УӘли нұргелді

Тіл – адамның тіршілік ортасы, белгілі бір қоғамдастықтың, ұлттық ұжымның рухани тіршілік ортасы. Адамдардың да рухани дамуы ана тілі деп аталатын тілдік ортаның сау-саламаттылығына тікелей тәуелді. Тілдің толып жатқан мәселесін экологиялық тұрғыдан қарастырудың мәні айрықша. Тілді тұтынушының, яғни тілдік тұлғаның, тілдік субъектінің ана тіліне деген сүйіспеншілік сезімін, тілдің өткендегісі, бүгінгісі, болашағына деген жауапкершілік сезімін тәрбиелеуде де лингвоэкологияның міндетіне жатады.

Қазақ тілі – қазақ халқының мәдени жадын, тарихи жадын жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші, оларды қайта жаңғыртушы, ұрпақ пен ұрпақтың рухани дүниесін сабақтастырушы ретінде қазақтілділердің экологиялық рухани ортасы.

Сөз мәдениетінің экологиялық аспектісінде адамгершілік, ізгілік элементтері қоса жүреді. Тілдік қарым-қатынас, коммуникацияда тілдесушілердің адамгершілік сезімі тапталмауға, қоғамдық, моральдық-этикалық принциптер бұзылмауға тиіс. Лингвоэкология тілдің дамуының объективті бет-бейнесін көрсете білуге тиіс. Оған төніп отырған қауіп жөнінде қоғамға дабыл қағып, әдеби тілдің тағдырына адамдар, қоғам тіршілік етіп отырған тілдік орта қамқорлыққа алынып, қорғалуға тиіс. Лингвоэкологияның міндеті мен қарастыратын мәселелерінің құрамына қоршаған тілдік ортаны әртүрлі ластанудан сақтау, тазалау, сондай-ақ лингвистикалық нигилизммен күрес те енеді.

Гуманитарлық білімді бағаламау, қоғамның әсіресе, прагматикашыл көңіл-күйдегі жіктерімен, технократтардың гуманитарлық білімді жоққа шығарушылық көзқарастырымен де күресу, қазіргі қоғамның барша салаларын гуманизациялауға негіз болатын, ағарту істеріне ұйытқы болатын филологиялық білім беру аса қажет.

Лингвоэкологияда қарастырылатын мәселелердің бірі – тілдік ортаның сөз тазалығы. Дөрекі, былапыт, боқтық сөздер – қоғамның, жеке адамның рухани саламаттылығына зиянын тигізетін дерттің бірі. Қазіргі қоғамда бұлардың жарыққа шығып, ашық түрде айтылу (легизациялану) қаупі жоқ емес. Телеэкранда көрсетілетін шетелдік мазмұны төмен фильмдер, видеофильмдердің әсерінен жастар арасында дөрекі, былапыт сөздер етек ала бастады.

Қоршаған тілдік ортаның сөз тазалығына нұқсан келтіретін сөздің тағы бір түрі – жаргон сөздерге орынсыз әуестенушілік. Әсіресе өткен ғасырдың 90-ыншы жылдарынан бастап қазақ жастарының тілі жаргон сөздерге үйірсектене бастады.

Сөйтіп, сөз экологиясы тілдік ортаны бейпіл сөздерден, шеттілдік сөздерді уәжсіз қолданудан, жаргон сөздерден, құнтсыздықтан кететін қателерден таза ұстау үшін күреседі.

Лингвоэкологияда тіл басқыншылығы деген ұғым бар. Бөгде тіл басқындылығы ана тіліміздің тілдік ортасын тарылта бастайды. Тіл өз “үйінде”, өз “мекенінде” зардап шегеді. Бөгде тіл алдымен басқару, ақпарат, ғылым-білім саласында үстемдік етіп салтанат құрады. Мұның өзі ұлттық тілідің интеллектуалдық, танымдық, ақпараттық әлеуетін әлсірете бастайды. Ондай тілдің әлемдік қоғамдастықты былай қойғанда, өз ортасында, өз “үйінде” (“эко”-сында) абыройы да, беделі де төмен болады да өзге емес, өз ұлы ана тілін аяқ асты етеді. Сөйтіп, бөгде тіл басқыншылығы тілдік ортаны бұзып ірітіп-шіріте бастайды. Сондықтан тілдік ортаға зардабын тигізетін тіл басқыншылығына қарсы күрес негіздерін айқандау шараларын белгілеу лингвоэкологияның аса маңызды мәселелеріне жатады.

Ана тілдің өмір сүру ортасы, сол ортада оны қызмет етуіне бөгет болатын нигилистік көзқараспен күресу тіл экологиясының негізгі міндеттерінің бір болмақ.

Сөз мәдениеті – тілдік тұлғаның ұлттық әдеби тілді, оның функционалдық тармақтарын, әр тармақтың салаларын, әр саланың жанрларын өз харекетінде, өз тәжірибесінде қолдана білу дағдысы, білімі, біліктілігі тәрізді сапалардың жиынтығы туралы ғылыми пән.

Тілдік тұлға тілде бейнеленген ақиқатты қолданып қоймайды, тіл арқылы ақиқаттың өзін реционалды, эмоционалды мақсатта қайта бейнелейді. Ол өз санасында ақиқатты “тіркеуші” пассив субъекті емес, оны санада қайта жасаушы, модельдеуші қасиетке ие белсенді харакет иесі. Осымен байланысты тілдік тұлға тілдегі барды қолданумен бірге жаңа сөздерді, абстракті синтаксистік модельдерді де жасайды.

Тілдік ортада мәдени-тілдік дәстүрдің, оның нормаларының қалыптасуына тілдік тұлға әсер етеді. Этнотілдік мәдени нормаларды ойлау харекетінде, сөз харекетінде қолданады, этнотілдік ұжымның әлеуметтік, психологиялық ерекшеліктерін игеріп, сөз қолданыста пайдаланады. М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов сынды біртуар жазушы-ғалымдар – жұртшылық идеал тұтатын, тілдік тұлғалар. Олар әдеби элитарлық топтың өкілдеріне жатады.

“Әдеби тілдің нормаларын кодификациялаудың негіздері” деп аталатын екінші тарауда тілдік норма және олардың негіздері, нормаға тән сипат, норманың түрлері мен типтері, “норма” мен “норма емес”-ті айқындаудың жолдары мен әдістері көрсетіледі.

“Сөз мәдениеті” деген ұғым 1) тілдік норма; 2) этикалық норма; 3) коммуникативтік норма деп аталатын норманың үш типін қамтиды. Тілдік қарым-қатынастың белгілі бір жағдаятына қарай, сөз саптау этикасын сақтай отырып, коммуникативтік мақсатқа тиімді түрде жетуді қамтамасыз етуге мүмкіндік беретіндей тілдік құралдарды талғау, саралау, олардың басын қосып, біріктіруде әдеби тілдің ауызша және жазбаша нормалары негіз болады.

Сөйлеу тілінің әдеби тілдің құрамына кіретін бөлігі болады. Сөйлеу тілінің кодификацияланған нормалардан бөлек, өзіне тән нормасы бар: саған бірдеңелерді ала кеп едім тәрізді қолданыстар жазба тіл мәтіндеріне жат болып есептеледі. Бірақ сөйлеу тілі үшін норма деп танылады. Сондай-ақ Қазақстанның экономикасы тұрақты дамуда десек, сөйлеу тілі мәтініне жат, сөйлеу тілінің нормасы емес.

Сөз актісі қоғамда қабылданған, лингвистикалық емес факторлармен байланысты ерекше ережелер бойынша жүзеге асады. Сөз актісіне қатысушылардың жасы, жынысы, олардың арасындағы қарым-қатынастың ресми, бейресми түрімен байланысты. Егер сәлеметсіз бе, амансыз ба, аман-есенсіз бе, сау болыңыз, т.б. жағдай таңдамайтын бейтарап реңкте болса, сәлем бердік, хал-ахуал қалай дегендерді, жасы қатарлас коммуникаторлар арасында болмаса, кез келген жағдайда қолдана беруге болмайды. Сондай-ақ кітапты әперіңізші дегенмен кітапқа қол жалғап жіберіңізші деген өтініштің сыпайылық реңкі бірдей емес.

Қоғамда қалыптасқан этикалық норма бойынша, қандай жағдайда болмасын, бейпіл сөз айтуға үзілді-кесілді тыйым салынады. Біреуге дауыс көтеріп айғайлау, зіркілдеу, т.б. жағымсыз реңктегі интонациялық құралдардың қолданылуы сөз мәдениеті үшін теріс әркеттер деп бағаланады.

3. Коммуникативтік нормалар. Сөз мәдениеті ұғымының коммуникативтік компонентіне қатысты нормаларға ең алдымен тілдің функционалдық ерекшеліктеріне тән нормалар мен қарым-қатынастың прагматикасына тән нормалар жатады. Тілдік нормада коммуникативтік компонент сөз мәдениетін айқындауда ерекше орын алады. Қарым-қатынастың нәтижелі болуы коммуникативтік компонентпен тығыз байланысты. Мысалы, тілдік норманы сақтағанмен, этикет тәртібін бұзылмағанмен тыңдаушыны // оқырманды ескермей, көңілдегідей мәтін құрастыру мүмкін емес. Мұның өзі сөз мәдениетінің коммуникативтік жағын мықтап ескеруді қажет етеді. Бұл ретте тілдің функционалдық тармақтарға тән ерекшеліктері мен қарым-қатынас прагматикасының шарттарымен санасудың керек екенін байқатады.

Тілдің әрбір функционалдық тармақтарының өзді-өзіне тән сипаты бар. Мысалы, тілдік тұлға ғылыми дискурста көбіне “ұғымдармен” (терминдермен) жұмыс істесе, ал ресми дискурста оған дайын штамптар, дайын формулалармен жұмыс істеуіне тура келеді. Ал сондағы дайын сөз үлгілерін, штамптарды сөйлеу тілінде, көркем дискурста, уәжсіз қолдану сөйлеушінің // жазушының функционалдық тармақтардың ерекшелігін ойдағыдай меңгермегенін көрсетеді.

Сөйлеу тілінде функционалдық тармақтар болмайды. Сөз мәдениеті төмендеу адам кез келген коммуникативтік ситуацияда, ресми, бейресми қатынаста бір ғана сөйлеу тілінің нормасымен сөйлей береді, қарым-қатынас ситуациясының парқын ажырата бермейді.

Белгілі бір мәнділікті білдірудің әртүрлі тілдік, стильдік тәсілін, нормаларын меңгерген сайын сөйлеушінің // жазушының сөз саптауында шығармашылық сипат әлдеқайда күшті болады. Қарым-қатынастың барынша тиімді болуына қол жеткізу оңайырақ болады. Бұл ретте функционалды синонимдерді қолдана білудің мәні айрықша. Мысалы, Олимпиядаға Қытай Халық Республикасының спортшылары қызу дайындалуда; Олимпиадаға Қытай спортшылары қызу дайындалып жатыр; Олимпиадаға Қытайдың спортшылары өліп-тіріліп дайындалып жатыр тәрізді функционалдық синонимдердің бірі публицистикалық дискурсына тән болса, екіншісі сөйлеу тілі дискурсына тән екенін аңғару қиын емес. Дегенмен сөз мәдениетіне машықталған, шығармашылық дәстүрі әріден келе жатқан газеттерден өзі кейде сөйлеу тілі элементтері мен кітаби сөзге тән элементтердің парқына бармай, қолдана салатыны байқалып қалады: Олимпиадаға Қытай спортшылары қазір өліп-талып дайындалуда (“Егемен Қазақстан”). Мұндағы өліп-талып сөйлеу тіліне тән бірлік болса, дайындалуда кітаби элемент санатына жатады.

Коммуникативтік ситуация, тілдік емес факторлар – сөз талғауға, олардың басын құрап, сөз саптауға тікелей әсер ететін аса маңызды шарттылық. Мысалы, Алматыда жаңбыр нормадан артық жауды (ресми), Алматыда жаңбыр шелектеп құйды (сөйлеу), Алматыда жаңбыр қатты жауды (бейтарап) дегендердің айырмасы коммуникативтік ситуациямен, яғни “қандай жағдайда”, “қандай мақсатта”, “кімге” деген тілдік емес сыртқы шарттылықпен байланысты.

Тілдік норманың негізгі сипатын ашуда тілдік жүйе – тілдік норма параллеліне сүйену, әрине, жеткіліксіз, сондықтан проф. Р.Сыздық тілдік жүйе – тілдік норма – узус үшендерін бірлікте ала отырып, “узус” деген ұғымды тілдік жүйеден ауытқып кеткен, бірақ дағдыға айналған құбылыс” деп таниды [4, 11]. Мысалы, мынадай сөздерде тілдік “жүйе” мен “узус” сәйкеспейді: -тұса – тұсаула емес, ертте – ерле емес, тізерле – тізеле емес, келтір– келдір емес, қозда – қозыла емес, сөйле – сөзде емес. Тілдік жүйе мен норма сәйкес болса, ерле, тізеле, қозыла болар еді [14, 46]. Бұл жерде жүйеге сәйкес болмаса да, тілдік узус норма деп танылады.

Тілдік жүйе бойынша есептік сан есімдерге қосымша -ыншы, -інші түрінде жалғанады: бесінші, алтыншы, жетінші т.б. осы сияқты жиырманшы болуға тиісті ретік сан есім дағды бойынша жиырмасыншы түрінде қолданып, норма ретінде танылды. Оралман атауы да дағды (узус) бойынша қалыптасқан норма.

“Тілдік және тілдік емес нормадан прагматикалық мақсаттағы ауытқудың түрлері мен типтері” деген тармақта нормадан уәжді ауытқудың түрлері айқындалады.

Белгілі бір нормадан ауытқудың бәрі бірдей теріс әрекет бола бермейді. Белгілі бір коммуникативтік мақсатқа, діттемеге байланысты жөн біле отырып ауытқу прагматикалық мақсатқа тән уәжді ауытқуға жатады да, коммуникативтік әсер-ықпалы ерекше болады.

Тілдік қарым-қатынас кезінде “іріктелген”, “тұрақталған”, “уақыт сынынан өткен” қолданыстағы жүйелер белгілі бір себептен “бұзылып” жатады. Сөз субьектісі реципиентке әсер, ықпал етудің тілдік, риторикалық, стильдік тәсілі мен амалы ретінде сөзді тіркеспейтін сөздермен тіркестіруі, сөзді әдеттегі, үйреншікті мағынасынан өзгеше мәнде жұмсайды, фразеологизм, паремологизмдердің тұрақты құрылымын “бұзып” қолданады, сөзді түрленбейтін қосымшалармен түрлендіреді, орфографиялық, орфоэпиялық тәртіптен ауытқиды. Сөйтіп автор реципиенттің мәтінді қабылдау үрдісіндегі (процесіндегі) автоматизмді “әлсіретуге” тырысады. Белгілі бір мақсатты көздеп, нормадан ауытқуды прагматикалық ауытқу деп аталды.

Ұлы Абай өзінің “Қыс” деп аталатын өлеңіндегі осы онтологиялық норманы прагматикалық мақсат көздей отырып бұзған. Ақын қысты әлекке түсіретін кәрі құда түрінде сипаттау арқылы, яғни параонтологиялық тәсіл арқылы оқырман зейініндегі автоматизмді бейтараптандырады.

Қазақтың қоғамындағы, мәдени дәстүрінде этикалық нормамен байланысты түсінік бойынша “қымыз – көптің асы”: бие байлап отырған үй келген бөгде адамға, әлеуметтік мәртебесінің жоғары/төмендігіне қарамастан, қымыз ұсынуға тиіс. Бұл – этологиялық норма. Ал осы дәстүрлі мәдениеттегі этологиялық нормадан ауытқуды жазушы Ғ.Мүсірепов оқырман зейінін тоқтату мақсатында қолданады.

Бұл жерде үй иесінің келген жандарға қымыз ұсынбауы назар аударатындай тосын көрінеді. Жазушы мұндай параэтологиялық тәсілді белгілі бір әсер тудыру үшін қолданғандығын байқаймыз. “Сол күні мырза бала үйіне таң ата келіпті ғой. Ертеңіне Қайныш келіннің де өңі кірмей жүріпті. Келген кісіге қымыз да бермепті … […]. Біздің Кенжем де “осыларда бірдеме бар” деп жүретін, айтам ғой. Бірдеме болғаны. Бұлар тегін емес ...” (Ғ.Мүсірепов. Көк үйдегі көршілер. 43-б.).

Сөзді осылайша тілдік, тілдік емес норманың түрлерінен ауытқудың ыңғайына қарай құру автордың прагматикалық мақсатына бағынады. Сонымен, прагматикалық мақсатқа қарай, яғни адресатқа ықпал ету үшін, оның зердесіндегі автоматизмді бейтараптандырып айтылған/жазылған сөзге зейінін тоқтату үшін тілдік нормадан, мәтін нормасынан этологиялық нормадан, ортологиялық нормадан ауытқудың ыңғайына қарай сөз саптау тілді әсерлі, бедерлі етудің тәсілі болып табылады.

“Варианттылық және оларды кодификациялаудың негіздері” деп аталатын тараушада варианттардың түрлері мен типтері және оларды саралаудың жолдары көрсетілді.

1. Дыбыстық ықпалдасудың барысында пайда болған варианттар.

Қазақ тілінде варианттардың кейбір типі дыбыстардың ықпалдасуымен байланысты бұны/мұны, мұнда/бұнда, бұрнағы күні / мұрнағы күні, бағана/мана, бағанағы /мағанағы, сүйінші/шүйінші, қысқаш/қышқаш т.б.

Сөйлеу тілінде еріндік ұяң [б]-ның еріндік мұрын жолды үнді [н]-ға алмасуы екінші буындағы мұрын жолды [н] үнді дауыссыздың әсері екені байқалады. Байырғы кезде дыбыстардың бұл типтегі ықпалдасуы едәуір сөзді қамтығаны байқалады: [бұрұн] > [мұрұн] мұрын; [бойұн] > [мойұн] мойын т.б. Егер бір кездердегі дыбыс өзгерістеріндегі үрдісті ескерсек, онда мұны (бұны емес), мұнда (бұнда емес), мұрнағы күні (бұрнағы емес) манағы (бағанағы емес) тәрізді нұсқаларға артықшылық беріп, оларды басым деп тануға негіз болады.

Ал сүйінші, қысқаш тәрізді сөздердің шүйінші, қышқаш болуы ызың [с] дауыссызының соңғы буындағы ызың [ш] дауыссызымен ықпалдасып салдыр жағынан игерілуі [сүйүншү] > [шүйүнші], [қысқаш] > [қышқаш]. Бірақ бұл жерде басым вариант сүйінші, қысқаш деп танылады, өйткені сөзге сүйін=, қыс= морфемалары негіз болып тұр.

2. Ықшамдалу үрдісімен байланысты варианттар.

Тіл – өзін-өзі реттеп отыратын жүйе. Тілдің эволюциялық дамуында екі үрдіс қатарласа жүретіні мәлім: біріншісі ой-сананың күрделенуі тәрізді факторлармен байланысты тілдік бірліктердің күрделену үрдісі болса, екіншісі – ықшамдалу үрдісі. Ықшамдылық, жинақтылық тілдің қызмет етуіне қолайлы [15, 188-194]. Сондықтан аса күрделі элементтер шектен тыс көбейіп кетуіне ықшамдалу үрдісі, жол бермейді. Тіл қолданысында едәуір варианттардың пайда болуы күрделі бірліктердің ықшамдалу үрдісімен байланысты деуге болады. Тілдік нормаларда босаң аймақтардың пайда болуы тілдегі ықшамдалу құбылысының нәтижесі.

Қазіргі қазақ тілінде бір-бірімен тайталас қолданылатын жарыспа варианттардың бір сыңары ықшамдау үрдісіне сәйкес келеді. “Қысқа” варианттардың мазмұнмежесі өзгермейді де, тұрпатмежесі құрылымдық жақтан ықшамдалады. Мазмұнға зиян келмейтін жағдайда құрылымы ықшам варианттарға артықшылық беру нормаларды кодификациялаудағы негізгі принциптердің бірі болуға тиіс. Сондай-ақ сөз жұмсау дағдысында “мазмұнға зияны тимейтін” мына тәрізді ықшам нұсқаларға жіп тағу жарыспа нұсқалардың нормалану барысын жеделдете түсер еді.

3. Универбтену үрдісімен байланысты варианттар. Қазіргі қазақ тілінде көп-, әсіре-, бір- тәрізді лексемалар бірде бөлек, бірде бірге таңбаланады: көп балалы – көпбалалы (отбасы), бір жақты – біржақты (шешім); жек көру – жеккөру (жеккөрушілік), орыс тілді – орыстілді; қазақ тілді – қазақтілді, көп үнділік – көпүнділік т.б. бұлардың біріккен нұсқалы басым сыңар деп аталады.

4. Қате қолданылатын дағдыға айналған варианттар: құсбегі – құсбегіші, аттестаттау – аттестациялау, инвестор – инвесторшы, бітімгер – бітімгерші; сертификаттау – сертификациялау т.б. Мұндай варианттардың екінші сығарының қате екендігі көрсетілді.

Варианттылық құбылысын динамикалық қасиетімен, семантикалық, функционалдық тұрғыдан саралану үрдісімен байланысты жарыспалы сөздерді екі типке бөліп көрсетілді:

1. Семантикалық жақтан саралану фазасындағы варианттар:

Тамақ/тағам – тамақ (тамақ ішті), тағам (тағам әзірледі); арнаулы/арнайы – арнаулы (арнаулы оқу орыны), арнайы (арнайы келді); жоғары/жоғарғы – жоғары (жоғары оқу орындары), жоғарғы (жоғарғы кеңес); көшпенді /көшпелі – көшпенді (көшпенді ел, көшпенді өмір салты), көшпелі (көшпелі мұз, көшпелі қар, көшпелі құм); сұрау/сұрақ/сауал – сұрау (сұрақ қою), сұрақ (сұрақ алу), сауал (сауал салу); мағлұмат/мәлімет – мәлімет (мәлімет беру), мағлұмат (хабардар ету); бағана /баған – бағана (газет бағанасы), баған (элетр бағамдары); залалсыздандыру /зарарсыздандыру – залалсыздандыру; жуықта/жуырда – жуық (жуық маңда), жуыр (жуыр арада); даярлау /дайындау – даярлау (кадр даярлау), дайындау (қолжазбаны дайындау); кінәмшіл/кінәшіл – кінәмшіл (болмашыны көңіліне алғыш), кінәшіл (кінә қойғыш) т.б.

2. Функционалдық жақтан саралану фазасындағы варианттар:

Тілдік бірлік варианттарының тағы бір типіне сөздердің тұлғалық дереваттары жатады: алғашында – алғашқыда, жаңғыз – жалғыз, түгендеу – түгелдеу т.б. жарыспалы сөздер жатады. Бұлардың жетекші сыңарын айқындап, біріне басымдылық беруде олардың тұлғалық деривациясы, типтестігі тәрізді ерекшеліктеріне назар аудару қажет. Мысалы, алғашқыда сөзі бастапқыда-мен бір типтес. Ал жалғыз – жаңғыз, түгелдеу – түгендеу варианттарындағы жалғыз, түгелдеу тәрізділердің артықшылығы – бұлардың өзге тұлғада кездесуі мен дербес қолданылуы: жалғыз, жалқы, түгелдеу, түгел, түп-түгел. Осылардың жарыспалы сыңарлары жаңғыз (жаңқы түрінде қолданылмайды), түгендеу (түген, түп-түген деп айтылмайды) тәрізділерден мұндай ерекшелік байқалмайды.

Қазіргі қазақ әдеби тілінің бес түрлі функционалдық стильдік жүйесі қоғамдық өмірде қоғамдық әлеуметтік өмірдегі тілдік қарым-қатынастың жүзеге асатын осы бес түрлі саласына сәйкес қалыптасқан: 1) тұрмыстық-әлеуметтік салада – сөйлеу стилі; 2) саяси-қоғамдық салада – публицистика стилі; 3) эстетикалық салада – көркем әдебиет стилі; 4) құқықтық қарым-қатынас саласында – ресми стиль (ресми іс-қағаз стилі); 5) білім мен ғылым саласында – ғылыми стиль. Әр саланың талабы мен шартына лайық арнайы қызмет етуге бейімделген, маманданған тілдік құралдар мен тілдік тәсілдер функционалдық стильдердің негізгі тілдік базасы болып табылады. Әрбір функционалдық стильдің өзді-өзіне тән “басыбайлы” тілдік құралдары мен амал-тәсілдері және оларды қолданудың тәртібі мен рет жүйесін көрсететін нормасы болады.

Бұл мәселенің тілдік жағы болса, ендігі тұста тілдік емес жағына да мән берілуге тиіс. Мысалы, автор алдымен қарым-қатынастың типін ажыратуға тиіс: қарым-қатынастың жағдаятына - қарым-қатынастың түріне – субъект жеке адам ба, көпшілік пе; - байланыстың түріне – дистактілік пе, контактілік пе; - қарым-қатынастың сипатына – ресми ме, бейресми ме; - қарым-қатынастың жүзеге асу формасына – ауызша ма, жазбаша ма; - сөздің мағыналық типіне – баяндау ма, сипаттау ма, байыптау ма; - сөздің формасына – диалог па, монолог па?, – міне, осыған бағынады.

Алайда сөйлеген, жазылған сөздің қай-қайсы болмасын адресат үшін айтылады, адресат үшін жазылады. Олай болса, сөздің коммуникативтік сапасын бағалауда, әдеттегі мәтінмен шектелмей, адресат факторы назарда болуға тиіс. Коммуникативтік “уақиға” фреймі “автор”, “сөз актісі” – “адресат” және “сөз жағдаяты” (сөздің қандай ситуацияда айтылғаны) деген құрылымдардан тұрады. Осымен байланысты тараушалар әдеттегідей “көркем шығарма тілі” я болмаса “көркем шығарма стилі және сөз мәдениеті”; “публицистика стилі және сөз мәдениеті” “ресми стиль және сөз мәдениеті”, “ғылыми стиль және сөз мәдениеті” делінбей, “Көркем дискурс және сөз мәдениеті”, “Публицистикалық дискурс және сөз мәдениеті”, “Ғылыми дискурс және сөз мәдениеті” деп аталды.

Тақырыпшаларды бұлай етіп алудағы мақсат сөздің коммуникативтік сапасын айқындауда д и а л о г т і л і к т і (диалогтичность) негіз етіп алу. Сөз типі монолог болғанмен, бәрібір, автор мен оқырманның мәтін арқылы тілдесуі, автор басқа кеңістікте, оқырман басқа кеңістікте болғанмен, бір-бірімен уақыт жағынан сәйкеспегенмен, өзара тіл қатысуы сөздің диалогтілігі дегенді аңғартады.

Дәстүрлі зерттеулерде сөздің әсері, ықпалы, стильдік эффектілердің “орны” мәтінде деп білді. Шын мәнінде бұлардың “орны” оқырманның (адресаттың) сана-сезімінде екені кейіннен, адресат факторына көңіл бөлумен байланысты айқындалды. “Диалог” концепциясы бойынша адресат позициясы басымдылыққа ие болады.

“Көркем дискурс және сөз мәдениеті” тараушасында көркем дискурстың құрылымы әлдеқайда күрделі екені, мәтінге дейін де автордың санасында тілдік емес құрылымдар түзілетіні автордың ойлаған көркем идеясы, сол идеяны тілдік құралдармен берудің тәсілдері мен амалдарының ойластырылатыны, ой елегінен өткізілетіні сөз болады. Сөйтіп, автордың “нені айтсам”, “қалай айтсам”, “кімге айтсам” деген мәтіндік құрылымға дейінгі ой жүзіндегі сөзі яғни “коммуникацияның” бірінші кезеңі тілдік таңбалар арқылы объективтеніп, мәтін түзіледі, бірақ коммуникация аяқталмайды. Коммуникация мәтінді оқырман қабылдаған соң, автордың идеясын нені айтқанын, қалай айтқанын, кімге айтып отырғанын, не мақсатпен айтқанын игерген соң аяқталады. Бұл – коммуникацияның сәтті аяқталуы, ал коммуникацияның сәтсіз аяқталуы да мүмкін. Ол сөздің коммуникативтік сапасын төмендететін тілдік//тілдік емес факторлармен байланысты болуы ықтимал. Сөздің коммуникативтік сапасын төмендететін // жоғарылататын жайттарды анықтау мен себептерін көрсету; коммуникативтік сәттілік // сәтсіздік мәтінге дейінгі аймақта ма, мәтінішілік аймақта ма, мәтіннен кейінгі аймақта ма, оның орнын нақты айқындау, сөйтіп мәтіннің сапасына тұтастай баға беру сөз мәдениетінің іргелі теориялық мәселелерінің бірі болып саналады.

Көркем мәтін – айрықша тілдік код, сондықтан оқырман санасында мәтіндегі тілдік кодты аша алатындай тілдік білімнің болуы шарт, өйткені автор айтпақ ой-сезімін тілдік бірліктер арқылы кодқа салады. Ал тілдік білім дегеніміз сөзді, оның мағыналарын, сөйлем оның мағыналары мен құрылымдарын білу дегенге саяды. “Оқырман-тілдік тұлға” мен “суреткер- тілдік тұлға” – нақты бір тілдің субъектісі. Тілдің дыбыстық, лексика-семантикалық, грамматикалық бірліктерінің мән-мағынасы мен қызметі, нормасы екеуіне де ортақ. Алайда автор лексика-грамматикалық, дыбыстық т.б. бірліктерді діттеген мақсатына қарай іріктеп, ақиқат дүниеде кездесетін референттерді мәтінде өзіндік “тілмен” өзгеше атайды. Мысалы, жазушы күн қатты ыстық демейді, көлеңке бауырға кіріп кетті дейді. Осы айтылғандарды нақты көрсету үшін Ғ.Мүсіреповтің “Ананың анасы” әңгімесі талдау материалы ретінде алынды. Әңгімеде кездесетін би, батыр және барымтамен байланысты атаулар т.б. ақиқат дүниенің байырғы замандағы денотаттар әлемі. Осылар арқылы оқырманға ерте заманның “есігі” ашылады. Бір жағынан, бұл тәрізді таңбалар тілдік код болса, екінші жағынан, когнитивтік код я болмаса тіл субъектісінің санасындағы ақиқат дүниенің картинасы, ұрпақтан ұрпаққа тіл арқылы беріліп келе жатқан дәстүрлі білімдер жүйесі. Мәтіндегі әлгіндей тілдік таңбалар оқырман санасындағы ақиқат дүние туралы “тыныш” күйдегі білімді “оята” бастайды. Тілдік таңба стимул болса, оқырман санасындағы білімнің мән алуы (актуалдануы) – реакция. Бұл жайт мәтін арқылы “оқырман тілдік тұлға” мен “суреткер тілдік тұлға” арасында диалогтің басталғанын байқатады. Екі бірдей код – тілдік код пен когнитивтік код, – ашылғанда ғана сөз субъектілерінің (адресант пен адресат) арасында диалог болады.

Алайда мәтінде, тіпті орташа статистикалық тілдік тұлға үшін де, кездесетін қиын тұстар болуы мүмкін. Өйткені қайсыбір тілдік таңбаларда когнитивтік кодқа салынған мәдени-тарихи ақпараттар оқырман санасында үстірт қана ашылуы ықтимал. Тілдік таңбадағы осындай мәдени-тарихи мәнділіктерді байыптау үшін би, батыр, барымта сөздеріне контент-талдау жасауға болады.

Көркем мәтіндегі би сөзін лингвомәдени таңба ретінде алып қараудың тиімді жағы бар. Өйткені аталмыш таңбада лингвистикалық код бар да, мәдени-тарихи код бар.

1) Лингвистикалық код дегеніміз сөздің лексика-семантикалық ерекшелігін көрсетеді, яғни сөздің сөздіктерде берілетін түсіндірмесімен сәйкес келеді. Мысалы: Би – “Қазақ қоғамындағы бұрын-соңды қалыптасқан әдет-ғұрып, салт-сананы өте жетік білетін, сөзге шешен, өзі заңгер, өзі істің ақ-қарасын айқындап үкімін шығаратын сот (судья)”.Бұл – сөздің лексикалық мағынасы

Бір кездегі мәдени-тілдік ұжымның қоғамдық санасында БИ мәдени-тарихи концепт. Мұнда би туралы әралуан ақпараттар жинақталған, жүйеленген соның нәтижесінде тілдік ұжымның санасында би туралы деректер дәстүрлі білімге айналған. Санадағы когнитивтік код тиісті ақпараттар арқылы ашылады. Мысалы: би елге – құт; би дегенің ақсары ілеуде бір болатын; қайғылы қара би; би – елдің тұтқасы; шөгел табан би т.б. Міне, мұндай ақпараттарға қарағанда би – әлеуметтік мәртебесі байдан да, батырдан да жоғары тұратын тұлға. Бұл жерде би – елге құт, би – елдің тұтқасы деген сөздердің мағына-мазмұны түсінікті, ал қайғылы қара би, шөгел табан би, байшөгел би тұрақты тіркестері қазіргі оқырманға онша түсінікті емес. Аталмыш таңбалардың тілдік кодын былайша ашуға болады: шөгел табан би “кесіп айтатын, сөзінің бедері мықты, тарлан би”; қайғылы қара би “күллі ел-жұрттың қамын ойлайтын, бүтіндігі мен тұтастығын, болашағын болжап, уайым жейтін би”. Сондай-ақ төбе би “төрелікті бекітетін би”, ара би “дауласушы екі жаққа да бейтарап би”, сөз ұстайтын би “дауласушы жақтың сөзін сөйлейтін би” деген мағынаны білдіреді. Тіпті кей жағдайда ел сұраған (билеген) ханнан да, ел қорғаған батырдан да ел құраған бидің әлеуметтік беделі жоғары тұрады. Өйткені би – тағайындалу жолымен емес, халықтың өз қалауымен таныған тұлғасы, билікке демократиялық жолмен келген қоғам қайраткері (батыс өркениетіндегі адвокаттар тәрізді).

Алайда Дулат Бабатайұлында, Абайда, Жамбылда т.б. адамдарда бидің жағымсыз мазмұнда көрсетілетін тұстары бар. Бұлай болатыны қазақ елі Ресей патшасының қол астына қараған соң, қазақ қоғамына саяси-әкімшілік реформалар жүргізіле бастады. Ендігі жерде би сайланатын, болмаса тағайындалатын болды да дәстүрлі билер институтын әлсіретті. Сайланып, тағайындалатын билердің қайсыбірінен халық теріс айналып кетті.

Ғ.Мүсіреповтің “Ананың анасы” әңгімесінде керей Бала би жағымсыз мазмұндағы тұлға ретінде алынуының, бәлкім, бір себебі әкімшілік реформамен байланысты дәстүрлі билер институтының әлеуметтік мәнділігінің төмендей бастауымен байланысты болуы ықтимал.

“Ананың анасы” мәтінінде батыр сөзін лингво-мәдени таңба ретінде қарастырып, оның мазмұнындағы лингвистикалық кодты, мәдени-тарихи кодты ашудың автормен диалог құруда мәні айрықша. Әдеттегідей алдымен лингвистикалық коды ашылады:

Батыр “жаумен шайқастарда асқан ерлік жасаған, қарсыласынан ешқашан тайсалмайтын, қаймықпайтын, өз намысын, ел намысын өзгеге таптатпайтын қаһарман, ержүрек адам; жаумен шайқаста жеке ерлік жасап, даңқы шыққан, сол үшін елдің құрметіне бөленген, ел ардақтаған тұлға”. Батыр “қолпаштау, көтермелеу, “бәрекелді” мағынасында айтылатын қаратпа сөз” (Тоқта, батыр! – деп Бала би тоқтатыпты да, былай депті; – Сауғаңа жараса, не арман бар, ал батыр!).

Байырғы мәдени-тілдік ұжымның когнитивтік санасында БАТЫР –мәртебелі әлеуметтік топтың өкілі, бірақ биден мәртебесі жоғары емес (батыр биден санкция сұрайды, бата сұрайды; би батырды жорыққа жұмсайды т.б.). Батыр өзінің ғана емес, елдің намысын жоғары ұстайтын тұлға (мақал: ерді намыс өлтіреді, қоянды қамыс өлтіреді); батыр екі сөйлемейді; батыр қолпашты, көтермелеуді сүйеді (мәтел: Батырды бәрекелді өлтіреді); батыр аңғал болады (мәтел: батыр аңғал, ер көдек); батыр кеңеске қарусыз кірмейді; жаудан түскен олжаны бөліскенде батырдың қылышына (мылтығына, садағына, найзасына т.б.) арнайы сыбаға бөлінеді; батырдың ұстаған туы, найзасының қылы, дулығасы, кісесі, қыны т.б. атадан балаға мирас болып қалады. Мирастық жол жеті атаға дейін сақталуға тиіс, батырдың мирасқа қалған затын жеті атаға толғанша бөтен біреуге бермейді.

Батыр өзіне дәреже-атағы (рангісі) теңдес қарсыласпен жекпе-жекке шығады, қарсыласының жолын сыйлап, кезегін береді; бесқарудың қайсымен жекпе-жекке шығуды қарсыласының таңдауына береді т.б. Бір кездердегі мәдени-тілдік ұжымның санасындағы батыр туралы білімдер үзігі, шамамен, осы тәрізді.

“Суреткер-автордың” санасында білім түрінде жүйеленген ақпараттардың едәуір бөлігі аталмыш мәтінде тіл арқылы когнитивтік кодқа салынған. Ал “оқырман-адресаттың” санасындағы білім көлемі жеткілікті болса, тілдік құрылым арқылы когнитивтік кодқа салынған ақпараттар толығырақ ашылады. Ал оқырман санасындағы батыр туралы білім көлемі аздау болса, яғни батыр “еш нәрседен қорықпайтын ержүрек адам” деген ақпарат көлемінде ғана болса, мәтіннің мазмұнына, суреткердің діттеген ойына тереңірек баруға реципиенттің мүмкіндігі шектеулі болып қалар еді. Міне, “автор-суреткер” мен “оқырман адресаттың” арасында диалогтің ойдағыдай болу/болмауы олардың санасындағы білім көлеміне, екеуін байланыстыратын дәстүрлі білім факторына тәуелді.

Мәтінде кодқа салынған ақпарттардың енді бір үшінші типі – эстетикалық ақпараттар. Кодқа салынған эстетикалық ақпараттар көркем мәтінде оқырманның сезіміне әсер ету үшін қолданылады. Сыртқы дүниедегі белгілі бір денотатты меңзейтін сөздер оқырман санасындағы ақиқат дүние картиналарына қозғау салады. Сондықтан көркем шығарма тілі абстракті ойлауға емес, сезім мүшелерінің деректі қабылдауына (остенсивті модусқа) сүйенеді. Күн ыстық, күн күйіп тұр, күннің көзі қайнап тұр деген сөздер көру, тері, сезім мүшелерінің қабылдауына негізделген. Сондай-ақ күн ыстық жай хабарлау болса, күн күйіп тұр сөзі сөйлеушінің объективті ақиқат жөнінде ұнату/ұнатпау сезімін, көзқарасын да білдіреді.

Соңғы кезде зерттеушілер әсер, ықпалды оның ішінде эстетикалық әсерді мәтіннің өзінен емес, мәтінді қабылдаушының санасынан іздеу, әсер ету категориясын тілдік тұлғаның санасымен байланыстыру керектігі жөнінде пайымдаулар айта бастады. Әсер автор мен оқырман арасындағы байланыстан туындайды, ал мәтін оқырманның авторға “барар жолы”. Оқырманмен байланысты күшейту үшін суреткер сөздің әралуандығына ерекше көңіл бөледі. Мәтіндегі сөз бірсарынды болып кетсе, оқырманмен арадағы байланыс әлсірей бастайды. Мысалы, күн ысып кетті, күн күйіп тұр, күннің көзі қайнап кетті дегендер екінің бірі айта беретін сөздер. Бұл – қалыпты нәрсе, норма. Суреткер сөзді бәрі айта беретіндей қолданса, яғни қалыптан, нормадан ауытқымаса, оқырманмен мәтін арқылы байланыс ойдағыдай болмас еді. Сондықтан суреткер қалыпты нормадан ауытқып отырады. Мысалы, жазушы біз сөз етіп отырған әңгімесінде “ыстық” деген ұғымды ыстық, күн ыстығы, күннің көзі күйіп тұр деген сөздермен бермейді. Аталмыш ұғымды берудің басқа тілдік тәсілдерін қарастырады: күн ұзын көлге шомылып жанын сақтады; шалқыған шаңқай түс кезінде адамның көлеңкесі де саяларға жер таппай, бауырыңа кіріп кетеді; қойшылардың өздері күнге күйіп, құрысып, кішірейіп, күпілері ғана өсіп бара жатқандай т.б.

Жазушы “ескі әңгіме”, “баяғының әңгімесі” деудің орнына тот басқан әңгіме дейді. Әйтелес ескі күндердің әңгімесін шертіп отыр. Тот басқан әңгімені жанып-жанып жаңартып, жалт-жұлт еткізеді. Бұл – эстетикалық мәнділіктерді көрсететін ақпараттары бар ерекше код.

Мұндай тұсқа оқырманның қалайда назары тоқтайды. Назары тоқтау деген іркіліп, кідіру емес. Назар тоқтату дегеніміз оқырманның әлгіндей ерекше кодты жай кодқа ауыстыруы. Көркем мәтіндегі ерекше эстетикалық бедері бар кодты жай кодқа көшіру арқылы оқырман оның мән-мағынасын ұғынады. Енді осы айтылған ерекше эстетикалық кодты оқырман шамамен жай кодқа былайша түсіреді: Әйтелес өткен күндердің әңгімесін айтып отыр. Ескі заманның әңгімесін әдемілеп нәшіне келтіріп айтты. Эстетикалық кодты осылайша жай кодқа ауыстыру, санаға азды-көпті салмақ түсіріп, мәтінді қабылдаудағы автоматизмді бәсеңдетеді. Авторға керегі де осы: автоматизм бәсеңдеген тұста санаға салмақ түседі. Алайда мәтін біркелкі, біртұтас эстетикалық кодтан құралмайды. Эстетикалық жүктемесі бар сөздер ара-тұра болмай, сөз сайын ұшыраса берсе, “жарқылдаққа” толы мәтінді қабылдау қиынға соғып, автор мен оқырман арасындағы байланыс әлсірейді. Сөздің коммуникативтік сапасы нашарлайды.

Эстетикалық бедері күшті сөздер ара-тұра қолданылғанмен, жарқылы ерекше болып, айналасына сәуле шашып тұрғандай сезіледі де оқырманды айрықша әсерге бөлейді: Артымдағы қыз еңіреп жіберді де, белімдегі білегін суырып-ақ алды. Алдыма алып анықтап қарасам, мөлдіреген бота көзінен меруерт жасы парлап-ақ кеткен еді. ..Адам баласының қызғылдақтай үлбіреген сұлуы бола береді екен, қарысып қалған білегіммен құшақтауға аядым, – дейді (Жанайдың да қолы қатты кісі еді).

Оқырман осы келтірілген мәтіннің едәуір бөлігін автоматизммен оқи береді. Тек меруерт жас парлап келеді деген тұста автоматизм бәсеңдейді. Оның себебі меруерт жас парлады деген сөз ақиқат дүниеде прототиппен сәйкеспейді. Сондықтан оқырман назар тоқтатып, әлгідей эстетикалық кодты әдемі, сұлу көзінен жас ағыл-тегіл ақты деп жай кодқа салып ашады.

Көркем мәтін – 1) тілдік, 2) танымдық, 3) эстетикалық ақпараттар кодқа салынған ерекше тілдік семиотикалық жүйе. Көркем мәтін тілінде бұлар бір-біріне байланыссыз оқшау тұрмайды, керісінше, олар өзара астасып, көркем тіл өрімін эстетикалық тұтас дүниеге айналдырады. Осы аталған кодтарды ашу арқылы оқырман автормен диалог құра алады.

Көркем шығарма дискурсын оқырманға тигізер ықпалы, оқырман реакциясы, оқырманның зерделеу әрекеті тұрғысынан зерттеудің маңыздылығы мен өзектілігі сөз мәдениеті ғылымының иманентті жүйеден антропоцентристік бағытқа бет бұруы үшін аса маңызды, аса өзекті болып отыр. Белгілі бір коммуникативтік бірлікті немесе сөз актісін адресант + мәтін + адресат тұрғысынан талдау дискурстағы ақпараттың эстетикалық мәнділігінің басым екенін байқатып, коммуникативтік біртұтас жағдаяттың табиғатын объективті түрде айқындауға мүмкіндік береді.

“Публицистикалық дискурс және сөз мәдениеті” деп аталатын тараушада антропоцентристік парадигма бағдарға алынды. Публицистикалық дискурста “аудиторияның бұқаралығы, гетерогендігі, ақпараттың әлеуметтік мәнділігі, тілдік құралдардың медиакоммуникацияға сәйкестілігі, коммуникацияға қатысушылардың сөзі, пікірі т.б. мәнділіктер” [16, 62] аталмыш дискурстың ерекшлегіні көрсетеді.

“Адресант + мәтін + адресат” “коммуникативтік ситуация” бірлігін талдау арқылы мәтіндік түзілімге дейін де автордың санасында белгілі бір тілдік емес құрылымдар түзілетінін, автордың діттемін, стратегиясы мен тактикасы, діттеген мақсатына жету үшін қолданатын тілдік, тілдік емес амалдар мен тәсілдер жүйесінің нобайын публицистикалық дискурстан байқауға болатынын көрсету үшін БАҚ-тан алынған материал талданып көрсетілді. Материалды тұтас беретіндей мүмкіндік болмағандықтан, алдымен мәтіннің, материалдың мазмұны қысқаша баяндалады. Әңгіме билік басындағы әкімнің қызметі туралы. Автордың м а қ с а т ы – әкімнің қызметіне өзінің (редакция ұжымының) бағасын беру. С т р а т е г и я с ы – оқырманды // тыңдарманды осы берілген қоғамдық бағаға иландыру; т а к т и к а с ы әсер ету. Бұл – мәтіндік құрылымға дейінгі сөз субъектісінің санасында жүзеге асатын коммуникациялық актінің бір бөлігі.

Сөз субъектісі коммуникативтік діттемін жүзеге асыру үшін (мәтін түзбес бұрын) алдымен адресаттың а) тілдік біліміне, ә) дәстүрлі біліміне сүйенеді. Тілдік білімге автор қолданатын барлық деңгейдегі тілдік бірліктер: дыбыс, морфема, сөз, сөз тіркесі, сөйлем жатады. Ал дәстүрлі білім ақиқат дүниенің тілдік бейнесі, позитивті танымның нәтижесінде алынған ақпараттардың жүйеленіп концептілік құрылымға айналғаны. Бұлар автордың да, оқырманның да санасында бар, екеуіне ортақ білім болып табылады. Сонымен, сөз болып отырған мәтінде әкімнің зауыт салуға, газ құбырын жүргізуге жергілікті тұрғындарға уәде бергені айтылады. Зауыттың белгілі бір өнім шығаратыны, газ құбырын тарту арқылы отын-жылу жүйесінің жақсаратыны автор мен адресат санасындағы ортақ жалпы білім. Зауыт тауар шығарса, үйді-үйге жарық пен жылу келіп жатса, халықтың тұрмысы абаттанатыны да екі жаққа ортақ дәстүрлі білім. Дәстүрлі білім ортақтықтығы – адресант пен адресатты байланыстырушы фактор.

Ендігі жерде автор өзінің діттемін, коммуникативтік стратегиясын жүзеге асыру үшін алдымен фактуалды ақпараттарды таңдап, талғау арқылы адресаттың интеллектуалдық санасына әсер етуге тырысады: зауыт салынбай қалды, өнім жоқ, газ құбыры іске қосылмады, жол жөнделмеді т.б. Автор сонымен бірге әртүрлі цифрлар, беделді тұлғалардан дерек сөздер келтіруді ойластырады. Осылайша автор болашақ мәтіннің қаңқасына фактуалды ақпараттарды орналастыра бастайды. Мұндай фактуалды ақпараттар оқырманды интеллектуалдық жақтан иландырудың аса күшті тәсілі болып табылады. Бірақ фактуалды деректер адресатқа әсер етудің бірден-бір тәсілі емес. Сондықтан автор өзінің коммуникативтік діттемін жүзеге асыру үшін адресаттың сезімдік (эмоциялық) санасына әсер ету жағын көздейді. Ол үшін автор:

1) тілдік бірліктердің парадигмалық межедегі бағалауыштық мәнге ие түрлерін талғап, таңдай бастайды: уәдеде тұрмады, жұмыс алға баспай жатыр, жұртты алдаусырату, былық, кадр саясатын қожыратты т.б.;

2) автор стильдік эффект тудыру үшін синтагмалық межедегі тілдік (яғни тілдік парадигмада жоқ, автордың өзіндік сөз қолданысына тән) бірліктерді ұйымдастыра бастайды: сергелдеңде жүрген халықтың жүйкесіне ши жүгіртті; әкім екі жыл, тоғыз ай қызметінде бізді небір тәтті арманға батырды т.б.;

3) сөздің әсер, ықпал жағын күшейту үшін прецедентті мәтіндерді, феномендерді пайдалану жағын да қарастырады: Әкім болғаннан гөрі тазша бала рөлін сомдаған үйлесетін тәрізді. Мұндағы тазша бала адресатқа күллі оқырмандарға белгілі прецедентті феномен;

4) автор адресатпен байланысты күшейту үшін күнделікті өмірдегідей әсер тудыру үшін сөйлеу тілі, қарапайым сөйлеу тілі элементтерін де пайдалану жағын қарастырады: әкесінен қалған мұрадай, мәз қылып қойды, бәлду-бәлду бәрі өтірік, әкімнің пысқырмайтын болғаны-ау шамасы т.б.;

5) кітаби мәндегі сөздерді, кәсіби сөздер мен салалық терминдерді талғап, таңдайды: зауыттың қызығын көру бақыты бұйырмады.

Міне, бұл талдаудан біз БАҚ-тың коммуникативтік стратегиясында, әсіресе оппозициялық басылымдар мен теле═,радио арналарда, адресатты басты тұлға етіп алғанын байқаймыз. Ал бұрынғы кеңестік дәуірдегі БАҚ-тың стратегиясында коммуникативтік актінің басты тұлғасы адресанттың өзі болатын: сөйлеуші не айтса да // жазса да адресат (тыңдаушы//оқырман) салғырт болатын. Әсіресе партия, комсомол ұйымдарына қарасты басылымдарда автор басты тұлға болып, адресаттың өзіндік ой-пікірі, пайымдауы ескерілмейтін. Осының салдарынан автор мен адресат арасында шынайы диалог болмайтын. Жоғарыда келтірілген тілдік бірліктердің құрамында сөйлеу тіліне тән қарапайым сөздердің (бәлду-бәлду, өтірікті соқтай дейсің, пысқырмайтын болды т.б.) прагмалингвистикалық тұрғыдан мәнді болғанмен, олардың талғамсыз жұмсалуы, сөз мәдениеті тұрғысынан орынсыз. Мәтін мазмұнын төмендетіп, тұрмыстық деңгейдегі, бейресми жағдайда сөзге ұқсатып жібереді. Бұндай элементтердің күнделікті тұрмыста, бейресми ортада қолдануы орынды саналады.

Автор өзінің мақсат міндетіне жету үшін индивидуумның ақиқат дүниедегі зат, уақиға, нәрселер жөніндегі біліміне байланысты рецепторлардың біріне қозғау салуы керек, ал ондай рецептор тілдік тұлғаның тезаурусы болып табылады.

Сөз актісінің вербалданған кезеңінде реципиент адресат тарапынан тілдік құрылым арқылы кодқа салынған а) фактуальды, интеллектуальды, ә) эмоциональды, б) мәдени-әлеуметтік ақпараттарды қабылдайды, яғни кодты жоғарыда айтқан коммуникатор мен реципиентке ортақ білім өрісі негізінде ашады. Реципиент кодқа салынған ақпараттар жүйесін қабылдап, тіркеп қоятын салғырт субъект емес. Мәтіндегі ақпараттарды қабылдай отырып, оны зерделейді, ішкі белсенділігін күшейтеді. Сөйтіп, тілдік қарым-қатынасқа (коммуникацияға) белсенді қатысушы субъекті ретінде көрінеді. Реципиенттің санасында тіпті сөз субьектісінің моделі пайда болады: сөз субъектісінің білім өрісі (екі жаққа ортақ білім өрісінен басқа), әлеуметтік-мәдени бейнесі (әлеуметтік жасқа, топқа жататыны), психологиялық ерекшелігі т.б. Бұл айтылған сөз актісінің теориялық моделінің сөз мәдениетіне тікелей қатысты бірнеше жағы бар, соған сәйкес бірнеше қауіпті аймақ бар:

1. Сөз мәдениетіндегі қауіпті аймақтардың бірі коммуникатордың когнитивтік санасында реципиенттің әлеуметтік-мәдени бейнесінің дұрыс модельденбеуі. Егер коммуникатордың когнитивтік санасында реципиенттің әлеуметтік бейнесі айқын болмаса, тілдік қарым-қатынастың этикалық нормаларымен байланысты жағында ақаулар болуы ықтимал, яғни коммуникатор тілдік қарым-қатынаста қолданылатын этикеттік формулаларды реципиенттің әлеуметтік моделіне сай қолдана алмаса, этикеттік нормалардан уәжсіз ауытқуларға әкеп саяды.

2. Коммуникатор мен коммуниканттың ортақ білім өрісі болатыны белгілі, осымен байланысты коммуникатор коммуниканттың білім өрісін дұрыс бағдарлай білуге, яғни білім өрісінің моделін дұрыс жасай білуге тиіс. Өйткені коммуникатордың тілдік құрылымға салған ақпараттар жүйесі коммуниканттың білім өрісіне сай келмесе, онда коммуниканттың тиісті ақпараттарды қабылдап, қорыту мүмкіндігі шектеледі де сөздің ықпал ету әлеуеті төмендейді.

3. Коммуникатордың ой-пікірі, сезімі тілдік құрылым арқылы дәл берілуге, яғни ондаған мүмкіндіктің ішінен ең тиімдісін талғай білуге тиіс. Коммуникатордың тамаша ой-пікірінің тілдік жарақталуы ойдағыдай болмаса, сөздің ықпал ету әлеуеті де төмен болады.