Туменбаева Н. С

Қатар бастаушы - алифаттық қосылыстарда заттың негізін түзіп тұрған ең ұзын көміртек тізбегі немесе карбокцилдік және гетероциклдік қосылыстардың циклі.

Сипаттамалық топ – қатар бастаушымен тікелей байланысып тұрған немесе оның құрылымына жартылай кіріп тұрған функциялық топ.

Орынбасар – қатар бастаушы құрылымымен байланысып тұрған көмірсутек радикалы немесе функциялық топ.

Орынбасарлық номенклатурада заттың атауы күрделі сөз түрінде беріледі. Ол қосымшадан, түбірден, жалғаудан, орынбасардың орнын көрсетіп тұрған саннан құралады (3-ші, 4-ші кестелер).
Тек қосымшада көрсетілетін орынбасарлар. 3 –ші кесте.

Қосымша және жалғауда көрсетілетін сипаттамалық топтардың үлкендік реті. 4-ші кесте.

1. 
   Қосылыста бірнеше орынбасар болса, сипаттамалық ең үлкен аға топты тауып алып, оның атауын жалғауда береді.
   
2. 
   Негізгі көміртек тізбегін анықтайды. Ол:
   

б) орынбасарлардың саны;

в) еселенген байланыстардың саны максималь болу керек;

г) тек қосымшада көрсетілетін орынбасарлар мен көмірсутек орынбасарлардың саны максималь болу керек.

3. 
   Қатар бастайтын құрылымды нөмірленгенде сипаттамалық аға топ, немесе есесленген байланыс ең кіші нөмір алу керек. Тізбек симметриялы болса, нөмірлеуді орынбасарлар кіші нөмір алатындай нөмірлейді.
   
4. 
   Қатар бастаушы құрылым мен аға топтың атауын береді. Ол үшін қаныққан көмірсутек қаңқасының атауына – ан, қос байланысы барға – ин жалғауын қосып, аға топты атайды.
   
5. 
   Қалған орынбасарлардың бәрін алфавит ретімен, тұрған орнын көрсетіп қосымшада атайды. Жазғанда түбірмен қосып жазады.
   

СН₃ – СН – СН₂ – СООН

ОН

3 - гидроксибутан қышқылы, организмдегі алмасу процесстерге қатысады.

СН₃ – С = СН – СН – СН – С = СН – С --- Н

СН₃ СН₃

2 1

СІ Ғ

СН₃ – С – СН – СООН

SH СН₃ NН₂

2 - амино – 3 – меркапто – 3 метилбутан қышқылы, ауыр металдардың

қосылыстарымен уланғанда қолданылады.

Радикал – функционалдық номенклатура бойынша көбінесе моно – және дифункционалды қосылыстар мен кейбір табиғи заттардың кластарын атайды. Ол үшін заттың тривиалдық атауының алдында орнын грек әріптерімен көрсетіп, орынбасарларды атайды. Мысалы:

О (кетон)

(мет) γ β α

СН₃ – С – С₆ Н₅ (фенол) Н₂N – СН₂ – С Н₂ – СН₂ – СООН

СІ β α СІ

СН₅ СН₂ = С

СІ

Н₅ С СН₅

СН + СН СН₂ = СН + СН = СН₂ С₆ Н₅ + С₆ Н₅

Н₅ С СН₅

полифункционалдық заттарды атағанда, топтың алдында ди-, три-, тетра-, дейді. Мысалы: С₂ Н₅ОН С Н₂ – СН₂ СН₂ – СН – С Н₂

ОН ОН ОН ОН ОН

этанол, этандиол, пропантриол,

1. 
   Тюковкина Н.А., Бауков Ю.И. Биоорганическая химия, 1990 г.
   
2. 
   Под редакцией Тюковкиной Н.А., Руководство к лабораторным занятиям по биоорганической химии, Москва, 1985.
   
3. 
   Верболович П.А., Практикум по органической, физической, коллоидной и биологической химии, Алма-ата, 1973.
   
4. 
   Николаев А.Я. Биологическая химия, Москва, 1989.