«Бiздiң адал адамдарымыз да ұсталып кеттi. Соларды ұстап бергендердiң өзi – «халық жауы»

Бұл куәларды құртудың ең тиiмдi «тәсілі» едi. «Қырағы нарком Ежов» та, «ежовшылар да» аман қалмады. Ең соңғы, шешушi, қауiптi толқын – отыз сегiзiншi жылдың көктемiнде «ұрды». Бухарин туралы үкiм шықты. Бұл – партияның басшыларына шабуыл едi. Солардың қатарында Мирзоян да кеттi. Орджоникидзе кабинетiнде өзiне-өзi қол салды. Өзге-өзге, бұл адамның адалдығына Сталиннiң жеке басының күдiгi жоқ едi. Бiрақ ол тым шыншыл, беделдi коммунист-тiн. Демек, Сталин үшiн аса қауiптi «қарсылас» едi. Олардың кезектi пленумда сөз алуы – өзiнiң әшкереленуiне әкеп соғуы мүмкiн. Бұл арада Ежовтың орынына келген Берия да «қырағылығын» көрсетiп бақты. Сол үшiн де сенiм көрсеткенiн ол бiлдi. Нәтижесiнде тиран – тиран күйiнде «кабинетiнде» қалды. Ендi «бас көтеретiн асаулар да» бiтiп едi. Тiрiлерi онша қауiптi емес-тiн. Сондықтан iле тыныштық орнады.

Ол жай тыныштық емес, сырты жап-жадағай, бiрақ iшiн күбiрткi жеп, сыздап тұрған тыныштық едi. В. И. Лениннiң:

«Сталин тым дөрекi, өз ортамызда, өзiмiздiң, коммунистердiң арасындағы қарым-қатынаста әбден төзуге болатын бұл кемшiлiк бас секретарь қызметiнде төзгiсiз болып келедi. Сондықан мен жолдастарға Сталиндi осы орнынан ауыстырудың жолын ойластырып көрудi және бұл орынға басқа адамды тағайындауды ұсынамын, басқа жақтарының бәрiн алғанда ол адамның Сталин жолдастан тек бiр ғана артықшылығы болатын болсын, атап айтқанда, неғұрлым iлтипатты болсын, қыңырлығы аз болсын, т. т.»,– деп берген мiнездемесi дәл шықты.

Пролетариат көсемi бұл қауiптi тым ерте көрiптi. Өкiнiшке орай, көсем өсиетiнiң орындалмаған жалғыз тiлегi бұл ғана емес болатын.

Мұның барлығы қазiр әбден жария етiлген шындық. Бiрақ сол шындықтың зардабы толық ашылып бiттi ме? Араға уақыт салып барып төрелiк жасау оңай. Одан жеңiл не бар? Бiрақ сол аласапыранда, ендi ғана саяси және мәдени аренаға көтерiлген, мәйегi ұйып келе жатқан қазақ интеллигенциясы өзiн-өзi қалай ұстады? Ақыл-ой иелерi қандай күйiнiштi күй кештi? Санадағы феодалдық, рулық сарқыншақтарды жеңе бiлiп, таза идея жолындағы күреске түстi ме? Рухани бiрлiктi, мәдени тұтастықты сақтай алды ма? Өзгенi былай қойғанда, Жазушылар одағындағы қас-қабақтың қағысы қалай едi? Мұны бiлмей Мұхтарды да, оның жан күйзелiсiн, қуанышын да тани алмаймыз. Бiр өкiнiшi, сол кез туралы күнделiктердiң, жазбалардың сақталмауы. Iшiнара қағазға түсiрген арамдардың өсиет-хаттары кейде мәжбүрлiктен пештiң көмейiндегi күлге айналған. Сондықтан да баспасөздегi тасқа басылған «таңбаларды» қанағат тұтуға тура келедi.

Сонымен Жазушылар одағы бұл науқанды қалай өткiздi?

Алғашында оқшау, тосын оқиға көрiнген, ешкiмнiң ойына «дауылға» ұласады-ау деп күтпеген қауiп-қатер Сталиннiң 1937 жылғы наурыз айының 3 күнi БК(б)П-ның Орталық комитетiнiң пленумында жасаған баяндамасынан кейiн нақты шындыққа айналды. Сталин социализмнiң жетiстiгiнiң өзiнен «халық жауын» iздедi. Сөздiк қоры аз, бiрақ әр буынын нығарлап, қайталап, бұйыра айтатын, логикалық тұрғыдан өте нақты, түсiнiктi етiп жеткiзетiн мақамымен:

«Әңгiме мынада: партиялас жолдастарымыз шаруашылық науқандарға, шаруашылық құрылыс майданындағы орасан зор табыстарға берiлiп кеткендiктен, большевиктердiң ұмытуға правосы жоқ аса маңызды кейбiр фактiлердi ұмытып кеттi. Олар СССР-дiң халықаралық жайынан туатын бiр негiзгi фактiнi ұмытты, партия беделiн бетке ұстап, большевик болғансып көрiнген қазiргi зиянкестерге, шпиондарға, диверсанттарға, қанiшерлерге тура қатысы бар аса маңызды екi фактiнi байқамай қалды және қазiргi троцкизм – дұшпандық, күрес әдiсiн өзгертiп... қазiр шет мемлекеттердiң шпиондық орындарының тапсырғанын iстейтiн зиянкестердiң, диверсанттардың, шпиондардың және кiсi өлтiрушi жауыздардың принципсiз қанiшер бандасына айналғанын сезбедi»,– деген сөзі бүкiл халыққа үкiм боп естiлдi.

Тиранның тирандығы сол – оларға ешкiм де қарсы шығып көрген емес. Ол – күрделi, қайшылығы мол тұлға. В.И.Лениннiң «Съезге хатындағы» Сталинге берген:

Троцкийдiң саяси платформасының талқандалуы Сталиннiң алдына орасан зор мүмкiндiк ашты. Оған қарсы тұрған теңдес қайраткер жоқ едi. Ол – жалғыз. Ол – көсем. Ол – құдiреттi күш. Оны мұндай сый-сияпатқа, қошеметке көтерген – халықтың өзi. Луи Наполеонның (император Наполеонның немересi – Т. Ж.) президенттiкке сайлануына бар қуат-күшiн жұмсаған, бiрақ шаhзада Республиканы, халық мүддесiн сатқан кезде:

Керiсiнше бар дауыспен: «Арамыздағы халық жауын әшкерелейiк!»,– деп ұран тастап, адамдардың бiр-бiрiн мүйiздеуі басталды. В.М.Молотовтың «Троцкий басқарған зиянкестерге, диверсанттарға, шпиондарға қарсы күресуге мiндеттерiмiз» деген мақаласы газеттердiң үш бетiне тұтас басылды. Онда халық жауларын анықтаудың әдiс-тәсiлдерi, жолдары айтылды. «Кадрларды тәрбиелеу», «Қызметкерлердi iрiктеу», «Басшылық етудiң әдiстерi туралы» деп берiлген тараулардың аттарынан-ақ не туралы әңгiме болғандығы оңай аңғарылады. Нұсқау берiлдi. «Күрес теориясы» жасалды. Кешiктiрместен, ойланып-толғанбастан жаппай iске кiрiсiп кеттi. Сырт көзге елуiншi жылдардың соңында Қытайдағы торғайлар мен тышқандарға қарсы «табиғат зиянкестерiне соғыс ашқан», «шаруашылықтың үнем шараларын» еске салғанымен де, бiр ұлы державаның өмiрiндегi трагедия, рухани апат басталды. Мұнда, торғай емес, адамдарды аулауға тиiстi болды.

Бұрын да жiгi ажырап, әзер ұстап тұрған қазақ интеллигенциясының арасы, оның iшiнде ҚазАПП-тың тұсында «жерiне жете жiктелген» жазушылар ортасы кiлт бұзылып, қиюы тез қашты. Саяси қайраткерлердiң iшiндегi сәдуақасовщина, ходжановщина, сейфуллинщина, меңдешовщина iспеттi «щиналар» қайтадан тұтанып шыға келдi. Тiптi, саяси науқан – жүздiк, рулық бәсекенi де қоздырды. Әдебиет төңiрегiндегi пiкiр таластары ендi «арзан ұлтшылдыққа» ауысты. Естiп-бiлмеген «жапон империализмiнiң шпиондары» шықты. Қазақ жазушыларының iшiнен сынның найзасына ең бiрiншi iлiнген адам – Бейiмбет. «Большевиктiк сын және өзара сынды биiк сатыға көтерейiк» – деген мақала тiкелей соған арналып:

«1936 жылы Қазиздат басып шығарған Бейiмбеттiң» «Ел мектебi» деген пьесасының iшiнде халық дұшпаны, жауыз Троцкийдiң жексұрын атының жүруi оны көре тұра редактор Әлiбаевтiң баспаға жiберуi барып тұрған контробандалық»,– деген үкiм шығарылды.

Ғабит Мүсiрепов ол кезде Орталық комитеттiң насихат және үгiт бөлiмiн басқаратын. Мақаланы қарап шығып, басылуға қарсы болды. Ақыры тоқтата алмайтынына көзi жеткен соң, өз жауапкершiлiгiне алып, «қол тигiзiп, жұмсартқан». Жоғарыдағы үзiндiден соң газет бетiнiң бiраз жерi ашық қалған. Бұл – баспасөз тәжiрибесiнде кездеспейтiн әдiс. Зады, кейiн Ғабиттiң «сызып тастаған» жерiн көрсету үшiн әдейi қалдыруы да ғажап емес.

Редакция атынан жазылған бұл мақаладағы әңгiме негiзi мынада. Сол жылдары Бейiмбеттiң көп томдығы жарияланды. Соның iшiнде 1935 жылдары жарияланған «Ел мектебi» пьесасындағы оқиға өткен тұстағы партия қайраткерлерiнiң бiрi Троцкийдiң аты кейiнгi басылымда сызылмай кетiптi. Сыныққа сылтау оңай табылды және сол есiм оның түбiне жеттi.

Екi иығынан дем алған белсендiлер бұған да қанағаттанбады. Сол мақаламен қатар орналасқан «Көркем әдебиеттегi қаталар және сапасыздықтар туралы» атты редакциялық ескертуде бұл:

Ал сол газетке қол қойып отырған редактор Б.Майлиннiң тағдырының әрi қарай қандай күйге түскенiн айтпай-ақ түсiнуге болады. Бұған қоса Сәкеннiң «Қызыл сұңқарлары», Iлиястың «Жолдастар» романы «қара перде» жамылып шықты.