Түсініктеме хат

Жұмыс дәптері оқушыларға «Лексика» тарауын жан-жақты меңгерудің неғұрлым тиімді жолдарын қамтыған. Білім беруде барлық материалдар бір кешенге біріктіре отырып, пәнді меңгеру үдерісінде оқушының білімін, машықтануын және біліктілігін жоғары деңгейге көтеру мақсаты көзделініп отыр.

Оқыту бағдарламасы тоқсан басында әрбір оқушыға беріліп,оқушының білімін тереңдетуге ,пәнге деген ықыласының артуына, шығармашылық және зерттеушілік қабілеттері ашылып, одан әрі дамуына себебін тигізеді деп күтілуде.

Дәрістің қысқаша жазбасы оқушыға қайсы бір тақырыпты қарастыруда неге назар аудару керектігіне бағыт береді, санасына негізгі ұғымдар мен терминдерді енгізеді. Тарауды толықтай меңгеру үшін оқушы ұсынылған әдебиеттердің барлығымен дерлік жұмыс өткізіп және өзіндік жұмысының барлық көлемін орындауы қажет.

1. 
   Оқушыларды осы тарау бойынша негізгі ұғымдармен таныстыру.
   
2. 
   Оқушылардың интеллектуалдық деңгейін анықтау.
   
3. 
   Оқушылардың ақыл-ой қабілетінің дамуын қамтамасыз ететін тапсырмалармен, ережелермен таныстыру.
   

1.Лексика туралы түсінік. Сөз бен мағына.Сөздердің тура және ауыспалы мағыналары.Көп мағыналы сөздер.

2.Омоним.Синоним.Антоним.Табу.Тұрақты сөз тіркестері.Мақал-мәтелдер.

3.Сөздік қор.Қазақ тілінің сөздік құрамы.Көнерген, жаңа сөздер.Сөздердің қолдану өрісіне байланысты түрлері.

4.Жалпылама лексика. Кірме сөздер. Диалект сөздер.Кәсіби және термин сөздер.

Өткізу уақыты мен орны.

№	Мазмұны	Сабақты өткізу мерзімі мен орны
		бақылау	Өзіндік жұмыс
1	Лексика туралы түсінік. Сөз бен мағына.Сөздердің тура және ауыспалы мағыналары.Көп мағыналы сөздер.
2	Омоним.Синоним.Антоним.Табу.Тұрақты сөз тіркестері.Мақал-мәтелдер.
3	Сөздік қор.Қазақ тілінің сөздік құрамы.Көнерген, жаңа сөздер.Сөздердің қолдану өрісіне байланысты түрлері.
4	Жалпылама лексика. Кірме сөздер. Диалект сөздер.Кәсіби және термин сөздер.

Оқу сабақтарының құрлымы

Жұмыс бағдарламасында сағаттар оқу жұмыстары түрлеріне қарай бөлінген: дәріс, өздік жұмыс, бақылацу жұмыстары.

1. 
   Сабаққа кешікпеу керек.
   
2. 
   Сабақ кезінде ұялы телефонның көмегіне, түрлі анықтамалықтар көмегіне сүйенбеу керек.
   
3. 
   Тапсырмаларды басқа біреуден көшірмеу керек.
   
4. 
   Сабақтан себепсіз қалмау керек, науқастығына байланысты болса, сынып жетекшіге ескерту керек.
   
5. 
   Барлық кешенді тапсырмалар орындалу керек, себебі мониторингісі шығарылады.
   
6. 
   Тапсырмаларды толық орындап болмай, келесі тарауға өтпейсіз.
   

Жоспар:

1. 
   Лексика туралы түсінік. Сөз бен мағына.
   
2. 
   Сөздердің тура және ауыспалы мағыналары.
   
3. 
   Көп мағыналы сөздер.
   
4. 
   Жалпылама лексика. Кірме сөздер. Диалект сөздер.Кәсіби және термин сөздер.
   

1. 
   «Қазақ тілінен ҰБТ-ге дайындаламыз» І бөлім. А.Ә.Айнабек, Т.Ж.Ганиев. «Астана» -2013жыл.52-53 б.б.
   
2. 
   «Қазақ тілі» оқулық. 5-сынып.
   
3. 
   «Қазақ тілі» 10 –сынып ( сөз мәдениеті). «Мектеп»баспасы 2002 жыл
   

Лексика лексикология, семасиология, этимология және лексикография деген салалардан тұрады.

Аспан, жер, бұлт, орман, аласа, жылы, жаман, бару, алу, оқу деген сөздерді алсақ олардың әрқайсысының өзіне тән белгілі бір ұғымы болатынын білеміз. Аспан, жер, бұлт, орман деген сөздер заттарды атаса, аласа, жылы, жаман деген сапаны, бару, алу, оқу деген сөздер қимылды білдіріп тұрғанын көреміз. Сонымен балалар, сөздің затты я құбылысты атап білдіретін мағынасы тура мағына деп аталады.

Сөздер әрқашан тура мағынада ғана айтыла бермейді. Сөздің тура мағынасының негізінде пайда болған, жалпы көпшілікке түсінікті ауыспалы мағыналары да болады. Мысалы: көз – деген сөзді алсақ,көз – адамның немесе жан-жануарлардың көру мүшесі. Бұл бастапқы тура мағынасы болса, күннің көзі, бұлақтың көзі дегендегі көз оның ауыспалы мағынасы. Тіл – сөзін алсақ, бастапқы тура мағынасы адамның баста орналасқан дене мүшесі, ауыспалы мағынасы – ана тілі, орыс тілі дегендегі тілдер.

Тіліміздегі ұзақ уақыт бойы қолданылып келе жатқан байырғы сөздер жаңа сөз, жаңа мағыналар жасауға ұйытқы (негіз) болады. Олар бұрынғы тура мағынасының үстіне жаңадан бір не бірнеше қосымша, яғни туынды мағыналарға ие болып жатады. Соның нәт жесінде сөздік қордағы сөздер сан жағынан да, сапа жағынан да дамып, жетіліп, тілдің байлығы артады. Сөздің екі я одан да көп мағынаға ие болуын сөздің көп мағыналылығы дейміз. Көп мағыналы сөздер бір негізден таралады да, бір сөз табына қатысты болады. Мысалы:
Бас (зат есім) - 1) адамның, айуанның, жәндіктің дене мүшесі; 2) шөптің, ағаштың ең жоғарғы жағы; 3) таудың ең үсті, төбесі; 4) өзеннің, бұлақтың басталған жері; 5) таяқтың ұшы; 6) балтаның, шоттың жүзі бар жағы; 7) бір нәрсенің айналасы.

Ата (зат есім) - 1) үлкен әке, әкенің әкесі; 2) ата жолы - ескіден қалған женө-жоба, әдет-ғұрып; 3) ата жұрт - ежелгі мекен; 4) ата кәсіп - атадан келе жатқан шаруашылық.
Сонымен, сөздің қолданылу аясының өзгеруі, яғни бір саладан басқа бір салаға ауысуы оның мағынасының өзгеруіне әсер етеді.

Сөздердің тура мағынасы - сөздің таза лексикалық ұғымының сөзде бейнеленуі. Сөз мағынасы - заттың, нәрсенің, сапаның, қатынастың, қимыл-әрекеттің, қалыптың, шындықтың басқа да құбылыстардың сөз арқылы бейнеленуі. Сөз мағынасы әдетте екі түрлі болып келеді: сөздің грамматикалық мағынасы және сөздің лексикалық мағынасы. Сөздердің тура мағынасы лексикалық мағынаға тікелей байланысты. Лексикалық мағына көп жағдайда жалпылық қасиетке ие болады. Мәселен, күлді, ашуланды, қуанды деген сөздерді "адамныңпсихологиялық жайына қатысты жайдың етістік арқылы берілуі" деуге келеді, бірақ ол сөздердің әрқайсының өздеріне лайықты нақтылы ерекшеліктері бар: бірі екіншісіне қарама-қарсы (күлді—ашуланды), бірі үшіншісімен мағыналас (күлді-қуанды). Ол айырмашылықтар сол сөздердің тура мағынасы арқылы білініп тұр. Сондай-ақ зымырады, жүгірді, аяңдады дейтін сөздердің бәрі де қозғалысты танытқанымен, біреуінде эмоциональдық реңк (зымырады) басым, екіншісі қозғалыстың бәсеңдігін (аяңдады) көрсетеді. Мұндай нақтылық та сол сөздердің тура мағынасының арқасында мүмкін болып отыр. Сөздердің тура мағынасын тек етістік сөздермен ғана түсіндіріп қоймай, есім сөздермен түсіндірудің көптеген мысалдары бар. Үй, пәтер деген сөздердің тура мағыналары арқылы олардың айырмашылығын әркім ажырата алар еді. Сол сияқты, қара деген бір ғана негізгі сөздің тура мағынасының өзінде бірнеше ұғым тұрады. Біз есімдігін бірінші жақтың көпше түрінде де, сыпайылық мағынасында (әсіресе, ғылыми еңбектерде) жекеше түрде де қабылдауға болады.