Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»

«ҰРАНЫМ – АЛАШ!..»

(Түрме әфсанасы)

ТАЛҚЫ

АЛМАТЫ

2010
Қазақстан Республикасы Мәдениет және Ақпарат министрлігі

Ақпарат және мұрағат комитетінің «Әлеуметтік маңызды әдебиет түрлерін шығару» бағдарламасы

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің жанындағы „Отырар кітапханасы” ғылыми орталығында ҚР Білім және ғылым министрлігінің „Көнетүркі және қазақ тарихи-әдеби жазба мұралары – Қазақстан Республикасындағы ұлттық идеяның қалыптасуының негізі” атты Жобасына сәйкес дайындалып, Университеттің ғылыми кеңесінде бекітілген.

Сондай-ақ Мемлекет тарихы институтының ғылыми Кеңесінде талқыланып, мақұлданды.
Рецензенттер:

С.Қирабаев, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор.

Р.Нұрғали, ҚР ҰҒА-ның академигі, филология ғылымдарының докторы, профессор.

Б.Аяған, тарих ғылымдарының докторы, профессор.

Д.Махат, тарих ғылымдарының докторы.
Ғылыми редакторы филология ғылымдарының докторы, профессор Қ.Алпысбаев.

Қолжазбаны компьютерге теріп, баспаға дайындаған – М.Ермағанова.

АННОТАЦИЯ
Жазушы ғалым, филология ғылымдарының докторы, профессор Тұрсын Жұртбайдың «Ұраным – Алаш!..» атты түрме әфсанасының «Талқы» атты бұл үшінші кітабы – «Алаш» партиясы мен «Алашорда» үкіметінің 71 қайраткерінің үстінен 1927-1932 және 1937-1938 жылдары жүргізілген тергеу ісінің негізінде жазылған «Жегі», «Тез» бөлімдерінің заңды жалғасы және қорытынды әфсанасы болып табылады. «Талқыда» – жазушы-ғалым Мұхтар Әуезовтің қырық жылға созылған қудаланды (1917-1961) өмірі мен шығармашылық тағдыры, тұлғалар талқысы Мемлекеттік қауіпсіздік комитетінің архивіндегі «аса құпия құжаттармен», сирек деректермен, өзара жазысқан хаттармен жарыстыра талданып, кеңестік жазалау жүйесінің жетпіс жылдық идеологиялық қысым саясатын жүйелі түрде талдайды.

Қазақтың ұлттық Біртұтас Алаш идеясын тұңғыш рет тұжырымдай жүйелеп берген «Ұраным – Алаш!..» атты үш кітаптан тұратын бұл іргелі зерттеу – алаш қозғалысы туралы жазылған іргелі де толымды әфсана болып табылады.

ТАЛЫС
Бұл әфсана жеке тұлғаның басына қатысты оқиғалар мен себеп-салдарға, түрлі психологиялық, иедеологиялық арандатулар мен бопсаларға қатысты деректер мен құжаттарға, жымсымалар мен сыпсымаларға, хабарлар мен хаттарға берілген түсініктеме ғана емес, сонымен қатар сол тұстағы заман талқысына түскен, жұлын жұлын-жүйкесі шүйкеленген, түйсігі үреймен тітіркенген тұлғалардың пенделенуі мен пенделердің ірілену барысындағы жантығы мен жансарына деген автордың көзқарасы да болып табылады. Сондықтан да жалпы қоғамды жанталасқа түсірген жансебіл жанығудың ебебі мен себебін қазымырлана қазбалағандай көрінгіміз келмесе де, тұлғаны құмықтырған қысымның қыспағы оқырманның да жадын жаңғыртып, сол көңіл-күйді сезіне отырып санасында саралатуды қалаған жазушылық ырқымыз болды. Кей тарауда тікелей басты тұлғаға қатыссыз аты-жөндер сыналана кіріктіріліп, басы артық сілтеме мен үзінді келтірілген сияқты көрінуі мүмкін. Бірақ сол «қыстырмалар» арқылы жазушы да әлденені емеуірін етіп отырғанын біз де емеуірін ете кетеміз. Отыз жыл екшеп, он жыл жазылған «Жегі» мен «Тездің», соның ішінде «Талқының» ұзына желісін байыппен шыжымдаған аңғарлы зиялы мұның астарын аңғарар, әдібін жазар деген үміттеміз. Тіпті сонша бір тереңдеп те жасырылған жоқ... Шындықтың да осындай бір дәрменсіз күйге түсетіні бар.

БІРІНШІ БӨЛІМ: ТАЛАНТ ТАЛҚЫСЫ

БІРІНШІ ТАРАУ: ТҮРМЕ ТАЛҚЫСЫ

(Әдебиеттен орынын іздеген Мұхтар Әуезов)

Ал рух телмірген, телiнген сәттен бастап адамзат – ақыл-парасатты дербес шешiмiнен, ұлт – тәуелсiздiгiнен, тұлға – дара ойлау жүйесiнен, талант – танымнан, адам – ар-ождан бостандығынан айырылады. Рухсыз – алланың қолындағы аманатқа берген жаныңның өзi кеудеңе қонақ таппайды, яғни, рухыңның өзі күштiнiң шеңгелiне iлiнедi.

Рух еркiндiгiнiң көрiнiсi – рухани мәдениет, өнер, әдебиет. Ал рухани мәдениет еркiндiгiнен айырылған ұлт пен талант – жаны кеудесiнен суырылып алынған, сүлдесін сүйретіп, жанын жалдап күн көрген кебiн иесі ғана. Ерік-жігерсіз сүлде иесі жанын сатып, жалдамалы күн кешiп, күшті мен «күштi өкiметтiң» (Шәкәрім) аса қауiптi жазалау құралына айналады.

Қадым заманнан берi ешқандай мемлекет пен жаhангердiң ашықтан-ашық жүзеге асыруға дәрменi мен пәрменi жетпеген мәңгүрттiк жазалау тәсiлiн кеңес өкiметi қысылып-қымтырылмастан-ақ «iске қосты».

Мiне, бұл ұлт пен ұлыстың, тұлға мен таланттың, тобыр мен жеке адамның жаппай басыбайлануының басы, мәңгүрттiк дәуiрдiң қарсаңы едi. Сондай алмағайып сәтте: «Әдебиет соңынан жарық алып түстiм»,– деген Мұхтар Әуезовтiң де маңдайының бақыты мен сорының қаншалықты қалың екендiгiн екшеп жатудың қажеттiгi бола қоймас. «Дүние астан-кестең болған заманның адамдары» (Мағжан) болғандықтан да пешенесiне осындай талқы жазылыпты. Мұны олардың өздерi де, сүлде сұрқылтайлары да сездi. Өйткенi, азаматтық соғыс аяқталысымен, дәлірек айтқанда жиырма екiншi жылдан кейiн, кеңестік кеңкелерстер ең шешушi және қасiреттi майданды, өздерiнше айтқанда «мәдениет майданын», ал мағынасы бойынша «мәңгүрттiк майданын» ашты. Бұл ұзаққа созылатын, бiрақ ешқашанда жеңiске жеткiзбейтiн руханият майданы едi.

Түбiнде жазасыз құтылмайтынын бiлсе де, дүние дүр сiлкiнген дәуiрде, рухани күш иелерi де бiр серпiлiп жан-жүйесiн, санасын, өнердегi танымын талқыға салды. Ол iзденiстерi ақыры шарасыздыққа алып келдi. Келешектiң жолы кесiлiп қалды. Iрi тұлғалар атылды, асылды, өзiне-өзi қол салды. Ол аздай, ұлты үшiн барлық түрме мен азапты, қорлықты көрiп, шыдап келген қазақ зиялыларына тұқымының үзілу қаупі төндi. «Алаш iсi» деген сылтаумен алдыңғы толқын түрмеге қамалып, үкiмi шыққан тұста екiншi толқынның соңғы тұяқ серперінің бірі – Мұхтардың да басына зауал төндi.

Рухында елдiк қасиетi бар белсендi зиялылар ойсоқты күйге түстi. Елдiң иесiз қалғандығын, «Қужақтың» есе-теңдiк бермей еңсерiп, жұртты қуырып бара жатқанын, рухани әлемнiң жүдеп-жадағанын, Қалмақан Әбдiқадiровтан ұлттық тұтқа шықпайтынын анық сезiндi. Кеңес өкiметiн өз қолымен құрған Сәкен Сейфуллиннiң өзi қызыл революцияны – жұтқа ұшыраған көтерем қызыл атқа балап дастан жазды.

Алайда, не рухани көсем – идеолог дәрежесiне көтерiле алмай, не өзiнiң дербес идеясын қалыптастыра алмай, Адам Атадан бастап Абайға дейiнгiнiң түгелiнiң бетiне түкiрген, бесiгiнен безгендер тобы шықты. Әдебиеттiң ет пен терiсiнiң арасында жүрген олар қазақ ұлтының рухани игiлiгiне қатты қауiп төндiрдi. «Жаңбыр бiр жауса, олар екi жауып», шолақ өрт қойып отырды. «Қужақ» оларды өте ептiлiкпен пайдалана бiлдi. Тірі куә қалдырмау үшін кейін өршелене өңешiн жыртқан бұл «қызыл кеңірдектердің» де үнiн өшiрдi. Мәскеудегi «Әдебиет энциклопедиясында» Ахмет Байтұрсынов пен Мұхтар Әуезов туралы жоғары баға берiлген анықтама басылғанда әлгі «қызыл кеңірдектердің» өзектерi өртенiп кеттi. Ораз Исаев пен Iзмұқан Құрамысов шырға тастап, Ғаббас Тоғжанов пен Әбдiрахман Байдiлдин, Хамза Жүсiпбеков жазып, С. Сапарбеков пен О. Жандосов қол қойған «Ашық хат» 1929 жылы 19 көкек күнi «Советская степь» газетiнде:

«Жазушы – қазақтардың творчествосы туралы» бұл «Ашық хат» Голощекиннiң айызын қандырды. Алаш азаматтарын «құрбандыққа шалудағы» ең соңғы шешушi соққының мiндетiн атқарған бұл хатты бiз де толық келтiремiз.

Сол кездегi қазақ зиялыларының қаймағы мен идеологтары мақұлдап қол қойған бұл ашық хат, шын мәнiнде, мемлекеттiң атынан жасалған ресми айыптау мәлiмдеме едi. Бұрын Мәскеуге жалтақтаған жандар ендi олардың да сөзiне қарсы уәж бiлдiре алатындықтарын байқатып, жонын көрсеттi және мұқым Кеңес империясына оларды жау деп жариялады. Iле-шала бiр айдың iшiнде Ахмет пен Жүсiпбек, Мағжан қамауға алынды.

Қазақ ұлтының рухани тұтқалары тұтқындалған соң саяси сахнаны тылсым тыныштық басты. Сәбит Мұқанов, Әбдiлда Тәжiбаев, Сағыр Камалов, Iлияс Қабылов iспеттi әр нәрседен дәмелi ұрпақтардың әдебиет төңiрегiндегi шақпа тiлдi ұрандары баспасөзде жарияланғанымен, олардың пiкiрiнiң ұлы идеологияға ықпалы жүрмедi. Олардың сөзiне әлi тұлғалық салмақ бiте қоймап едi. Тек өшiп бара жатқан қазанның отын қағыстырғандай ғана әрекет-тiн. Ғаббас Тоғжанов қана киiп-жарып, қиғылық салып қойып отырды. Ал мемлекеттiң идеология саласын басқаратын қайраткерлер дымын iшiне тартып алды. Өйткенi, Әбдiрахман Байдiлдиннiң өзi абақтыға қамалған соң, есерге де өмiр керек, олардың барлығы бұқпалап, қалтарыста қалды. Өздерiнiң де жазалау диiрменiне жем боп тартылып кететiнiн тез аңғарды. Диiрменнiң тасы етектерiне тиiп кетiп, тиiп кетiп жүрдi. «Қарғайын десе – жалғыз, қарғамайын десе – жалмауыз» болды. Қамаудағы қайраткерлер оларды жақтырмаса да жалған айып тағып, бiз көргендi – сен де көр демедi. Онда қазақ ұлты мүлдем иесiз қалатынын бiлдi. Ал әйгiлi белсендiлер тiске жұмсақ байлардың тамырын шабуға кiрiстi. Сонда да түрме жақтағы дыбысқа қуыстана құлақ түрдi.

«Алашордашылардың» алдыңғы тергеу iсіндегі айыптау қорытындысын кейінгі лекке орайластыру үшiн тергеушілер Дiнше Әдiлев сызып берген кестеге сүйене отырып, Әбдiрахман Байдiлдиннiң:

«Правдаға» жолдаған хаттың негізгі авторы және Мұхтардың өзімен түйдей құрдас («Мұхтардың меншікті сұрқылтайы»), 1897 жылы туған, «Петропавл округiнiң арғын руынан шыққан» (анкетада дәл осылай жазған) Ә.Байдiлдин екені анық еді. Тергеу барысында Байділдин өзін де, Әуезовтi де Колчактың сыбайласы, «сәдуақасовшылар тобының» белсенді мүшесі қатарына қосты. Өзiн «Алашорданың» жас қайраткерi әрi Колчактың барлаушысы, сонымен қатар кеңес өкiметiнiң белсендi адал қызметкерi ретiнде сезiнетiн «Қаламның» – Ә.Байділдиннің шегiнетiн жерi де қалмаған болатын. Өзiн‑өзi әшкерелеу арқылы Смағұл мен Мұхтардан iргесiн ажыратып алуға тырысқан ол, қырындысын қалдырмай қағазға түсiрген.

Осының өзі-ақ айып қорытындысын шығаруға толық жарап жатқан болатын. Бұл өте салмақты алғышарт еді. Сондықтан да тергеушілер ойланып жатпастан Мұхтар Әуезовке:

«Алашорданың» атынан Колчактың үкiметiмен келiсiм жүргiздi »,– деген айып тақты.

«Алашорда» үкiметiнiң Колчакпен уақытша одақ құрып, қазақ ұлтын қантөгiстен аман сақтауға ұмтылғаны тарихи шындық. Мұхтарды «Алашорда» үкiметiнiң саясаты үшiн жазғыруы жалпы қисынға келгенiмен, тергеуде ол дәлелсiз күдiк қана болып қалды. Саясат сахнасына ендi ғана шыққан жиырма жастағы семинария оқушысымен келiсiм жүргiзетiндей адмирал Колчактың басына ол кезде мұндай күн туа қойған жоқ болатын. Қалайда Әуезов пен Колчактың байланысын тікелей әшкерелейтiн ешқандай сылтау да, дерек те табылмады. Сондықтан да тергеушiлер Мұхтарды қаралап тынатын, бұлтартпайтын өзге қылмысты қарастырды.

Екінші баптағы: «Ұлтшыл-контрреволюциялық астыртын ұйымға қатысты»,– дегенге Д.Әділевтің:

«Сөйтіп жағдай шиеленісіп кетті... 1923 жылы күзде Ташкентке қайтып келіп Қазақ комиссиясы мен Оқу-ағарту институтына оқытушы, біраз уақыт директор болып істедім. Ұйымға қайта мүшелікке алындым. Оның жаңа құрамында Мұхтар Әуезов пен Мағжан Жұмабаев болды-ау деймін. Ташкентте мен оқу-ағарту комиссариатының жанындағы ғылыми орталық пен қазақ ағарту институтына оқытушы боп орналастым. Онда Досмұхамедов, Әубәкір Диваев, Жұмабаев, Жандосов, Соколовский, Мұхтар Әуезов жұмыс істейтін. Мұхтар оған дейін Орталық Комитеттің президиум мүшесі болған. Мен Қожановтың әйелінің ағасының үйінде тұрдым. Сол кезде Жандосов та Ташкентке келді»,– деген жауабы себеп болды.

Ал тергеушілер «қыстап, барлық тәсiлдi қолданып, жалған мәлiмет жаздырған Есім Байғасқинның:

«Орта Азиядағы басмашылардың қозғалысына жетекшiлiк еттi», – деген айып тағылды.

Тура сол күндері қазан мерекесіне орай сөйлеген сөзінде Голощекин:

«Тергеу кезінде Аймауытов: Екiншi съезд кезiнде тек қана қазақ уәкiлдерiнен тұратын кеңес шақырылғанын, оған Әуезов төрағалық жасағанын, ... онда отаршылдармен күрес туралы мәселе қаралып, ұлттық мүдденi көздейтiн шешiм қабылданғанын мойындады»,– деген сөзi баспасөзге жариялана қалды.

Тергеушілер мұны Мұхтарға қосымша айып ретiнде тақты. Жүсіпбектің түрмеге қамалғанына үш жыл толған және ол ату жазасына кесiлуге ұйғарылып, үкімді Мәскеудің бекітуіне жіберген болатын. Мұхтардың егiзiнiң сыңарындай боп өмiр сүрген досының тағдыры Бутырканың түрмесiндегi ажал жаңғырығын күтiп тұрды. Қужақ түрмедегi жауаптарды ашық жариялау арқылы қазақ зиялыларының арасына сенiмсiздiк пен алауыздық септi. Күдiксiз нәрседен күдiк тудырды.

Әйтпесе, Әбдiрахман Байдiлдиннiң көрсетуi бойынша хаттамаға түскен – 1921-1922 жылғы аштық пен қазақ халқын аштықтан құтқарудың жолын қарастырған бұл кеңестiң ешқандай қылмыстық сыпаты жоқ болатын. Жүсiпбек Аймауытовтың өзi соның iшiнде жүрiп, белсене атсалысты. Сондықтан бұл деректiң айтылуы, қағазға түсуi заңды. Оның үстiне Жүсiпбек аштарға көмек көрсеткенi үшiн тергеуге алынып, өзiн-өзi ақтап шыққан болатын. Демек, бұл үшiн көңiл қобалжытатындай пәле Әуезовке төнiп тұрмаған едi.

Бұл кеңес өкiметiнiң ұлттық тұлғаларды толықтай жаныштап, талқыдан өткiзiп, Троцкий мен Фрунзе сияқты көсемдерiн аластатып, ендi «мәдениет майданындағы» тұлғаларды тұқыртуға көшкен қатерлi бағытының күш алған тұсы болатын. Дәл сол кездерi «Байтұрсыновтың және басқа да алашордашылардың кеңес өкіметін құлату мақсатында құрылған астыртын ұйымының қастандық әрекеттері туралы қылмыстық істің» (Бас құжатқа бастапқыда «Д.Әділев бастатқан...», одан кейін «Е.Омаров бастатқан...»,– деп жазылып, ең соңында «А.Байтұрсынов бастатқан...»,– деген атауға тоқталған – Т.Ж.) тергеуi аяқталып, олар Мәскеудiң пәрменiн күтiп жатқан. Мағжан Жұмабаев ұйымдастырған «Алқа» әдеби үйiрмесiне, яғни, тергеушілер көрсеткендей, астыртын контрреволюциялық ұйымға Мұхтар Әуезовтің қатысқаны да «анықталып», арнайы бап ретінде қарастырылды.

Ал тергеушілердің қатты ұстанғаны «Ашық хаттағы»:

«Колчактың тұсында, «Алашорданың» Шығыс бөлiмiнiң белсендi қайраткерлерiнiң бiрi ретiнде Әуезов Колчакқа қарсы күреспедi, күрескiсi де келмедi, керiсiнше сол кездегi бүкiл «Алашорда» үкiметi, оның iшiнде Әуезов Колчакпен одақтаса отырып большевиктерге, Кеңес өкiметiне қарсы күрескенi белгiлi... Бiрақ та, Кеңес өкiметi орнаған соң Әуезов сол жаққа шығып, партияға өттi»,– деген сөздер де еді.

Сөйтiп, Мұхтар Әуезов аяқ астынан басмашы, ұлтшыл-контрреволюционер боп шыға келдi. Сонымен, бұрын Қазақстаннан сырт жерде жүрiп, назардан тыс қалып келген Мұхтар Әуезов те қарауылға iлiндi. Мұхтардың бостандықта жүруi оларға кешiрiмсiз жайт сияқты көрiнген іспетті.

1930 жылы 17 қыркүйек күнi таңсәрiде Ташкент қаласындағы Салар өзенiнiң бойындағы үйiнде Мұхтар Әуезов тұтқынға алынды. Осы оқиғаның көлденең куәсі болған сол кездегі шәкірт, кейінгі академик Шапық Шөкин:

«1927 жылдың тамызында Орта Азия университетіне түсуге келдім... Біз шағын үйдің ашық себетінде түнедік, сол үйдің қарсы жақ қанатында университет оқытушысының үй-іші тұратын. Ертеңгілік колонка қасында жуынып жатқанда, біз бәріміз бірдей жамырап, толыса бастаған, маңдайы кере қарыс, қараторы қазақпен амандасушы едік. Таныстық. Мұқаңның бізден тілек-талаптарымыз болса айтуымызды сұрағаны есімде. Менің әлі оқуға түсе қоймағанымды білген ол, мені арқамнан қағып: "Ұнжырғаң түспесін. Ең бастысы – оқуға құмарлық,– деді. Сәл ойланып тұрды да ол кенет: – Ендеше мен университеттегі кісілерімен сөйлесейін. А? Сол Ғазиза Сүлейменовамен де сөйлесейін?»,– деді ол мені жігерлендіргісі келгендей. Қапелімде қысылып қалғандықтан, ол кісіге рахмет айтуды ұмытып: Ғазиза былай да мені қолдап жүр, шамасы, ұзамай мәселе шешілетін де шығар,– деп жауап бердім. Мұқаң қолын жайып қоштасып, аспай-саспай, Қазақ орман техникумы қорасынан шығып жүре берді.

Оның әйелі Валентина Николаевна ертеңгілік бауға сирек шығатын, көбіне кішкене қызымен айналысатын. Тағы бір айтатыным, со жылдары ол асқан сұлу әйел еді. Бірақ, мінезі тұйықтау болып көрінген. Күйеуі жұмыстан кеш қайтатын, біз қарсыдағы себетте пысылдатып примус әзірлеп жататынын еститінбіз. Енді бір сағат өткен шамада, Мұқаң бау ішінде сейілдеп жүрер еді. Оның көзіне тағы бір рет түсіп, көңілін аударатындай ынта-ықыласымыз болмады. Және сабақтарымыз да басталып кетті. Басқа нәрсеге көңіл бөлуге мына жаңа, жауапты ісімізден қол тимеді. Бастапқы кезде кәдімгідей шаршап жүрдік. Біз бұл жерде онша көп тұрмадық. Бір күні ертеңгісін портупеялы екі кісі (олар милицияның ба, не басқа бір форма киіп келді ме – білмеймін) келіп, оны алып кетті. Себеттің еденінен ұшып тұрып, мен әлгі екеудің біреуі – Мұқаңның алдында, екіншісі – соңында, оны бау ішімен қақпаға қарай айдап бара жатқанын көрдім. Әуезов артына бұрылып қарамай, алдына байыптай қарап, баяу басып бара жатыр екен»,– деп (Мұхтар Әуезов туралы естеліктер. А., 1997 жыл. 288-289 беттер) еске алды.

Мұхтар Әуезовтің түрмеге қарай «байыптай қарап, баяу басып бара жатқан күні – 1930 жылдың 17 қыркүйегі болатын. Ташкентте алдын-ала шолақ тергеуден өтіп, одан кейін Алматының түрмесiне жеткiзiлдi. 1930 жылы 8 қазан күнi ПП ОГПУ-дiң Шығыс бөлiмiнiң КССР бойынша өкiлi Поповтың қатысуымен анкеталық өмірбаян толтырылған.

Анықтамалық анкетадан: «Осы тергеу iсi бойынша жауапқа тартылған М.Әуезов – 33 жаста, Семей округiнiң Шыңғыс болысында туған, Ташкент қаласының тұрғыны, ұлты қазақ, орта шаруа баласы, партияда жоқ. 1922 жылға дейiн ВКП (б) мүшесi болған, Ақпан төңкерiсiне дейiн оқуда болған, Қазан төңкерiсiне дейiн оқыған және мұғалiм болған, мамандығы педагог, жоғары бiлiмдi, ұстаз – журналист, үйленген, 2 баласы бар, жалақымен күн көредi, қазақ болғандықтан да әскерге алынбаған, бұрын тергеуге алынбаған, сотталмаған».

1930 жылы 15 қазан күні Ерекше бөлiм бастығының көмекшiсi Волоховтiң келiсiмiмен жасалған «Алдын-ала айыптау қорытындысында»: