Түсініктеме хат

Ауыспалы мағына — сөздің қолданылуы барысында пайда болатын туынды мағынасы. Этимологиялық тұрғыда ол негізгі (тура) мағынадан өрбиді. Ауыспалы мағынаның жасалуына бір зат пен екінші бір заттың, бір құбылыс пен тағы басқа құбылыстың форма, сыртқы түр, түс ұқсастығы, қызмет сәйкестілігі негіз болады. Мысалы, “түзу ағаш үйге тіреу, түзу жігіт елге тіреу” (мақал) деген сөйлемде тіреу сөзі алғашқысында негізгі (тура), екіншісінде ауыспалы мағынада, қолданылған. Сөздің ауыспалы мағынада қолданылу тәсілдеріне метафора,метонимия, меңзеу, қызмет бірлігі т.б. жатады. Сөздердің қызмет бірлігі бойыншаауыспалы мағынада қолданылуы олар бейнелейтін заттар мен құбылыстардың тұлғасы, түрі мен түсі, басқа да белгілері жағынан әр түрлі бола тұрып, атқаратын қызметтері бір болуына байланысты. Мысалы: жүру сөзі кезінде бір ғана мағынада қолданылып, кейін түрлі қозғалыс түрлерінің бәрінің атауына айналған.

Сөздің лексикалық мағынасы заттың, құбылыстың лақ сөзі болмағанымен, ұгым арқылы түсірілген солардың бейнесі деп есептеледі. Сондықтан сөздің магыналарын саралағанда ең алдымен оның ең алғашкы негізіі магынасын табуға тырысады.

Сөздің негізгі мағынасы айтушы мен тыцдаушыга ортақ нақты заттық ұғымды білдіреді. Нақты заттык ұгым сөз арқылы сөйлемде өзге сөздермен ешбір қарым-қатынасқа түспей-ақ статнкалық күйде ұгынылады. Бұлар шын-дьіқ өмірдіқ көрінісі ретінде белгіленеді. Сөздің нақ осындай мағынасы әдстте лексикалық магына деп аталады. Сөздіц лексикалық магынасы, негізіі магынасы, тура мағынасы деген сөздер өзара синоним ретінде жұмсалады. Мәсслен, аспан, тоғай, өзен, қызыл, сары, қозгалу, көру, былтыр, таңертең, жаздай дегсн сөздер өзініц тура магынасында осы түрган қалпында айгушыға , да, тыңдаушыга да бірдсй түсінікті. Өйткені бұлар айналамыздагы бәрімізге танымал затпсп кұбылыстық атауы, күнделікті көріп жүргеп_ шыпдық өмірдің көрінісі. Бүл көріністер баршаға ортақ белгілі дыбыстық комплекстер арқылы таңбаланып, бір тілде сөйлеуші коллсктивтің белгілеуімен жүзеге асқан үйреншікті сөз мағыналары арқылы түсінікті болып тұр.

Көп мағыналы сөздер.

Тілдегі кейбір сөздер бірнеше мағынада қолданылады. Екі не одан да көп мағынада қолданылатын сөздер көп мағыналы сөздер деп аталады. Көп мағыналы сөздер бір сөз табынан болады және бір негізден таралады. Мысалы, адамның немесе жан-жануардың көзі, иненің көзі, терезенің көзі, бұлақтың көзі, білімнің көзі, істің көзі. Осы тіркестердегі «көз» сөзі – бір негізден таралған зат есім.

Тұрақты сөз тіркесінің құрамындағы сөздер өздерінің дербес мағыналарынан ажырап, жеке-дара сөздерге балама ретінде жұмсалады, олардың тіркестегі мағынасы жеке тұрғандағы мағынасына сай келе бермейді (көре алмау – қызғану; іші күю – өкіну, т.б.) тұрақты сөз тіркесі бірнеше топқа жіктеледі: идиомалық тіркестер немесе идиома (қабырғаңмен кеңес, ешкімнің ала жібін аттама); мақал-мәтел (Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар; Өнерлінің өзегі талмас).

№1

А)Ерекшеленген сөздерді сөздік қор мен сөздік құрамға ажыратыңыз.

ә) Жеке тұрып мағынаға ие бола алмайтын және мағынаға ие болатын сөздерді топтастыр.

Аздан соң Оспанды ертіп, Тәкежанның үйінен Абай аттанғанда,күн кешкіріп, екіндіге тақап қалған екен. Екі туысқан кешкі қоналқада қайда боларын шешпесе де, атқа мінісіп, өлкені ,өзенді бойлады. Осылайша атқа мініп, оралып қайтуын Оспан тілеген соң,бағанағы сөзін айтар деп, Абай үндемеген-ді.

Жеке мағынаға ие сөздер	Жеке мағынаға ие емес сөздер

Б) Берілген тұрақты тіркестердің мағынасын өз сөзіңізбен жазыңыз.

А)

№	Диалект сөздер	Кәсіби сөздер	Термин сөздер
1
2
3
4
5
6

Ә)

№	Қолөнершілікке жататын кәсіби сөздер	Шаруашылыққа жататын кәсіби сөздер
1
2
3
4
5
6

Б)

№	Көнерген сөздер	Неологизм сөздер	Кірме сөздер
1
2
3
4
5
6

№ 3

А) Сөздің екі не одан да көп мағынаға ие болуы сөздің ... немесе ... деп аталады. Мысалдармен дәлелдеңіз.

Сөздік құрам ... деп аталады.

Дыбысталуы , тұлғасы бірдей, бірақ мағыналары басқа –басқа сөздер ... деп аталады. Мысалдармен дәлелдеңіз

Ә) Тұрақты сөз тіркестері дегеніміз .... Мысалдармен дәлелдеңіз.

Күнделікті ауызекі сөйлеуде әдепті сөзді әдепсіз,ддөрекі сөздермен ауыстырып айта беру әдеті де кездеседі. Мұндай құбылысты тіл білімінде ... деп атайды. Мысалдармен дәлелдеңіз.

Мақал дегеніміз ... Мысалдармен дәлелдеңіз

№4

№5 Деңгейлік тапсырмаларды орында.

1. 
   Суға кеткен ... 2. Байтал түгіл ... 3.Батырға да ... 4. Әзіл айтсаң да, ... 5.Білгенің бір тоғыз ... 6.Тұз астың дәмін келтірсе, ... 7. Досы көпті жау... 8.Кең болсаң, ... 9. Еңбек етсең, ерінбей, ... 10.Көрмес – түйені де ...