«...«Жау» деген өлеңiнде, Әуезовтің әңгiмелерiндегiдей, ескi феодалдық ауылды көксеп, арман қылды»,–

Бұл мақала – Iлияс пен Рахметолла Жаманқұловтың қылмысын әшкерелеген, олардың «жапон империализмiнiң агенттерi» екендiгiн дәлелдейтiн «үш айғақтың» бiрi ретiнде тiркелiп, үкiм есебiнде қабылданды. Сәбит Мұқановтың партиядан шығарылуына «септiгiн» тигiздi. Бұл да аздық жасап, «үшеуiнiң» кесiрлi кеселiнiң себептерiн:

«Үшеуiнiң» даңғойлығына езу тартып, әжуә еткiсi келедi. Мысқыл – өнердегi ең уытты, құрметтi, қажеттi қасиет. Ол – алдаспан тәрiздi сұлу да суық қару. Кейде жарасып, жайнап кетедi. Кейде орны толмас өкiнiшке қалдырады. Мәселе, мысқылда емес, сол сөз алдаспанды ұстаған адамның тектi, тексiздiгiнде. Ал арандатушының қолындағы қарудан қауiптi нәрсе жоқ. Әйтпесе:

Кемшiлiксiз, кем-кетiксiз пенденi ұшырату қиын. Таланттардың да тағдыры – бәйге аттың тағдыры. Бiрде аққан жұлдыздай зымырайды, бiрде тосылып қалады. Не бабы келмейдi. Мұхтар мен Сәбиттiң өз шығармаларын өңдеуге кейiн мүмкiндiк туды-ақ делiк. Ал Ілияс сол шығармаларымен классик, туған әдебиетiнiң көсемi болып қалды. Сонда, барды жойғысы келген адамның өзi «көсемшiлдiктен» дәме етпедi ме екен? Оның өзiнiң шығармасын оқыр ма едi? Әрине, ол оған бас қатырып жатпаған. Пiкiр – үкiмiн сенiммен:

Иә, бұл адам – өзiне өзi сенген адам. Ақыры айтқанын iстетiп тынды. Кiтаптар конфискеленiп, сөрелерден алынды. Олар жертөледе шiрiдi, не отқа өртендi. Ол үкiм жиырма жыл бойы күшiн сақтады.

Зады, «халық жауларын» табан астында: шұғыл түрде «әшкерелеп» қауырт кiрiскенiне Сталин жолдас сүйсiнген болуы керек. «Үкiмет тапсырған жұмыстарды орындау жөнiнде НКВД орындарына басшылық ету iсiндегi асқан iрi табыстары үшiн» Н.И.Ежов, (17-шiлде де) және «революциялық заңдылықты және прокуратура орындарын нығайту жұмысын ойдағыдай жолға қойғаны үшiн» А.Я.Вышинский (20 шiлдеде) Ленин орденiмен наградталды.

«Бас чекист» пен «Бас прокурор» тың «шабытпен» науқанға белсене кiрiстi. Ол «шабыт» миллиондаған адамның өмiрiне балта шапты.

Бұл екi адам қақында талай-талай шындықтардың тарих бетіне қалқып шығып, Талейран сияқты арандатушы саясаткерлердiң «мираскерлерi» ретiнде әшкереленiп, кiтап та жазылар. Жазылады да. Себебi: өткендегi қатерлi асулар мен қасiреттi кезеңдер келер ұрпақтың алдынан шықпауы тиiс. Адам зердесiндегi «ақтаңдақ» әмәнда мәңгүрттiкке жетелейдi. Қандай да қайраткер болмасын арының алдында тағзым етедi.

Мемлекет және ар. Бұл мәселе тек бүгiн ғана көкейкестi мәнге ие болып отырған жоқ. Бiз, Цезарь, Едiл – Атилла, Ескендiр Зұлқарнайын, Шыңғысхан, Грозный, Темiр, Наполеон туралы ойлағанда да олардың өз арының алдындағы кiрiптарлығын еске аламыз. Сол арқылы баға беремiз. Бүкiл Француз Республикасының тағдыры қыл үстiнде тұрғанда Виктор Гюго бар даусымен жанұшыра айқайлап:

Мемлекеттi басқара бiлу де – өнер.

Байсалдылық пен шешiмталдық та, ақыл мен ерлiк те, парасат пен iскерлiк те бiр адамның бойынан табылуы тиiс. Ең бастысы – адамгершiлiкке суарылған ар тазалығы. Азуын айға бiлеген әкiмнiң жеке басындағы жағымды-жағымсыз мiнездерiне осы екi қасиет тоқтау салып отыруы тиiс. Қазақ ертегiлерiндегi Аяз би сияқты тәубесiн ұмытпағаны жөн. Сталинге дәл осы қасиет жетпедi. Барлық сыпайылық сырт қалып, Гюго айтқандай, тек қана «балағаттау», «қарғау» әдетке айналды. Оған да тоқтамай жазалау саясаты басталды. Мемлекеттiк айыптаушы А.Я.Вышинскийдiң аузынан шыққан: «контрабанда», «қан iшерлер», «сiлiмтiктер», «адам кейпiндегi шаяндар», «сұрқия жөлiктер», «Жапония мен Германияның белсендi шпиондары, итаршылары», «ұлтшыл – фашистер», «есуас», «фашист – күшiктер», «сүмелектер», «азғындардың қойнына кiрген», «ит құсап ауыз жаласқан», «жалдамалы төбеттер», «кiсi өлтiргiш сұмырайлардың қарғыс атқан күшiктерiнiң шiрiк ұясы», «зұлым иттер», «баскесерлер» – деген анықтамалар мен қарғыстар мемлекеттiк терминге айналып, баспасөздiң үйреншiктi сөздiк қорынан берiк орын алды. Сондықтан да төменде келтiрiлген үзiндiлердегi шенеулер мен теңеулерге пәлендей таңдана қараудың райы жоқ.

Бұл «қарғап-сiлеудiң» барлығы да ол кезде заңды тiркестер боп есептелдi. Зиялы оқырманнан кешiрiм сұрай отырып, оғаш тiркестер мен сөлекеттеу сөйлемдердi сол қалпында қалдырдық. Қайтемiз, уақыт зауалы солай.

Сонымен... Мұхтар өзiн-өзi қалай ұстады? Қалай ұстау керек? Ол да пенде. Әшкереленiп жатқан, немесе әшкереленуге тиiстi жазушылар қатарында қалайда пiкiр бiлдiруi заңдылық. Үндемесе – «халық жауының қамқоршысы» боп шыға келедi. Мәселенi, жағдайды, сол сәттегi Мұхтардың көңiл күйiн жан-жақты әрi тереңiрек бiлу үшiн көзге шалынып, қолға түскен деректердiң барлығын назарға ұсынамыз. Әрбiр жиналыс сайын халқымыздың маңдайына бiткен перзенттерiнiң тағдырына «қарғыс таңбасы» басылды. «Шпиондардың», «ұлтшыл – фашистердiң» тiзiмiне қосылған тың есiмдi оқысаңыз, бұл адам «қырағы нарком Ежовтың сақшыларының» темiр құрсауына iлiндi деп есептей берiңiз. Бұл хабарларды жазықсыз жандар туралы берiлген «некрологтың» бiр түрi деп те қабылдауға болады.

Газеттi ашып жiбергенде түнде ғана құшақтасып айрылысқан досыңның «халық жауы» екенiн бiлесiң. Iле өзiңе қарсы шабуыл басталатын. Бейiмбет Майлиннiң «мәселесi шешiлгеннен соңғы» аз уақыттың iшiнде Әдiлбек Қоңыратбаев, Темiрбек Жүргенов, Айсарин, Рахметолла Жаманқұлов ұсталды. Сондай жиналыстын бiрi төмендегiдей: әңгiме – ақын Әбдiлда Тәжiбаев туралы. Мақаланы толық келтiруiмiздiң себебi – мұнда Мұхтардың да сөзi басылған. Талқылау – Әбдiлдә ақынның шығармашылығына қарай ойыса берген екен. Екiншiден: сол уақыттың салқын лебi анық есiп тұр. Әрине, бұл талқылаудағы адамдарды кiнәлай қарап, жазғыру ағаттық. Олар «айыпкерге» саяси жарлық тағудан гөрi, әңгiменi шығармашылығына қарай бағыттауға тырысқан. Ол – белгiлi дәрежеде өз мақсатына жеткен. Зады ақындық қасиет деп шындыққа тура қарауды айтсақ керек. Әбдiлдә Тәжiбаев та «Жылдар, ойлар» туралы толғанысында сол бiр қиын сәттi жасырмай еске алыпты. Арқасыз – ақын болмайды. Өз буына өзi бусанған жастық шақтың қызуы шыдата ма және тетелес ақындардың бiр-бiрiне қызыға, қызғана қарауы да сирек ұшырасатын құбылыс емес. Оны да түсiнуге болады. Бiз газет мақаласы мен Әбдiлда Тәжiбаевтiң естелiгiн жарыстыра беремiз.

Мәселе неден ушықты, авторы кiм едi? Бұл араға түсiнiк беру артық. Ең дұрысы «кiнәлi» адамның өзiне беру:

Әбдiлда Тәжiбаев: «Басылған бiрiншi мақаланың авторы «Лениншiл жаста» менiң лирикама жақсы баға бердi. Оны әдебиеттегi «жаңа леп» деп таныды. Мұндай мақаланы Исмаиылов, әсiресе, Өтепов Құлмырза көп жазды. Мен осыларға сүйенiп әжептәуiр еркiнсiп кеттiм. Өзiммен құрбы, тетелес ақындарға қораздана қарайтынды шығардым. Сөйтсем, осының бәрi дерлiктей бекершiлiк екен. «Лениншiл жас» газетiнiң сол жылы 24 июньдегi номерiнде «Тәжiбаев Әбдiлда және оның достары» деген атпен ақын Саин Жұмағалидың газеттiң бiр бетiн түгел алған мақаласы шықты. Бұл мен үшiн бомба жарылғандай әсер еткен оқиға болды. Сол күнi түсте Қазақстан Жазушылар ұйымында газет материалын талқылайтын арнаулы жиналыс өттi. Онда мақаланы ұйым хатшысы Қаратаев Мұхаметжан дауыстап оқыды да, редакция пiкiрiн қуаттайтын пiкiрiн айтты. Одан өзге Мұқанов Сәбит, Әбдiқадыров Қалмақан, Әуезов Мұхтар, Сыздықов Жақан, Саин Жұмағали тағы басқалар сөз сөйледi. Маусымның 29 күнi осы жиналыстың материалдарын «Лениншiл жас» тағы басты. Өзiнiң бас мақаласын осы оқиғаға арнады. Бiрсыпыра жолдастардың сөздерi түгел дерлiктей жарияланды».

Ал енді «Қазақ әдебиетiндегi» есепке жүгiнеміз. Кiм не айтты?

Әбдiлда Тәжiбаев: «Сәбең менi сыбаған боп жатты. Бiрақ «Әбдiлда өзiмiздiң адам» дегендi әлденеше қайталады... «Социалистік Қазақстандағы» бiр сыншы жолдас: «Сәбе, мұныңыз сын емес, мақтау боп шықты,– дедi. – Мен айта алмасам өзiң айт!»,– деп Сәбең оған шытынай бiр қарап қойды».

Жалпы, кез-келген жағдайда тiкелей үйiрiле кететiн, кiнәлi-кiнәсiз болса да, бар пәленiң бәрi соған жабыса кететiн өнер адамдары болды. Қазақ топырағындағы ондай тұлға – Сәбит Мұқанов. Кiмнiң шығарғаны, кiмнiң айтқаны белгiсiз, әйтеуiр, ымдап-жымдап өз ойын күрмеп, емеурiнмен жеткiзген талай сыбырды естiдiк. Естiп те жүрмiз. Бiрақ ол кiсiнiң адалдығына Әбдiлда ақынды арашалағаны көз жеткiзедi. Өзге-өзге, Сәбиттiң бiр ауыз сөзi кiмдi де болса, «ұшырып жiберуге» жетiп жатыр едi ғой ол тұста. Ал ол қорғап қалды. Әрине, амалын тауып барып орайын келтiрдi. Ол жақсылықты Әбдiлда ақын да ұмытпаған.

«Қалмақан жолдас Тәжiбаевтiң кемшiлiгi әлдеқандай жай кемшiлiк емес екенiн, оның тап жауларымен ауыз жаласып отырғанын, соның салдарынан соңғы кезде қоғам жұмысындағы және әдебиеттегi белсендiлiгi жойылып, үйiнен шықпайтын болғандығын айта келiп:

– Уалиахметовтер жапонның шпионы болып кетiп отыр. Уалиахметовтен iргенi аулақ салу керек екенiн мен Әбдiлдаға да, өзге жолдастарға да ескертiп едiм. Бiрақ ол сөздi Әбдiлда ескермедi. Әбдiлда жазушылар ұйымында тұрғанда Қоңыратбаев оны билеп, сыртынан қол қойып, 10 мың сомды банкеден алған. Осы сияқты жаулармен Әбдiлданың ауыз жаласып келуi кешiрiлместiк ауыр қылмыс. Қателiктерiн мойынына алып, өз басындағы былықты ашып, мойындап, оны түзеуге тырысуы керек,– дедi».

Әбдiлда Тәжiбаев: «Ендi кезек Мұхтар Әуезовқа тидi. Ол өзгелер сияқты газет мақаласын «тұтас алғанда» қостап шықты. Тәжiбаевқа жақсы қараудың бiрден бiр жолы сын жолы болу керектiгiн де ескерттi. Бiрақ Мұхаң менi «жаулармен байланысты» деген сөздерге аялдаған жоқ. Кiрiспе сөзден кейiн тура Тәжiбаевтiң оқу-үйренудегi кемшiлiктерiн, творчестволық мiндеттерiн талдауға көштi».

Шындығында да – үлкен сын. Жалтара алмайсың. Жан-жағың жар. Айналаңда аңдыған көз. Ақынға тән, мүмкiн қажет еркiндiктi кiм түсiнер? Мұхтардың түсiнбеуi мүмкiн емес.

– Әбдiлда классиктердiң жазғандарын көп оқығаны рас. Бiрақ оқығанда және солардан үлгi алып жазғанда, механикалы жолмен кете бередi. Дұрыс түсiнуi жеткiлiктi емес. Классиктердiң лирикасын Әбдiлда солар көрсеткен түр, мазмұнда ғана алады. Ол совет ақынына лайық жол емес. Бұлай кеткен соң, жазушылық еңбегiннiң құр ғана елiктеуге, терiс жолға кеткенi. Әбдiлда бүгiнгi күннiң саяси өткiр, мазмұнды тақырыбына ат салмай, ескi ақындар үлгiсiне жалтарғанда, бiрiншi – өзiн өрлетiп, өсiретiн соны жаңалықтан қалып қойып отыр; екiншi – ескiге барғанда да керексiз iздердi қайта басып, өзiне залал келтiретiн шиырларды аралап кеттi. Осы ретте дарашылық, «меншiлдiк» сияқты сары жұрттарға қонақтап барады. Әбдiлданың өлеңдерiнiң iшiнде Мағжанның өлең жолдары да кездесiп қалатыны сондықтан. Барлық ой-сезiмiнiң кiндiгi үнемi «меннен» шығып жатқаны қоғамдық баға, сапа тудырмайды. Қоғамдық лирика болмай, мынандайға салынған лирика осы күнде жүрек айнытады. Мұның жұртшылыққа да зиян келтiретiн жағы да бар. Әбдiлда ақынның жастарға әсерi болмай қоймайды. Колхозда, ауданда жазып жүрген жазушының кейбiрiнiң байқауынша – Әбдiлданың осы жағынан терiс үлгi алып, бiраз елiктеушi болып та бара ма деймiн. Классиктен үлгi алып, меңгерудi интеллигенттiк, өз басындық күйлерге салмау керек. Шиллер, Гейненi, әрине, оқу керек. Бiрақ олардың сол заманға лайықты боп құрылған мазмұн, жөндерi бар, оны байқау керек. Сен өз қоғамыңа олар атынан зиянды әсер әкелме. Оқуың, өсуiң керек. Бiрақ оқып алған бiлiмiңдi сыртқа шығара бiлудiң көп мәнi бар. Бүгiнгi айтылып отырған сынның барлығын достық сын, түзеушi, жәрдемшi сын деп қарсы алуың керек. Сенiң алғашқы сөзiң мойындау емес, қиялаған дау боп шықты. Оған қанағат қылуға болмайды», – дедi».

Мұхтардың басқаша сөз айтуға амалы бар ма едi? Жоқ. Иә, жоқ болатын. Бiрден-бiр түзу нысана сол. Тым құрығанда «Гейне мен Шекспирдiң жаласынан» арашалап қалуды көздедi.

Әбдiлда Тәжiбаев: «Менiң екi ағам осылай сөйледi. Олар кейбiр ащы сөздi де пайдаланды. Өйтпеске амалы да жоқ едi. Бiрақ әдiл сөйлеуге, сынаған күнде де өздерiнiң сенiмдерiн айтуға тырысты, менiңше, Сәбит пен Мұхтардың «классиктерден қалай оқу керек едi? » – деген пiкiрлерi бүгiн де жастар үшiн пайдалы, ақылды кеңес деп бiлемiн. Мұхаң «меннiң» өзiмшiлдiк тұрғыдан айтылған түрiнiң зиянды екенiн баса сөйледi, менiң солай қарай ауып кетпеуiмдi қатал ескерттi. Бiрақ маған пәлен өлеңi зиянды деп атап көрсеткен жоқ. Мұхаң да, Сәбең де «жауабыңа қанағат қылмадық» деп бiтiрдi сөздерiн. Олары өзгелердi (менi тек кiрлеу, кiнәлау үшiн келген сөзуарларды) шамдандырмас үшiн айта салғандары ғой деп түсiндiм. Қазiр де солай ойлаймын».

Ақынды «тәубесiне түсiрдi» демейiк. Бiрақ шүкiршiлiк етуге толық татитын пiкiр. Мәжiлiс:

«Бұлардан басқа Мәжит, Өтебай, Тайыр, Сыздықов Жақан тағы басқа ақын-жазушылар шығып сөйлеп, Тәжiбаевтiң қателерiн қатты мiнеумен бiрге, бұл бетiнен қайтпай шеттей берсе, тап дұшпандарының батпағына жығылатынын қатты ескерттi. Жазушылар ұйымы Тәжiбаевтiң қателерiн мойындап қана қоймай, тез түзетуiн, түзелгендiгiн iсiмен көрсетуiн талап еттi».

Әбдiлда Тәжiбаев: «Сол жиналыста мен де сөйледiм... Осыдан соң Саин Жұмағалимен дауласамын деп, дәл сол жиналыста айтылмаса да болатын сөздердi айтып кеттiм. Өткен жылғы көктемде екеумiз Жазушылар одағында ерегiсiп қалғанда, оған: – Мен не жазсам, соны жазасың, сөйтiп жүрiп менi жақтырмаған боласың, – дегенмiн. Мына жиналыста сол дауды қайта қозғаған, үлкен принципиальды мәселенi жеке әңгiмесiне айналдыруды ойлаған болып шықтым. Әлгi Мұхаңның маған «сөзiң мойындау емес, қиялаған дау болып шықты» дегенi де сондықтан едi. Жиналыс соңындағы көлемдi де салмақты ойларды менi әшкерелеген бiрiншi мақаланың авторы Жұмағали айтты. Оның бұл сөзi де «Лениншiл жастың» осы номiрiнде түгел жарияланды».

Мiне, ойыннан от шықты деген осы. Екеуi де халық қадiрлеген ақын. Олардың өлең өлкесiнде өз орны бар. Жұрт сыйлайды. Ал бiр-бiрiн жоққа шығаруға тырысқандарын қалай түсiнемiз. Кәдiмгi қызғаныш па? Оны да жоққа шығармайық. Құрбы-құрдасының «тым еркiнсiп кеткенiн» көтере алмағандық па? Бұл – бiз төрелiк ететiн iс емес. Олардың өздерi кезiнде жауап берген. Ол жауапты ешкiм де өзгерте алмайды. Әдiлдiк үшiн Жұмағали Саинның сөзiн толық келтiремiз.

«Жұмағали жолдас – Тәжiбаевтың адамдық бейнеден айрылған тап жауларымен дос болып, ауыз жаласқандығын, олармен ерiп маскүнемдiкке салынғандығын, жексұрын жаман мiнездерге түскендiгiн, халық жауы Уалиахметовтiң екi рет соның үйiнен ұсталғандығын, Тәжiбаевтiң оны қорғауға тырысқанын, Жазушылар үйiнiң биылғы пленумында да сондайлармен бiрге арақ iшiп мас болып келiп, тәртiпсiздiк iстегенiн айта келiп, оның шығармаларындағы саяси iрi қателерге тоқталды: «Ұлы пролетариат жазушысы М. Горькийдiң өлiмiне арнап жазған өлеңi совет идеясымен жазылмай, зиянды, терiс боп шықты. Бұл Тәжiбаевтiң шығармалық бетiнiң терiс кетiп бара жатқандығын көрсетедi. Оның тағы бiр қатесi – ақын, жазушы болған адамға саясат пен заманның игiлiктi iсiмен, өмiрiмен танысып араласудың керегi жоқ, тек, Гейне, Шекспир, Шиллер, Сервантес, Пушкиндердi жастанып, үйiнде жата берсе болатын сияқты. Мұнысы адасқандық, саяси соқырлық. Совет ақыны, совет жазушысы өмiрмен, саясатпен араласа отырып, өз дәуiрiнiң алдыңғы қатарынан орын ала отырып, өсуi керек, шығармасы социализм өмiрiнiң сыры болуы тиiстi. Тәжiбаев осыны ұмытты. Ол қазiрдiң өзiнде де қатесiн түгел мойындамай, көпшiлiк сынынан бас тартып отыр. Тәжiбаевтан: қатеңдi мойныңа ал, тап жауларының сырын ашып, зұлымдық iстерiн жұртшылық алдында жайып сал; өзiң – өмiрмен, саясатпен тығыз байланыс, қатеңдi жөндегенiңдi, совет ақыны екендiгiңдi көрнектi iспен көрсет, – дедi».

Жүректi ауыртатындай ашты сөздер. Бұл «пайымдаушылардың пiкiрлерiнiң кермек дәмi жуықта таңдайыңнан кете қоймайтыны белгiлi! Ұзаққа созылғаны да түсiнiктi. Бiрақ шын таланттар өз тағдырын өзара шешедi.

Әбдiлда Тәжiбаев: «Саин Жұмағалидың да маған жасаған «сындары» үшiн өкпелеуге болмайды. Ол сол шақтың тұрғысынан қарағанда менi шын көңiлмен, шын сенiммен кiнәлады. Жұмағали майданнан жаралы болып келген соң қинала жүрiп, өлең жазуын тоқтатқан жоқ. Мен оның жақсы жырларын көрсем, шын көңiлден қуандым. Қасымдар қатарлы оның да тәуiр өлеңдерiн мақтап жазатын болдым... Бұл мақалаларды «Қазақ әдебиетiнен» оқыған Жұмағали телефон соқты. «– Әбдiлда, – дедi ол жарқын дауыспен еркелей сөйлеп, – бiз Катя екеумiз өмiрде есiгiн ашпаған бiр үйге барғалы отырмыз. (Катерина – әйелi) Түсiндiң бе?,– дедi күлiп. «Түсiндiм, келiңдер»,– деп мен де күле жауап бердiм. ...Жұмағали туралы мақалалар жазғаныма, оның бiздiң үйге келiп дәм татқанына, қайтарында құшақтасып қоштасқанына, ең ақырында ауруханада жыласып, сүйiсiп айрылысқаныма осы күнге дейiн қатты қуанамын. Арыздасар, айырылысар себеп көп. Кейде күннiң жарығы, мұхиттың суы жетпестей жағаласып жүремiз. Өзi бiреудi жамандап сөйлегенi жетпейтiндей, тағы бiреудi жамандасуға әзiрлейтiндер де аз емес. Татуласар, достасар себептер iздеген жөн ғой, ағайын».

Кешiрiмдi болғанға не жетсiн. Бiрақ сол кешiрiмнiң құны тым қымбатқа түссе қайтедi? Өтiрiк өрге баспайды. Жала жерде жатпайды. Дәл нықтап айтылған нақыл. Нақыл емес – шындық. Қаhарын төгiп, қатал басталған қауырт iстiң арты «тәттi» аяқталды. Әбдiлда ақын тiрi қалды. Ал жала ше? Жала жабу оңай да, жаланың «iсiн жабу» қиын. Кiбiртiктемей ашығына көшейiк, өз өмiрiндегi ауыр кезеңдi ашық айтқан ақын түсiнуге тиiстi, мынадай дүдамал бiлдiргендер де кезiктi. Неге бiрiншi боп Жұмағали хабарласады? Демек оның да өкпесi болғаны ғой. Ол да кешiрiп отыр ғой? Ендеше...

Тiлдi қышытып тұрған сол баяғы «еруліге қарулы» қайтарды ма, жоқ па, деген түртпек сөз. Бұл – жанбай жатқан су қурайды отқа ысырып, бықсыта үрлеу. Оған жауапты әр азаматтың ар-ожданы бередi. Ал Саинның соңынан сумаңдаған суық хабар естiлген емес. Мұндай пiкiрдi әркiм айтты. Тiптi, Әбдiлда ақынның өзi 1937 жылы 2 қараша күнгi мәжiлiсте сөйлеген кезiнде оның да аузынан: «Бiздiң драматургтерiмiз Әуезов, Әбiшев, Сағыр Камалов жолдастар мешеулеуден шыға алмай жүр», – деген сөздер шығып кетiптi. Тере беру табандылыққа жатпайды. Ол – негiзгi мақсаттан ауытқытып жiбередi. Мүмкiн, күнделiктi тiршiлiктiң бiр күйбеңiнен аспайтын пендешiлiк шығар. «Бiрақ бұл – перiште боп туып едiм, бүгiн де перiштемiн» – деген сөз емес, нәрестелiктен кәрiлiкке дейiн жеткен адамды уақыт өзi билеп, өзi басқарады, тоңдырып сынайтын да, жандырып сынайтын да осы уақыт», –деген Әбдiлда ақынның толғанып қиналуының да өзiндiк себептерi бар екен. Ол:

«Мен 1930 жылы «Еңбекшi қазақта» Iлияс Жансүгiровті пролетариат жазушысы емес, «жолбике ақын» деген етектей мақала жаздым». «Тiптi, сонау 1930 жылдың өзiнде-ақ Бейiмбеттiң «Жасырын жиылыс» деген пьесасын сынап, «Әдебиеттегi ауа жайылушылықтарға қарсы» деген айқай атпен көлемдi мақала жариялағанмын («Еңбекшi қазақ», 1930 жыл,13 қазан). «Бейiмбеттiң бұл пьесасында, – деппiн мен мақалада, – пролетариат үстемдiгiн дұрыс ұқпаушылық, тап тартысын ойламаушылық бар. Бейiмбет партия басшыларын да бүркеп тастап кеткен. Партия басшылығындағы қолқанат комсомол, жәрдемшi мұғалiмдердi де жiптiң ұшынан сыққан бұзықтар қылып қойған. Мәселенiң бәрi жалғыз өкiлге байланысты болған. Жоғарғы партия орындары мен өкiметтiң халықпен байланысын нығайтатын жалғыз өкiл. Партия ұялары, ауылдық кеңес орындары атымен жоқ. Қысқасы оңшылықтың (байшылдық) тасын өрге домалатқан да отырған». Мiнеки, көрiп отырсыздар, мен осындай мақалаларды әлдеқашан жазған адаммын»,– деп ағынан жарылды.

Мойындау да – ерлiк. Жұмағали Саин да жалақор емес. Тура, кiрпияз мiнезiнiң салқыны бұл. Әдетте, арандатушы ойын айқайлап айтпайды емес пе.

Әрине, дәл осындай қағаз жүзiнде беттестiру – әдептiлiкке де жатпас. Бiрақ шындық. Шындықты да бетке айтып үйрене бiлуiмiз керек. Онсыз тарих таразыланбайды. Ал ақындар ақиқаттан қашпайды. Өйткенi олай болған күнде – ол ақын емес. Жай пенде ғана.

Ой толғағы осылай иiрiлiп, иiрiмделiп шыңырау шұңғылына тарта бередi, тарта бередi. Сонда да өмiр – иiрiм емес. Ертеңінен дәмелi адамға қалайда бұлқынып шағатын күш табылады. Ол үшiн сәл ғана нәрсе жетiп жатыр. Қапасқа қамалатынын, өзiнiң бүкiл өмiрi зынданда өтетiнiн бiлiп, күйiнiштен жарыла жаздап келе жатқан Виктор Гюгоның көңiлiн әрi көңiлдесi, әрi өмiрлесi Жюльетте Друэнiң жалт еткен жанары жадыратып жiберiптi. Осы ару ажалдан да алып шықты емес пе? Әбдiлда ақын да «жолсыз» болмапты. Ару емес, ағалары шығыпты алдынан.

Әбдiлда Тәжiбаев: «Бұл жиналыстан қызық тарқастық. Әсiресе, маған iш тартып жүрген кiсiлер орындарынан үндеспей тұрып, тiлдеспей шыға бастады. «Ал жүрiңдер. Бiрге қайтайық», – дейтiн әдеттегi сөздер естiлген жоқ. Кәдiмгi жаназадан тараған жұртқа ұқсадық та қойдық. Мен оны-мұны сылтауратып, барлығынан кейiн шықтым. Өзiмнен үркiп, терiс бұрылатындар болса, көрмейiн деп ойладым. Жазушылар одағынан шыға берiсте, оң жақта темiр скамейке болатын, сонда Мұхаң мен Сәбит отыр екен. «– Ой, сен неге шықпай қойдың? – деп Сәбит түрегелдi, – Ленин көшесiмен бiрге көтерiлейiк»,– деп Мұхтар шегiп отырған шылымын лақтырып жiбердi».

Адам мен адамның, талант пен талантың тағдыры қанша ұқсап тұрса да, бiр-бiрiмен мүлдем қабыспайды. Тағдырды салыстыру арқылы ақиқатты дәлелдей алмайсың. Әрқайсысының жiгi басқа. Дегенмен де, қуаныштың аты – қуаныш. Бұл ретте Гюгоға қарағанда Тәжiбаевтiң бақ-талайы ырыстырақ тәрiздi. Қанша iзет сақтағанмен, Сәбит – Сәбит, Мұхтар – Мұхтар емес пе.

Сол бiр лақтырып жiберген шылымының түтiнi қандай ащы әрi тәттi болды десеңiзшi! Өйткенi өмiрдiң сыйы да күн мен түн сияқты алмасып отырады ғой.

Кейде жаныңды ауыртатын күйiнiштер мен қоса тағдырдың тосын сүйiнiш сыйлайтыны да бар. Сондай сирек кездесетiн оқиға күтпеген жерден Мұхтардың еншiсiне бұйырды. Өзiнiң терiс көзқарастарын драматургия жанрындағы шығармаларында да «түзету үшiн» зауалды кезеңнiң қарсаңында жастардың өмiрiнен «Тартыс», «Тастүлек», «Алма бағында» атты пьесалар жазған болатын. Олардың денi жоғары оқу орындарындағы студенттердiң арасындағы таным тартысын, өзара таптық күресiн, махаббаттарын бейнелейтiн. Әрине, өзiн-өзi әшкерелеудi қатты мақсат етiп қойған Мұхтар бұл пьесаларда ұлтшылдықты да бiр қырына ала сынайды. Тiптi, «Тартыста» ол оқиғаның негiзгi мәйегiн ұйытты. Көркемдiк қуат-күшi жағынан соншалықты биiк дәрежеде, әйгiлi Әуезовтің деңгейiнде тұрмағанымен, белгiлi мөлшерде қажеттiлiктi өтедi. Оның творчествосына деген саяси сенiмдi туғызды. Дүние буырқанып, театрдың репертуарының шаңын сiлкiлей қағып жатқан тұста сахнада қойылатын шығарма қалмады. Бейiмбеттiң, Сәкеннiң, Iлиястiң, Ғабиттiң де пьесалары сызылып қалды. Олардың атын атаудың өзi адам өмiрiне қауiп төндiре бастады. Осы мезетте Мұхтардың аталмыш дүниелерi еске түсiп, сахнаға шықты. Iле, сол кезде тура жиырма жасқа толған бозбала Қапан Сатыбалдиннiң: «Алма бағында» кiмдердi көремiз?» деген шағын мақаласы «Қазақ әдебиетi» газетiнiң 1937 жылғы 30 шiлде күнгi санында жарияланды. Бұл – Мұхтардың қабағындағы кiрбiңдi жадырататындай жылы леп боп естi.

Мұхтардың өзi теңей айтқан «Жетi басты жалмауыз» басын көтерiп, «тиiстi сыбағасын» шетiнен тырнағына шеңгелдей iлiп жатқан тұста, мұндай шуақты пiкiр есту, жағымды баға алу – бақыт, зор бақыт. Ұзақ жылғы созылған қақпайлаулар мен көрген қағажулардың қарымтасын қайтара алатындай шұрайлы несiбе едi. Жеке кейiпкерлерiнiң жүрiс-тұрысына, мiнез-құлқына, олардың моральдық бет-бейнесiне қаратыла бiлдiрiлген ескертулер көңiлге қаяу салмайтын. Өзiнiң адалдығын, жастық отын, өжеттiгiн байқатқан жеткiншек Қапан Сатыбалдин осы мақаласы арқылы исi қазақ әдебиетiнiң келешегi үшiн үлкен жақсылық жасағанын, «саяси сенiмсiз адамға» сенiм бiлдiргенi үшiн өз өмiрiн де қатерге тiккенiн бiлдi ме? Бiлмеуi мүмкiн емес. Жетелi адамның түсiнiгi алдамайды. Бұл пiкiрдiң маңыздылығы сонда, ол: «Мұхтардың шығармалары жастарды тәрбиелеуге белсене қызмет етiп жатыр. Бағыт-бағдары дұрыс. Оны алдыңғы қатарлы студенттер қауымы қолдайды»,– деген пiкiр қалыптастырды. Қапанның мақаласының соңынан Кәрiжан Дәукенов дегеннiң пiкiрi берiлiптi. Жалпы ниетi дұрыс. Ол: