Кенеттен, жарық өшіп қалды. Сіз осы кезде «Өлі қыздар» атты қорқынышты фильм көріп жатқан болатынсыз. Сізді үрей билер ме еді? Өзіңіздің бөлмеңізге қалай жетесіз?
   
3. 
   Сіз лифтіде келе жатсыз. Сіздің қасыңызда бір ер адам бар. Сіздің оған көзіңіз түсіп еді, ол адамның өңі қашып бара жатады. Қндай шара жасайсыз? Сіз қорқар ма едіңіз?
   
4. 
   Ауылда тұратын әжеңізге қыдырып бардыңыз. Ол сізді бірде көрші үйден шайға сүт әкелуге жұмсайды. Бірақ ол үйге жақындай бергенде ауладан үлкен ит шығып, сізге ұмтылады. Не істер едіңіз?