Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 7,42 Mb.
|
| - Неғып жүрсің? - деп сұрайды.
- Кенесарыны іздеп жүрмін,- дейді. - Іздеген болсаң, Кенесары мен боламын, барып, адамдарыңды шақырып кел, – дейді. Қырғыз шауып кетіп, біраздан соң көп адам ертіп келеді. - Мен қолға түстім, мені манаптарыңа алып барыңдар, – дейді. Көп қырғыз Кенесарыға: - Жауласуды қойған болсаң қару-жарағыңды таста, – дейді. Кенесары мен Наурызбай қаруларын лақтырып тастайды. Төрелерді қырғыздар атқа мінгізіп тау ішіндегі еліне апарады. Өздеріне бөлек үй тігіп беріп, құрметтеп сыйлайды. Кенесары, Наурызбайдың жатқан үйі Жолбай деген қырғыздың үйі екен. Осы үйде төрелер жеті күн жатқан. «Мен Кенесарымын» - дегеніне нанбай қырғыздар қолға түскен Құдайменде биді алып келіп, Кенесарыны көрсеткен. Кенесары-Наурызбайдың қолға түскен күні қандай көңілде болғаны туралы қырғыздар мынадай әңгіме айтады: Қолға түскен соң қырғыздар Кенесарыға қой сойып, қонағасы береді. Ет әкелгенде Кенесары-Наурызбай қисайып жатыр екен «Ас келді» дегенде Наурызбай ұшып түрегеледі де: «Кенеке, тұрыңыз, тамақ жейік», – дейді. Кенесары: «Жемеймін», – дейді. Сонда Наурызбай айтыпты-мыс. – Ай, Кене аға-ай, өмір деген не дейсің, ақырында бір өлім болғасын, бүгін өлдің не, жүз жылдан соң өлдің не, сол үшін уайым жемейік, тұрыңыз, одан да етке тойып алайық, – депті. Сонан соң Кенесары тұрып тамақ жеді дейді. Қырғыздар не қыламыз деп кеңес құрады. «Біреуін жіберіп, Жаманқараның өлі-тірісін білейік, Жаманқара тірі болса, бұлардың біреуін жіберіп алдыралық»- деп қаулы қылды. Қырғыздар осы қаулыны бұларға айтады. Сонда Кенесары айтады: «Жаманқара тірі, Наурызбайды жіберіңіз, Жаманқараны әкелсін», дейді. Сонда Наурызбай айтыпты-мыс: «Ай, Кенеке, сен кеткенде хан болып артыңда қалып ешнәрсе бітіре алмаспын, өлсек, бірге өлейік. Ай, қырғыздар, Жаманқараңды мен өлтіргенмін, қолыңнан келгеніңді қыл» - дейді. Бұл туралы қазақ арасында мынандай өлең бар (...) Қырғыздар тағы кеңесті. Олар екі жақ болды. Бір бөлігі бастығы Жантай болып: «Сый алып, татуласып, төрелерді босатайық» - деді. Көп жағы, әсіресе, Жаманқараның жақындары, қарақалпақтың туғандары «өлтірелік» дейді. Екі жақ таласып, қырғыздар өзді-өзі ұрысып қала жаздайды. Ақырында Жантай жағы жеңіліп: «Не қылсаңдар да рұхсат», - деп сөзді қойды. Қырғыздар төрелерді өлтірмекші болды. «Жаудан қолға түскен батырлардың өті түрлі ауруларға ем болады» - деген қырғыздарда ырым болады екен. Өлтірердің алдында Кенесары - Наурызбайдан бір қырғыз сұрайды: «Өттерің неге ем болады?»- деп. Сонда Наурызбай: «Өтім – қырық қызыңа ем болады» - депті. «Наурызбайдан тұқым аламызы - деп қырғыздар Наурызбайдың қойнына қыз салыпты. Наурызбай қарамапты» - деген қазақ арасында лақап сөз бар. Наурызбайдың «қырық қызың» деп тоқтатқанынан шыққан болса керек. Д.Рамазан: «Ақырында Кенесарыны солто, Наурызбайды тынай ұрықтары алып, Ержанды сарбағыш руы алады. Үшеуін бірдей өлтіреді. Кенесарының жүрегінің жарымы май екен, жалы бар екен. Наурызбайдың жүрегі бір қарасы жоқ шылғи май болып, ортасын өрлеген шидей қара қылы бар екен. Қырғыздар Кенесарыны өлтіріп тұрып, Наурызбайға өлтірдік деп ұққызады да, бұл жас екен қоя берелік дейді. Наурызбай бір де тілін тартпай қырғыздарды ашуландырып тұрады. Наурызбай айтады: «Өлтірсең мен барамын Құдайға, өлтірмесең мен қуамын Кенекемнің кегін» - деп. Бүл сөзді қырғыздар ұғып, оны да өлтіреді. Наурызбай бұл кезде 25 жаста екен». «Қырғыздардың өлтірмек болғанын Кене хан білген соң, «Мен дәрет алып, намаз оқып алайын, онан соң ишара қылайын, сонда жанымды қинамай қылышпенен бір шауып өлтіріңдер» – деген. Ертемен намазды оқып болып, ишара қылғанда бұрынғы жылы Кенесарыдан өлген Орманбек Субанбектің Тайсары деген інісі Тастанбектің болатымен сілтеп жібергенде басы ырғып кеткен. Өлігін Қызыл су менен Шамшының ортасындағы Борду деген сайдың орта бөксесіне таман көмген. Кенесарыны өлтірер замат күн қатты жауған». (Б.Солтанаев. Қызыл қырғыз тарихы. Бішкек. 1993, 2-кітап, 11-бет) десе, Есенқұл Төреқұлұлының «Қырғыздың қысқаша санжырасы» (Бішкек, 1995) деген екі томдық еңбегінің бірінші кітабында да дәл осы жайттарды қайталай келіп: «Өлігі (Кенесарының) Қызыл судың Алмалы сайының орта бөксе тұсына қойылған, жасы 45 шамасында болған. Ал Наурызбайды Кегеті жақтағы Жаубасардың балалары Жүніс пенен Түлекқабылдың колына берген. Қалпақтың бәйбішесі Ботакөз «осының қанын ішем» деп ашуменен айбалтаны ала салып, Наурызбайға сілтегенде бір қолын шыли шауып түседі. Сонда артына қараған Наурызбай балта ұстаған әйелді көріп: «Оо-пыр-ай, мені өлтіретін қырғызда еркек жоқ па?» депті. Содан кейін барып Төлебай деген қалпақтың жігіті балтамен шауып өлтірген. Осы жігіттен ұрпақ жоқ деп айтысады», – (1-кітап, 94-бет) дейді. М:Әуезов: «Науан. Уай, қырғыз, еркегің құрып кеткен бе сенің. Мені еркегің өлтірісін. Толыбай (жақындап қалған Қарақалпақтың қатынын қағып қалып). Тұр былай... Олай болса... міне еркек, тілегіңнің қарымы. (Ұмтылып кеп жүрегіне қанжарды салып жіберді. Науан құлайды.) жүктеу/скачать 7,42 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|