Түсініктеме хат
жүктеу/скачать 461,8 Kb.
|
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
ІІІ деңгей . « Мен – Қазақстандықпын!» тақырыбында ойтолғау жазыңыздар. Құрамында тұрақты сөз тіркестері , сөздің тура және ауыспалы мағыналары және мақал-мәтелдер болуы шарт. ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Бақылау жұмыстары № 1. Сұрақтарға жауап жазыңдар. 1.Антоним қатысқан мақал-мәтел.------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 2.Жаңа сөздер тобын жаз.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 3.Тұрақты сөз тіркесі бар сөйлемдер жаз.----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 4.Қызылша шаруашылығына қатысты кәсіби сөздер -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 5.Синоним сөздер тізбегін жаз.---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 6.Химия ғылымына тән терминдер ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 8.Антоним қатысқан сөйлемдер құрастыр.--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 9.Белгілі бір шаруашылық саласымен шұғылдануда қолданылатын сөздерге мысалдар жаз --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- 10. Табу сөздер туралы пікірің-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- № 2. Тест тапсырмасын орындаңыздар. 1. “Жалығу” сөзінің синонимін көрсетіңіз.
2. Антоним қатысқан сөйлемді көрсетіңіз. A) Тыным, тыныштық таппаған. B) Бұраң бел, алма мойын. C) Ара гүлге қонды. D) Жақсылық пен жамандық – болды егіз. E) Сөз ағасы – құлақ. 3.Антоним бола алмайтын сөзді табыңыз. A) Қара. B) Ірі. C) Сары. D) Осал. E) Қас. 4.Қолөнерге байланысты кәсіби сөздерді табыңыз. A) Егемен, әмбебап. B) Кешен, нарық. C) Нән, сүгірет. D) Пышқы, шербек. E) Сиықты, маңлай. 5.Термин сөздердің анықтамасын белгілеңіз. A) Белгілі кәсіппен шұғылданатын адамдар арасында айтылатын сөздер. B) Ғылым, техника саласындағы арнаулы ұғымдарды білдіретін сөздер. C) Белгілі бір аймақ тұрғындарының сөздері. D) Басқа тілден енген сөздер. E) Қолданыстан шығып қалған сөздер. 6.Ауыл шаруашылығына байланысты кәсіби сөздерді табыңыз. A) Қоза, шиіт. B) Сүгірет, маңлай. C) Хан, патша. D) Сәукеле, кебеже. E) Дүрия, патсайы. 7.Термин сөздерді көрсетіңіз. A) Эвфемизм, дисфемизм. B) Диалект, садақ. C) Сауыт, айбалта. D) Адырна, найза. E) Отарба, ұрын бару. 8.Термин сөздерді көрсетіңіз. A) Жақсы, жаман. B) Бастауыш, аммиак. C) Сәлемдесу, амандасу. D) Тез, жылдам. E) Ажар, көрік. 9.Тұрақты тіркесті көрсетіңіз. A) Қала мен ауыл арасы. B) Алты қанат ақ үй. C) Ит терісін басына қаптады. D) Көпке тараған күй. E) Тез келді. 10.“Әсем” сөзінің синонимдік тұрақты тіркесін көрсетіңіз. A) Азар да безер болды. B) Тайға таңба басқандай. C) Бетінен оты шықты. D) Ай оңынан туды. E) Қыздың жиған жүгіндей. 11.Архаизмді көрсетіңіз. A) Хан. B) Патша. C) Уәзір. D) Патсайы. E) Садақ. 12. Тарихи сөзді табыңыз. A) Сауын айту. B) Сәукеле. C) Хан. D) Имам. E) Кебеже. 13. Тарихи сөзді белгілеңіз. A) Ұрын бару. B) Барымта. C) Лашық. D) Үйшік. E) Қызыл әскер. 14.Араб, парсы тілдерінен енген сөздерді белгілеңіз. A) Ұлыс, нөкер. B) Емтихан, тәрбие. C) Нұра, Нарынқол. D) Жасақ, аймақ. E) Жарлық, Зайсан. 15.Кірме сөздерді көрсетіңіз. A) Құдағай, құдағи. B) Тыңла, тыңда. C) Бөтелке, кереует. D) Маңлай, нән. E) Таңла, кілт. 16.Монғол тілінен енген сөздерді көрсетіңіз. A) Ұлыс, нөкер. B) Сөмке, кәмпит. C) Сіріңке, бәтеңке. D) Сүгірет, бәдірен. E) Кеуірт, әтешкір. 17. Диалект сөзді табыңыз. A) Тұқым, сым. B) Космос, ғарыш. C) Саяжай, кеден. D) Лашық, күпі. E) Сәукеле, шиден 18. Көп мағыналы сөздің анықтамасын белгілеңіз. A) Затты атап білдіретін мағынасы. B) Біркелкі дыбысталып айтылатын сөз. C) Мағынасы басқа-басқа сөздер тобы. D) Сөздің екі я одан да көп мағынаға ие болуы. E) Мағыналары бір-біріне жақын сөздер тобы. 19.Омонимдес сөзді көрсетіңіз. A) Гүлнәр мектепке барды. B) Ол ақылды бала. C) Айт болды. D) Уақытты бағала. E) Айгүл – зерек оқушы. 20.Омонимдес сөздерді көрсетіңіз. A) Шапан, келін. B) Алты, жеті. C) Арықтан суару. D) Кел, оқып отыр. E) Бәрі, тегіс. № 3. Тақырыптық тестерді орындаңыздар. Мақал-мәтелдер. 1- нұсқа. 1. Мақалды аяқтаңыз. Тау мен тасты ... бұзады, адамзатты сөз бұзады. А) Көңіл. В) Мұз. С) Ой. Д) Шөп. Е) Су. 2. Шешендік сөзді аяқтаңыз. Жаңбыр жаумаса, жер жетім, Басшы болмаса, ... А) Ел жетім. В) Тау жетім. С) Жол жетім. Д) Күн жетім. Е) Сөз жетім. 3. Мақалды толықтырыңыз. ... тас жарады, тас жармаса бас жарады. А) Тіс. В) Қол. С) Бас. Д) Көз. Е) Тіл. 4. Мақалды табыңыз. А) Ғылым-теңіз, білім-қайық. В) Ғылым адамды биіктетеді. С) Ғылым шыңдайды. Д) Ғалым ғылыммен айналысты. Е) Ол-әйгілі, білімді ғалым. 5. Мақалды толықтырыңыз. Өнер алды- ... тіл. А) Ақ. В) Қызыл. С) Жасыл. Д) Көк. Е) Қара. 6. Туған жер туралы мақалды белгілеңіз. А) Ұят-адамның өз бойындағы адамшылығы. В) Тіл қылыштан өткір. С) Әке-балаға сыншы. Д) Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келеді. Е) Ит тойған жеріне, ер туған жеріне. 7. Мақалды аяқтаңыз. Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның ... . А) Тіленбей. В) Сұранбай. С) Жыланбай. Д) Ойланбай. Е) Білінбей. 8. Мәтелдің жалғасын табыңыз. Сегіз қырлы, бір ... А) өнерлі В) сырлы С) жырлы Д) ақылды Е) үлкен 9. Отан тақырыбындағы мақалды табыңыз. А) Тәрбие басы - тіл. В) Отансыз адам - ормансыз бұлбұл. С) Ғылым - теңіз. Д) Еңбек түбі – зейнет. Е) Кітап – тілсіз мұғалім. 10. Мақалды толықтырыңыз. ... ұстадан нұсқа. А) Ұшқыш В) Азамат С) Дәрігер Д) Ұста Е) Шебер 11. Білім кілті-тіл.Мәтелдің дұрыс аудармасын көрсетіңіз. А) Знание-ключ к языку. В) Язык и знание-сила. С) Знание-сила. Д) Люби и береги свой язык. Е) Язык-ключ к знаниям. 12. Мына мақалды аяқтаңыз. Мектеп – кеме, Білім - ... . А) Өзен. В) Мұхит. С) Көл. Д) Көлшік. Е) Теңіз. 13. Достық туралы мақалды табыңыз. А) «Көп қорқытады» В) «Өнер алды-қызыл тіл» С) «Жаман жолдастан таяғым артық» Д) «Білім кілті-тіл» Е) «Сөздің көркі-мақал» 14. Туған жер - Отан туралы мақалды табыңыз. А) Аққу көлін аңсайды, адам туған жерін аңсайды. В) Жаман айтпай, жақсы жоқ. С) Өнер алды-қызыл тіл. Д) Сөз сүйектен өтеді. Е) Ештен кеш жақсы. 15. Мақалды толықтырыңыз. Ғалыммен жақын болсаң, қолың жетер, залыммен жақын болсаң ... кетер. А) Басың В) Жолың С) Жүрегің Д) Гүлің Е) Кітап 16. «Человека прославляет труд» мақалының қазақша баламасын табыңыз. А) Еңбек етсең емерсің. В) Ердің атын еңбек шығарады. С) Не ексең, соны орарсың.Д) Еңбек етсең ерінбей, тояды қарының тіленбей. Е) Көз қорқақ , қол батыр. 17. Мақалды толықтырыңыз: «Аз ... алтын, көп ... күміс» А) Негіз. В) Өмір. С) Ақыл. Д) Сөз. Е) Ой. 18. Мақалды толықтырыңыз. «... өмір – сөнген көмір.» А) Еңбексіз. В) Бақытсыз. С) Ақшасыз. Д) Сенсіз. Е) Жұмыссыз. 19. Достық туралы мақалды табыңыз. А) Өнерлінің өзегі талмас. В) Досы көппен сыйлас, досы азбен сырлас. С) Отан оттан да ыстық .Д) Ұрлық түбі – қорлық. Е) Ер дәулеті – еңбек. 20. Мақал-мәтелдерді жинастыратын сөздікті табыңыз. А) Синонимдік. В) Фразеологиялық . С) Түсіндірмелі. Д) орфографиялық . Е) Омонимдік. 21. Мақалды аяқтаңыз: Ер қанаты - ... . А) серігі. В) қару. С) табандылық . Д) жылқы. Е) ат. 22. Мақалдың жалғасын табыңыз.
А) елге құрмет. В) тіл біл. С) тас жарады. Д) білім біл. Е) ұлт жоқ . 23. Достық тақырыбындағы мақалды табыңыз. А) Ұрлық түбі-қорлық . В) Отан-оттан да ыстық . С) Ата-баланың қорғаны. Д) Жақсыны жолдасынан таниды. Е) Бес саусақ бірдей емес. 24. Мақалды толықтырыңыз. «Қоянды қамыс өлтіреді, Батырды ... өлтіреді». А) Қыз. В) Ой. С)Жігіт. Д) Соғыс. Е) Намыс. 25. Мақал-мәтелдерден антонимді табыңыз. А) Еңбек етсең емерсің. В) Мың досың болса да аз, бір қасың болса да көп. С) Білекті бірді жығады, білімді мыңды жығады. Д) Мектеп-кеме, білім-теңіз. Е) Оқу инемен құдық қазғандай. № 4 .Тапсырманы орындаңыздар. 1. ЛЕКСИКОЛОГИЯ СӨЗІНІҢ ҚАЗАҚША БАЛАМАСЫ 1) «сөз» және «ғылым» 2) «сөз» және «мағына» 3) «сөз» және «жазу» 2. СӨЗ МАҒЫНАСЫНЫҢ ТҮРІ 1) лексикалық 2) грамматикалық 3) лексикалық және грамматикалық 3. СИНОНИМДЕРДІҢ АРХАИЗМ ЖӘНЕ ТАРИХИ СӨЗДЕРГЕ ҚАТЫСЫ 1) архаизмдердің актив лексикада синонимі болады, ал тарихи сөздердің синонимі болмайды 2) архаизмдердің актив лексикада синонимі болмайды, ал тарихи сөздердің синонимі болады 3) архаизмдердің актив лексикада синонимі болады, тарихи сөздерде де синонимі болады 4) архаизмдердің актив лексикада синонимі болмайды, тарихи сөздерде де синонимі болмайды
1) байланысты 2) байланысты емес
1) тар
2) кең 3) жоқ
1. Лексиканың семасиологиялық сипаты Мысал 1. омоним A) мейрам, мереке, той 2. синоним B) ауыр, жеңіл 3. антоним С) бал арасы,арамен кесті D)таудың басы,істің басы E) иненің көзі, есіктің көзі 2. Кірме сөздер Мысал 1. араб-парсы тілдерінен енген сөздер A) нөкер, ұлыс 2. орыс тілінен енген сөздер B) бәтеңке, аршын 3. моңғол тілінен енген сөздер C) шәкірт, әкім D) бала, ат E) қой, ай 3. Фразеологизмдер Мысал 1. кең тұсау A) қорқақ 2. зәресі ұшты B) шошыды 3. су жүрек C) мазасызданды D) батыр E) еркіндік
D) кебеже, үшкірту E) балапан, қозы
D) базар жоқ 6.Лексиканың қолданылу сипаты Түрлері 1. актив лексика A) көнерген сөздер 2. пассив лексика B) кәсіби сөздер C) түбір сөздер D) қос сөздер
D) Иненің жасуындай 8. Сөздіктің түрлері Сәйкес ұғым 1. Диалектологиялық A) термин 2. Терминологиялық B) экспедиция 3. Түсіндірме C) балама мағына D) емле 9. Тіл деңгейлері Сәйкес ұғымдар 1. Морфология А) құрмалас 2. Синтаксис В) сөздік құрам 3. Лексика С) алфавит D) аффикс 10. Лексиканың семасиологиялық сипаты Мысал 1. омоним A) мейрам, мереке, той 2. синоним B) ауыр, жеңіл 3. антоним С) бал арасы,арамен кесті D)таудың басы,істің басы E) иненің көзі, есіктің көзі 
Тарау бойынша оқушыларға арналған глоссарии Лексикология – сөз туралы ілім (лексикос — сөз және логос — ілім), тілдің сөздік құрамын, байлығын зерттейді. Полисемия – (гр. Poly - көп + sema - таңба) - сөздің екі немесе бірнеше мағынаға ие болуы. Эвфемизм – (грек. eu – жақсы, phemі – айтамын) – мағынасы тұрпайы сөздерді басқа атаумен ауыстырып, сыпайылап жеткізу. Эвфемизм қоғамдағы моральдық, этикалық норма негізінде қалыптасып, сыпайыгершілік пен әдептілікке байланысты туған. Эвфемизм – тілдегі ауыспалы мағынадағы сөздерді толықтырып отыратын көркемдеуіш, бейнелеуіш құралдардың бірі. Дисфемизм – (лат. dis, гр. dus - қарама-қарсылық не болымсыздық мағына тудыратын қосымша, гр. рһemi - айтамын), какофемизм — ауыс мағынаның бір түрі. Қалыпты қолданылатын зат, құбылыс атауларын неғұрлым дөрекі, тұрпайы сөздермен ауыстырып айту. Дисфемизм - мағынасы жағынан эвфемизмге қарама-қарсы құбылыс. Дисфемизм кеміту,қорлау,жаратпау ұғымын тудырады. Фразеология – семантикалық (ішкі мағыналық) жағынан бір-бірімен байланысқан сөз тіркестерімен сөйлемдердің ортақ атауы. Өздеріне формасы жағынан ұқсас синтаксистік құрылымдардан ерекшелігі: сөздердің белгілі бір тұрақталған лексика грамматикалык құрылымдағана айтылатын ойта сәйкес болып, сол сөздің бастапқы жеке мағынасының жалпы заңдылыктарына бағынбауында. «Фразеологизм» термині әртүрлі типтегі бірнеше тіркестерді камтиды. Олар: атауыш қызметінде қолданылатын идиомалар (ізін суытпай, ақ қарға) ауыз әдебиетінде қалыптасқан мақалдар мен мәтелдер және жеке адамдардың авторлық немесе белгісіз әдеби шығармалардан алынған, немесе ауызша айтылған қысқа нұсқалы нақыл сөздер. Фразеологизмнің негізгі және әмбебаб қасиеттері сөз мағынасының басқа мазмұнда қабылдануы немесе лексика грамматикалық транспозиция, сөз тіркесіндегі тұрақтылығымен қайталануы. Көпшілігі мақалдар мен мәтелдер және қанатты сөздерге жататын фразеологизиялық сөйлемдер мен тұрақты тіркестердің коммуникативтік қызметі диктум және модус (логикалық бағыт) деген мазмұндарға белінеді, сонымен бірге семантикалық екі жақтылық арқылы айқындалады. Неологизм – (гр. neos – жаңа, logos – сөз) – қоғамдағы саяси, мәдени, экономикалық қатынастардың, ғылым мен техниканың дамуына байланысты тілге енген жаңа сөздер мен сөз тіркестері, фразеологиялық оралымдар. Неологизм лексикалық және семантикалық. болып екіге бөлінеді. Лексикалық неологизмге жаңа ұғымдардың тууымен бірге пайда болған жаңа терминдер жатса, семантикалық неологизм деп сөзбе-сөз аудару арқылы төл сөзге қосылған жеке мағынаны айтуға болады Архаизм – көнерген сөздер. Бұған ескі әдебиеттерде кездесетін, қазіргі кезде жиі қолданылмайтын сөздер, сөз тіркестері жатады. Архаизм көркем әдебиетте белгілі бір стильдік мақсат үшін жұмсалады. Әуезов «Тіл және әдебиет мәселесі» деген мақаласында өзбек, татар, араб, Иран тілдерінен енген көне сөздерден қашудың жөні жоқ екенін ескертеді. Мысалы, «Жамбыл» сөзінің шығу тегін білмегендіктен, Жамбыл ақынның есімін таумен шатастырады. Ал өзбек тілінде «Жамбыл» - гүлдің аты,«мартук» атауы - «мартүк» деген шөптің атынан шыққанын тілге тиек еткен. Лексика-сөзтудырушы архаизм - бұрынғы мағынасын сақтаған, бірақ сөз жасау құрамы өзгерген сөз. Стилистикада архаизмдер төмендегі жағдайда колданылады: а) Сол дәуір тарихын әсірелеу үшін (әдетте тарихи романдарда); ә) Сөйлеу кезінде сөзге салтанатталық, қобалжытарлықтай әсер беру үшін, өленде, шешендік айтыстарда, (публщистикалық жанрларда қолданалады); б) иронияда, сықақта, әжуалағанда күлкі шақыру (фельетон, памфлеттерде), в) кейіпкерге сөздік сипаттама беру үшін (мысалы, діндарлық дәрежесі бар кісіпер). Лексика-фонетикалық архаизм - бұрынғы мағынасын сақтаған, бірақ дыбыстық құрамы өзгерген сөз (орыс. глад - голод, зерцало - зеркало, гистория - история, пиит - поэт). Лексикалық архаизмдер - қазіргі таңдағы тілде синонимі бар көнерген сөз (қаз. уәзір - хатшы). Семантикалық архаизмдер - қазіргі тілде сақталған, бірақ көнерген мағынасында қолданылатын сөз. Лексикография – (гректің лексикос — сөз және графос — жазу деген сөздерінен алынған) тілдегі сөздерді жинастырып, сөздік жасау деген үғымды білдіреді. Сөздік максаты мен мәні жағынан түрлі-түрлі болып келеді. Сөздіктегі сөздер алфавит тәртібімен беріледі. Диалект - жергілікті диалектілер мен говорларға тән тіл ерекшеліктері. Диалектизм — көркем шығармаларда әдеби тіл нормасынан ауытқу түрінде орын алады. Диалектизмнің бірнеше түрі бар: Фонетикалық диалектизмдер: әдеби ө орнына ү айтылуы (өгей — үгей), б орнына п (болат — полат), ш орнына ч (малшы — малчы), ж орнына й (бұл жақ — бұйақ, сол жак, — сойак,), сөз ортасында ғ сакталуы (шаңғарақ); Грамматикалық диалектизмдер: көсемшенің әдеби -голы/-гелі тұлғасының -гайы/-гейі (баргайы, келгейі) аркылы, бұйрық райлы етістіктің көпше I жағы -лы/-лі арқылы жасалуы: біз баралы (барайық орнына), келелі (келейік орнына), көмектес септігінің -мынан, -бынан, -пынан қосымшалары арқылы айтылуы: атпынан, пойызбынақ; Лексикалық диалектизмдер: бойлай (үнемі д. м.), бейсаубет (бет алды), жарын (келер жыл), рабайда (анда-санда), күн баю (күн бату), таға ( жүктеу/скачать 461,8 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|