Түр, тұлға, logos сөз, ілім дербес сөздердің грамматикалық мағыналарын



бет19/23
Дата20.02.2023
өлшемі169 Kb.
#169448
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23
Байланысты:
Қазіргі қазақ тілі сабақ жоспарлары

2. Синтетикалық тәсілдің қазақ тілінде ең жиі кездесетіні қосымша арқылы грамматикалық мағынаның берілуі. Әсіресе форма тудыратын қосымшалар арқылы неше алуан грамматикалық мағына беріледі: көптік, тәуелдік, жақтық мағыналар, жіктік жалғау арқылы жақтық, жекешелік-көптік мағыналар, септік жалғаулары арқылы қимыл, іс-әрекеттің иесі, меншіктілік, тура және жанама объектілік, мезгілдік, мекендік-бағыттық, құралдық-амалдық сияқты мағыналар, шырай жұрнақтары арқылы бір тектес сынның салыстырмалы я күшейтпелі сипаты, етіс жұрнақтары арқылы қимыл, іс-әрекеттің субъекті мен объекті арасындағы әр түрлі қатынастарды білдіру, болымсыз етістік жұрнағы арқылы сол қимылдың болмауы, шақ жұрнақтары арқылы сөйлеп тұрған сәтпен байланысты қимылдың болып кеткенін, я болып жатқанын, я әлі болмағанын (шақтық мағыналарды) білдіруі рай тұлғалары арқылы қимылдың болу-болмау шартын, тілек-ниетін, біреуге бұйыруын т.б. білдіруін көрсетуге болады.
Мысалы, жоғарыда берілген екі мысалдағы су-ға, біт-пе-с, өт-кен-ге, күл-е-міз, жыла-п, дәме ет-кен-ге, және жаса-ма-й-мын, еңбек-тің, жеміс-і-н, көз-бен, көр-е-м(ін), жаса-й-мын, кейінгі-ге, бер-е-м(ін) сөздерді алып қарай-ық. Су (жалпы зат атауы, деректі т.б.) түбірге -ге қосылу арқылы жалпы объект, қимылдың бағыты, орны мағына-сы үстелген. Сондай-ақ біт қимылының -пе болмайты-нын, орындалмайтынын -с шақтық мағына, өт қи- мылы-на -кенөткен шақтық мағына -ге септік – мақсаттық мағына, күліс-әрекет -е ауыспалы осы шақ мағынасын, -мізқимылдың 1-жақ және көпше (көп субъект арқылы) орындалатынын, жылақимылына -п қимылдық амалын, (дәме) ет қимылына -кенөткен шақтық -ге себептік – мақсаттық мағына, күліс-әрекетке -сауыспалы осы шақ мағынасын,-мізқимылдың І-жақ және көпше (көп субъект арқылы) орындалатынын, жылақимылына -п қимылдық амалын, (дәме) ет қимылына -кенөткен шақтық -ге себептік-мақсаттық мағына, жасаіс-әрекетке -маболымсыздық мағынаны –й ауыспалы осы шақ мағына, -мынқимылдық 1-жақ арқылы жалғыз (жекеше) орындалатынын, еңбекжалпы зат ұғымының -ніңменшіктілік-иелік (жемісін) мәнін, жемісжалпы зат ұғымының -і 3-жаққа (еңбек) тәуелді екенін -н белгілі қимылдың (көру) тура объектісі екенін білдіру, көзжалпы зат ұғымының -бенқұралдық, амалдық мәнін, көріс-әрекетке -е ауыспалы осы шақ мәнін -м -міносы қимылдың 1-жақ арқылы жалғыз (жекеше) орындалатынын, жасаіс-әрекетке -й ауыспалы осы шақ, -мыносы қимылдың 1-жақ арқылы жалғыз (жекеше) орындалатынын кейінгі қатыстық мәнге -ге жанама объектілік (және субъективтік) мән, бірқимылға -е ауыспалы осы шақ мәнін, -м ( -мін)осы қимылдың 1-жақ арқылы жалғыз (жекеше) орындалатынын білдіреді. Ал қазақ тілінде грамматикалық мағынаны префикс арқылы білдіру жолы жоқ. Мысалы, орыс тілінде при-шел (келді), у-чил (оқытты, үйретті), за-шел (келіп-кетті), про-читал (оқып шықты), пере-шел (өтіп кетті) т.б. сөздердегі при, у, за, про, пере приставкалары белгілі грамматикалық мағына тудырып тұр. Қазақ тіліндегі бірді-екілі сөздің құрамындағы бей (би) -бейшара, бейма-за, бейуақыт, на — наразы, т.б. префикс емес, олар кірме түбірдің құрамына еніп кетеді.
Сондай-ақ ішкі флексия жолы да қазақ тілінде жоқ. Мысалы, араб тілінде сөздің құрамындағы ішкі дыбыстардың өзгеруі арқылы жаңа грамматикалық мағына туады: катаба — жазу, жазды етістігі болса, китаабун – кітап та, кутбун – кітаптар деген көптік мәнді білдіреді. Ішкі флексияның элементтері орыс тілінде де кездесіп отырады: собирать (жинау) – собрать (жинап алу), бегать — (жүгіру) – бежать (жүгіріп кету) т.б. сияқты етістіктің түрлік мағыналары, сөздің құрамындағы дыбыс өзгерістері (ішкі флексия) арқылы беріледі. Грамматикалық мағынаның екпін арқылы да берілуі қазақ тілінде жоқ деуге болады. Қазақ тіліндегі болымсыз етістік пен етістік түбірден зат есім тудыратын — ма, — ме, — ба, — бе, — па, — пе қосымшалары арқылы жасалған сөздердегі екпіннің әр түрлілігі (мысалы, кеспе — кеспе, мінбе — мінбе, көрме — көрме, қоспа – қоспа т.б.), екпіннің сөз мағынасын айыру сипаты бола алмайды. Орыс тілінде екпін сөз мағынасын лексикалық айырумен бірге (мысалы, замок — қорған, замок — құлып, кілт, мука — азап, мука – ұн , т.б.) грамматикалық мағына тудыруға да негіз болады: окна – терезенің (жекеше ілік септік), окна – терезелер (көпше атау септік), руки — қолдың, руки – қолдар, воды – суды, воды — сулар, т.б. Сондай-ақ қазақ тілінде грамматикалық мағынаны берудің супплетивті жолы да жоқ. Мысалы, орыс тілінде адам деген ұғым человек сөзі арқылы берілсе, оның көпше түрі бүтіндей басқа сөзбен (люди – адамдар) беріледі. Сондай-ақ хорошо – жақсы және лучше — өте жақсы, сказал — айтты, говорил – айтты параллельдері де супплетивті жол арқылы грамматикалық мағына білдіруге жатады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   23




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет