Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»



бет80/105
Дата05.02.2022
өлшемі7,42 Mb.
#14563
түріБағдарламасы
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   105
«1927 жылдың май-июнь айлары. Мұхаң “Не iстеуiм керек” деген оймен қатты толғануда болды. Бiраз уақытта каникул да жеттi. Бiр күнi отырып:
- Мен Алтай экспедиясына бармауға бел байладым. Бұл елге, Шыңғыстауға бармау деген сөз. Оның орнына Жетісуға барып 1916 жылғы көтерiлiстi зерттеймiн, жолшыбай Қызылордаға соғып, оның театрымен танысамын, жаңа өсiп келе жатқан жастар өмiрiмен танысамын, - дедi. Бұл сапар Мұхаң үшiн текке кеткен жоқ. Бұл үлкен игiлiк сапары болды, - деп еске алады.
Сол сапарында Кенесарының қазаға ұшыраған жерлерін аралап өтіп, ескі әңгімелерді жинастырған. Ол туралы шындықдың сорабын «Тіршілік» газетіндегі мына хабардан байқауға болады:
«Жақын арада Ленинградтан оқып жатқан қазақтың атақты жазушысы Мұхтар Әуезұлы Алматы қаласына келдi. Келген жұмысы: Жетісудан қазақтың ауыз әдебиетiн (өлең, тақпақ, ертегi тағы сондай қазақ елiнде ауызша айтылып, жазылынып жүрген шығарма, деректер), 16-шы жылы көтерiлiсiнен қалған түрлi шығарма деректер, Кенесары, Наурызбай жорықтарынан қалған ел аузында сөйлесiп жүрген әңгiме-өлең, ертегiлердi жинау. Жетісуда жоғарғы айтылғандарды (қайсысы болса да) бiлетiн азаматтар болса “Тілші” басқармасы арқылы тiлдесуге болады. Мұхтар жолдас келген қызметi жөнiнде ел әдебиетiн сүйген азаматтармен, кәрi құлақ қариялармен сөйлесiп, дерек алуды тым-ақ тiлейдi. Ескi әңгiмелердi көп бiлетiн қазақтың ақындарын, қарияларын, аты жөнiн (тұрған жерiн айтып) бiлдiрген, өз тұсынан жиған деректердi (материалдары болса) жiберген азаматтарға алғыс айтады. (Еңбек басылып, iске асардай болса, құр қол қалмайды. Өкiмет қазынасынан ақша берiлуi мүмкiн). Әсiресе 16-шы жылдың оқиғасы туралы деректердi жинауды өлкедегi Қазақстанды зерттеу қоғамы мен өлкелiк партия комитетiнiң үгiт-насихат бөлiмi тапсырған екен. Мұхтар жолдас Жетісуда августың 15-iне шейiн ғана болады. Тiлеген адам жоғарғы мағлұматын “Тілші” басқармасы арқылы жiбере бергендерi дұрыс».
Бұдан кейін Ленинградқа барған соң Фатима Ғабитоваға:
«Алматыдан 21-i күнi жақсы компанияны тастап, бiр күндi болса да олжа көрiп, асығып кетсем де, Пiспекте Ғабит хазiрет қуып жеттi. Қызылордаға шейiн бiрге келдiк. Бұнда әлi сабақ басталған жоқ. Бiр айсыз басталмайтын да шығар. Осы уақытты пайдаланып, өз бетiммен бiр азырақ жұмыс iстемекшi болып отырмын. Ненiң жайынан не iстеп шыққанымды келесi хатта жазамын. Өздерiңiз осыны алысымен жазыңыздар» - деген емеуріні де «Хан Кене» пьесасының жазылу тарихынан мағлұмат береді.
Бұл сапардың егжей-тегжейі «Бейуақ» атты алдыңғы бөлімде толық баяндалғандақтан да оған бұл арада аялдамадық. Тек Смағұл Сәдуақасовқа жазған хатында да «он алтыншы жылдың оқиғасы туралы көлемді дүниені бітіріп және бір тарихи шығарма жазбақ ойы барын» айтқанын қаперге сала кетеміз. Ол тарихи шығарма осы «Хан Кене».
Ал: «Казактар мен қырғыздар арасынан материалдар жинадым» - дегенде мұрағаттардан қарастыруы, қырғыздардан естуі, жазып алуы мүмкін қандай деректер болуы мүмкін? Әрине, ол кезде сол Кекілік төбедегі қызыл қырғынды көргендер де, жадында сақтағандар да, сол оқиғаға тағдыры шарпылғандар да көп болған. Көкбай «деректер мен естеліктерді, лақап әңгімелерді, әрі көлемді фольклор материалдарын көп жинап, пайдаланған» деген сөзді Мұхтар Әуезовтің өзіне қарата да айтуға болады. Біз баспалап сұрақ қоя отырып, нақты деректер мен «лақаптарды», аңыздарды, әфсаналарды қысқаша ғана түсіндірумен шектелеміз.

«АНТ МЕЗГІЛІ» немес «ҚАЗАҚ – ҚЫРҒЫЗ ОҚИҒАСЫ»



Сонымен Кенесары Алатаудың бауырына неге қоныс аударды? Ата-бабасы мекен еткен, жаудан қорғаған сайын даладан сая боларлық қоныс таппады. Қарауындағы халыққа да, өзінің жеке басына да қауіп төніп еді. 1844 жылғы генерал-майор Жемчужников Сібір және Орынбордың құрама әскерін басқарып Кенесарыға қарсы жорыққа аттанды. Сарыарқаны жан-жағынан қусыра аттанған әскер қалайда Кенесарыны қолға түсіріп, ауыл-аймағымен қырып жіберу туралы төтенше бұйрық алды. Кенесарының кесілген басына бәйге жарияланды. Жорық кезінде барлық сақтық шараларын қолданды.
«Түсініспеушілік болмас үшін Орта Азия бектерінің әскерімен өзара қақтығысып қалудан барынша сақтану қажет және Орынбор даласы арқылы басталған әскери жорық Сырдария мен Телікөлден, ал Сібірден аттанған әскер Шу өзенінен әрі қадам баспауы керек. Бұқарлықтармен, қоқандықтармен қандай да болмасын қақтығысқа түсудің қажеті жоқ» - деген бұйрық алды.
Бұл – бүкіл қазақ даласын соғыс майданына айналдыруға берілген пәрмен еді. Кенесарыны Бетпақтың қуаңына ығыстырып, шығыстан, солтүстіктен, батыстан қоршауға алу міндеті қойылды. Барлау мен арбау жұмыстарын жүргізді. Соның нәтижесінде 1845 жылы Ұлы жүз сұлтандары мен билері Россияның азаматтығын (бодандығын) қабылдауға келісім беріп, генерал Вишневский бастаған әскери экспедицияны Жетісуға кіруге мүмкіндік берді. Мұның өзі Балқаш, Шу бойына қоныс аударған Кенесарының тынысын тарылтты. Онымен де шектелмей қырғыз манаптарына татар жансызы Мұхамед Тагировті жіберіп:
«Батыс Сібір шекара бастығы қырғыздың би-манаптары Боранбай мен Кішкене Пірназаровқа көтерілісшілердің оларға қосылуына жол бермеңіздер, ал реті келсе, Кенесарыны ауылымен қосып қырып жіберу керек» - деп хат жазды.
Жасырын түрде есаул Нюхаловтың жазалау-барлау отряды қырғыздарға астыртын жіберілді. Генерал-майор Вишневскийге жазған мәліметінде есаул Нюхалов: «Мен белгілі билерге – бұғы руының биі Борамбай Бекмұратовқа, сарыбағыш биі Ормон Ниязбековке, солты руының биі Жаңғараш Есхожинге хат жолдап, Кенесарыны ортақ жау ретінде жоюға шақырдым» - деп жазды.
Орынбор Шекара комиссиясының есебінде көрсетілгеніндей «қырғыз манаптары Кенесарыға қарсы соғыста: не өзіміз өлеміз, не Кенесарыны қырып-жоямыз – деп шешім қабылдайды».
Тағы бір жансыз, Жақып деген саудагер өзбек «жабайы қырғыздардың билері Боранбай мен Кішкене Пірназаров Омбы генерал-губернаторы Капцевичке берген уәдесін орындап, Кенесарыға қарсы соғысқа және оны сөзсіз талқандауға дайын екенін» өз құлағымен естігенін мәлімдейді. Алдын-ала уағдаласқанындай ұлы жүздің төресі Рүстеммен, Сыпатаймен бірігіп кетуінен қауіптенген патша үкіметі генерал-майор Вишневскийдің қарамағына есаулдар Нюхаловтың, Абакумовтың, Карбышевтың отрядтарын қосып береді. Вишневский Батыс Сібір генерал-губернаторына: «бүлікші сұлтан Кенесарыны қырғыздар сеніміне ие болғызбауға және оны сол жерден қууға, ал мүмкіндік бола қалса, оның өзін ұстауға қолынан келетін шаралардың бәрін қолданатынына» уәде береді (Е.Бекмаханов). Бұл кезде Кененің қосындары Ілеге жетіп еді. М.Әуезов айтқан «лақап әңгімелердің» бірі - Н.Жолымбетов жиған ауызекі әңгімеге жүгінсек:
«Орыс әкімшілігі қырғыз манаптарына: «Қазақтың Кене ханын ұстап әкеп беріңдер. Ол сендердің солтүстік жақтарыңдағы жайлауда жүр»,– дейді. Қырғыздар келісім береді. Отыз қырғыз аттанып, Кене ханға келеді. Кене хан оларға ашу шақырып, өзінің жендеттеріне жарлық беріп, темір көгенмен байлатып тастайды. Кене хан қырғыздарға: «Мені орысқа ұстап апарып беріп, өлтіртейін деп жүрсіңдер ғой. Мен сендерді өз еліңе апарып өлтіртемін» - деді. Кене хан қазақтың орта жүз елінен екі жүзден астам нөкер жинап, қырғызға карай бет алады. Балқаш көлінің шығысы мен Аягөз өзенінің Балқашқа кұйған сағасымен Лепсі, Қарасу, Ақсу өзендерінің сағасынан айнала өтіп, Қараталдың сағасынан өтіп, үдеріп кешіп келе жатқанда осы жерде Кене хан Жалайыр елінен мал қарап жүрген бір адамға кез болады... – Аға, жаман түс көрдім. Түсімде маңдай шашым жанып жатыр екен, шошып ояндым. Бұл жолы жорыққа шықпай-ақ қойсаңыз қайтеді! – деген тілек білдіріпті. Кене хан оған да иліге қоймапты. Ақыры не болғанын өздеріңіз білесіздер ғой» ( «Жұлдыз, 1991 жыл, 204 бет).
Бұдан әрі кәдімгі аңыз басталады. Бірақта осы бопса мен ырғасудың ызғары «Хан Кенедегі»: «Әлдеқашан осы арада іргені бекітіп, бір араға күш құрап, алыстағы мұратқа беттейтін күн болып еді. Емексумен, ырқына жіберумен келіп-келіп енді бұл менің өзімді қабуды да ойлаған екен. Қолыңнан келсе ашынған болып аяспайын деген екен!» - деген монологтан анық аңғарылады. Жаманқара да кекесінді мысқылмен:
«Кегің кетпесе бас теріңді тірідей сойып Қоқанға берген қазақ (сен) емей кім еді? Өзің де соқтықпай отырған қырғызға келіп әзірейілдей қадалдың, татулық, тілеулестіктен басқа не жазығым бар еді. Исі қазақ сенің тілеуіңде болса, Арқа мен Сырдағы елдің бәрін бастап шұбыртып келгеніңді неге көрмеймін мен? Кекшіл болсаң өзіңе қылғанға неге қылмадың, (әкеңнің) бас терісін сылып ап Қоқанға беріп еді, кәне алғаның әкеңнің кегін?..» - деп ашулы арыстанның шамына тиеді. Жаманқара Наурызбайдың сапысынан ажал құшады.
Соңынан «Кенесары қырғыздың биі Қалығұлмен кездесіп: қазақтар мен қырғыздар бұдан былай достық, көршілік қарым-қатынаста болады және қырғыздар Кенесарының кеңесіне құлақ асады» - деген пәтуаға тоқталады. Қалығұлдың өтініші бойынша, қазақтардың қолынан қаза тапқан қырғыз батыры Тастанбектің найзасы мен болат қылышын қайтарады. Ал Қалығұл Кенесарының қолға түскен жігіттерінің төлемін төлесе, қайтаруға уәде берді. Кенесарының тұтқынға түскен екі сүйікті батырын (бірі қайын ағасы, Орынборда тұтқында отырған әйелі Күнімжанның ағасы) босату туралы келіссөз кезінде қырғыздар біреуіне 64 жылқы, ал екіншісіне – 10 түлкі ішік, 10 шапан, 10 құндыз, 10 құла, 10 түйе төлем төлеуді белгіледі. Кенесары қолға түскен жігіттері мен екі батырын босату үшін әр ауылдан бағалы заттар жинауға бұйрық береді, бірақ «жиналған зат оның қайынағасы мен сүйікті батырын босатуға жетпейді (Е.Бекмаханов)».
Дау да – жаулықтың дауы. Бітім де жаудың бітімі. Сондықтан да құны қымбат. Байұзақтың : «Қап, бәрекелді-ай, қате болды-ау!.. Елшіні өлтірген ежелгі тынбас жаудың ісі еді...Ұлының ұлына, қызының қызына кетіп жүрмесе игі еді бұл жаулық» - деп өкінуінің де өті ащы.
Бұл жазушының көркем емеуіріні. Қасіретті оқиғаның, айырылмайтын жаулықтың хабаршысы. Жаманқара құнсыз қалатын құл емес еді. Ақыры қырғыздар Жаманқараның құнын жоқтап, кегін қайтару үшін ұлы жүздің әруақты батыры Саурық дем алып жатқан кезде 70-80 қырғыз шабуыл жасап, оның жігіттерін түгелдей бауыздап өлтіріп, 700-дей жылқысын айдап әкетті. Саурық торуылға түсіп, қырғыздардың қолынан қаза тапты. Саурық та құнсыз қалатын батыр емес еді. Сондықтан да Кенесарының: «Бұл қырғызбен алысуымыз аз ғанамен тынбайтын болды. Енді осыны үстіне қат-қабаттамай бұл түйін шешілмейді екен. Ертеңнен бастап қалың қолмен соғысамыз. Тұрындар... Жүріңдер... Қолдардың күйін көреміз... Қамдансын бүгін бәрі де...» - деп атқа қонады.
Бұл хан Кене мен Наурызбайдың қазасына алып келетін ұлы қырғынның басы еді. Айтып-айтпай не керек, «Қазақ пен қырғыз бірін-бірі қырды, қанын орыстар мен қоқандықтар ішті» - деген мәтел қалған ғарасат майданы ашылды. Өткенге - салауат, бүгінге - сабақ, ертеңге – ескерту болсын – деген алаңы мол оймен Е.Бекмахановтың: «Кенесарының қырғыздармен соғысының аз зерттелгені сондай, ондағы оқиға барысын қалпына келтіру өте қиын» - деген пікірін еске ала отырып, сол соғыс туралы тарихи дерек пен «лақап әңгімелерді» араластыра беруді жөн көрдік. Алла разылық етсін!
Е.Бекмаханов: «Кенесарының қырғыздармен соңғы шайқасы Тоқмақ селосының шығыс жағында, Пішпек қаласына жақын Кекілік тауларында болды».
Е.Құлмамбетов: «Енді нағыз шешуші соғыс болатынын байқаған Жантай мен Орман осы аймақты мекендеген барлық руларға шапқыншы жіберіп, көмектесуге шақырады. Осы түні қырғыздарға қосымша жасақтар да келіп жетеді. Ол кезде Кенесары жасағының көпшілігі ауылдарына тарап кеткен болатын. Хан қасында бес жүз сарбазы мен оның қолбасшылары ғана қалған-ды. Таң атқан соң қараса олар қырғыздардың қоршауында екенін бір-ақ біледі. Қазақ жасағының халі ауырға айналады. Кешке дейін соғыс болады. Қазақтардың ауыл-ауылға тарап кеткен жасақтарынан хабар келмейді. Шақырылуға жіберілген адамдар да дау-дерексіз кетеді. Ал қырғыз жасақтары көбейе береді. Кенесары қолы үш күн бойы ас-сусыз кескілескен ұрысты бастан кешті. Төртінші күнге қараған түнде барлық жасақ басшыларымен кеңес құрды. Олар ойларын ортаға салды».
Е: Бекмаханов: «Кенесарымен соғыс кезінде Ормон хан өзінің жасағына қазақтарға көрінетін жолмен шаңдатып жүріп, тауға шығып-түсіп жүруге бұйырды. Төмен түскен соң, олар жыралар арқылы қайтадан жоғары шығып, онан қайтадан төмен түсіп отырған. Міне, осындай орын ауыстыру үш күн бойы үзілмейді. Бақылап отырған Кенесары Ормон ханның шаңға оранып, үсті-үстіне келіп жатқан әскерінің көптігіне таңданады. Ормон хан түнге қарай әр адамға от жағуға бұйрық береді. Түнде таудағы сансыз оттарды көріп Кенесары: «Қырғыз көп пе, аспандағы жұлдыз көп пе?» - депті.
М.Сәрменбайұлы: «Сонан соң зор соғыс болды. 1847 жылы көктемде Кенесары көп қолмен келіп, Кекіліктің тауына ордасын тігіп, Алатаудың терістік жағындағы қырғыздарды шаба бастайды. Соғыстың мықты болған жері – Ұзынсу, Самса. Ержанның қолға түскен жері. Қырғыздың ханы сарбағыш Орман Ыстықкөлдегі қырғыздарға хабар беріп, көп қол жинаған, қырғыздардың бұл көп қолы Жуамнан шыққан. Жуамнан Кекілікке қараған жазыққа шыққанда санын білдірмеске ат құйрығына шөп байлап, қырғыздар жердің шаңын аспанға көтерген. Бұл қырғыздар: «Иә, тегіс қырылайық, иә, Кенесарыны жығайық» - деп келген. Алатау мен Кекіліктің арасы зор майдан болған. Осы мезгілде қырғыздар қазақтармен астыртын сөйлесіп, дулатты басқарған Рүстем төрені өз жағына қаратып алған. Соғыстың қызып тұрған уақытында Рүстем көп дулатты қашырып жіберген. Кенесарының қасында мыңнан кем қазақ, бес жүздей мылытық қалған. Дулаттың басшылары Сыпатай болып, Кенесарының қолында қалған. Көп қырғыз Кекіліктің Сеңгір деген жерінде Кенесарыны қамап алған. Таудан аққан бұлақтың басын бұрып, қамаудағы қазақты қырғыздар сусыз қалдырған. Ассыз, сусыз үш күндей соғысып, ат та, адам да болдырып, төртінші күні Кенесары бүтін әскерімен қолға түскен» (С.Қосановтың жарияланымы).
М.Әуезов: «Сыпатай: ...Бұлар хандық құрған күні біз бүгінгі орнымыздан айырыламыз. Қырғыздың манабы, дулаттың датқасы мен төресі ежелден бір бас, бір тас емес пе? Талайы, тіпті осы тұрған үшеуміздің айқыш-ұйқыш құда-жекжатымыз емес пе? Бастасым солар! Табысамын!
Рүстем: Мақұл. Болды. Ендеше ірітіңдер дулатты.Ана сыйлықтарын алайық. Хан керек болса – дулатқа өзім хан боламын. Қырық ру қазақ баяғыдан бір ханға билетпей-ақ күн көрген. Бәрін қосып хан боламын десе – ана өзі шыққан орта жүзінің қазағын баурап алсын.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   76   77   78   79   80   81   82   83   ...   105




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет