Тұлғаның мотивациялық профилі

Психологияның өзектi мәселелерiнiң бiрi мотивация және iс-әрекет мәселесiн және мотивтердiң шығу тегiн Х. Хекхаузен «мотивация және iс-әрекет» жұмысында қарастырған. Мотивация – бұл тұлғалық және iс-әрекеттiк жүйелердiң бiрiгуi негiзiнен пайда болған психологиялық ерекшелiк. Мотивация туралы теориялар ежелгi грек философтары мен теологтары iлiмдерiндегi рационализм және ирррационализм бағыттарымен бiрге дамыды. ХIХ ғасырдың ортасына дейiн ықпалы басым болған рационалистiк позициясы бойынша, адам жануарларға еш қатысы жоқ ерекше жаратылыс ретiнде қарастырылды. Тек адам ғана сана, ақыл-ой, ерiк-жiгерге ие бола алады. Бұл бағыт бойынша мотивацияның қозғаушы күшi- адамның ақыл-ойы мен санасы және еркiмен байланысты. Мотивация ұғымы адамның нақты бiр мақсатқа жетуге бағытталған талаптану жүйесiмен түсiндiрiледi. Мотивациялық жүрiс-тұрыс “Адам ненi қалайды? Ол неге ұмтылады? деген сұрақтарға жауап бередi. Адамның талабы әрқашан басым қажеттiлiктердiң жүзеге асуымен байланысты болады. Адамдар жүрiс-тұрысының негiзiнде белгiлi бiр қажеттiлiктер болады. Қажеттiлiк бұл адам бастан кешiретiн мұқтаждық қанағаттануы, адам тiршiлiгi, оның жеке адамдық тұтастығын сақтау үшiн өмiрлiк маңызды болып табылады. Жеке адамның мотивациялық сферасын оның дамушылық табиғаты тұрғысынан бiрқатар өлшемдермен бағалауға болады. Жеке адам мотивациялық сферасының кеңдiгi. Бұл мотивациялық факторлардың (қажеттiлiк, мақсат, мотив) әр түрлi сапалылығы, яғни адам да әр түрлi қажеттiлiк, мақсат, мотивтер неғұрлым көп болса, оның мотивациялық сферасы соғұрлым кең болады. Жеке адам мотивациялық сферасының икемдiлiгi. Бұл қандай да бiр қажеттiлiктi қанағаттандыру барысында түрлi мотивациялық талпыныстарды пайдалана алумен сипатталады. Жеке адам мотивациялық сферасының иерархиялылығы. Бұл жеке адам бойында болатын қажеттiлiк, мақсат, мотивтердiң әрқайсысы өз алдына мотивациялық диспозиция ретiнде өмiр сүрмейтiнiн, керiсiнше олардың бiр-бiрiне бағыныштылығы немесе басымдылық белсендiлiгiмен сипатталынады. Мотивация адам өмірінің бұрынғы ғылымында орын ала бастаған. Жүз жылдықтың бірінші жарты жылында әр елдерде мотивация туралы ұғымдарды жан-жақты әр түрлі қарастыра бастаған. Мысалы, өздерінің түрткі және мотивация туралы зерттеулерін Фрейд Австралияда, Левин Германияда жүргізе бастаған және мотивация туралы пікірлер әр түрлі жағдайларда көп қарастырылған. «Түрткі» өзіне нақты жағдайда жүре бастаған талап етуді, қозуды, тырысуды тағы басқа қасиеттерді қосып алады. Түрткі бұл барлық қарым-қатынастағы «индивид-орта».Түрткі бұл барлық қарым-қатынастағы «индивид-орта». Егерде түркіні бір шеңбердің ішіндегі қарым-қатынастың «индывид-ортасы» деп түсінсек, онда бұдан шыққан мотивацияның психологиялық мәселелерінің негізгі сегіз түрін атап өтуге болады:

1. 
   «Индивид-орта» қарым-қатынастың эквиваленттілігі.
   
2. 
   Жеке даралы өсу кезінде және нақты бағалы диспозиция қалыптасқанда түрткі қалыптасады.
   
3. 
   Адамдардың жеке тұлғалық қасиеттері мен бірге түрткілері де өзгеріп отырады.
   
4. 
   Адамның мінезі нақты бір жағдайда әр түрлі түрткіні иерархияға бағытталып, түрткілері әр түрлі жағдайға тап болып келеді.
   
5. 
   Мотивация мінез-құлықтан қалыптасқандықтан түрткісі қалады.
   
6. 
   Қозудың іс-әрекеттегі байланысын мотивация ретінде түрткі анықтайды.
   
7. 
   Мотивация жеке процес емес, бұл мінез-құлықты басынан аяғына дейін анықтайды.
   
8. 
   Мотивтендірілген іс-әрекетті мотивациямен салыстыруға болмайды.