“Ғылыми дискурс және сөз мәдениеті” тараушасында ғылыми қарым-қатынас тілінің формалды-тілдік ерекшеліктері мен нормалары көрсетілді

“Ғылыми дискурс және сөз мәдениеті” тараушасында ғылыми қарым-қатынас тілінің формалды-тілдік ерекшеліктері мен нормалары көрсетілді.

Жаңа пайда болған білімді атау үшін тұрмыста танылған ұғымды білдіретін сөз ғылыми дискурста ғылымда танылған ұғымды білдіретін арнайы қызмет атқарады. Сөйтіп, қазақ тілінің негізінде ғылым тілі қалыптасып, жұмыс істей бастады, ал тілдік бірліктердің (лексика, фразеология, сөзжасамдық бірліктердің) ғылыми дискурста мамандануы ғылыми стильдің пайда болуында негізгі факторлардың бірі болды.

Ғылым тілі ағылшын, неміс, орыс тіл білімінде “арнайы мақсаттағы тіл” деп те аталады. Белгілі бір ғылыми дискурста терминдер қандай да бір ғылыми ұғымды ғана білдіріп қоймай, сонымен бірге маманданғандықты білдіретін ақпаратқа ие тілдік бірлік болып табылады, сөйтіп белгілі бір мәтінді біртұтас ғылыми тіл ететіндей тоғыстырушылдық (интеграциялауыштық) қызмет атқарады.

Ұлттық тілдің функционалдық саласы болып табылатын ғылым тілінің негізгі арқауы – термин. Басқаша айтқанда термин ғылымдағы “орталық” ұғым, түпқазық ұғым. Қазіргі кезде мамандық тілінің тілдік, тілдік емес ерекшеліктері барған сайын күшейе түсуде. Мысалы, салалық ғылымдар тілінде формула, сызба, символ, схема, сурет т.б. бейвербалды таңбалардың қатары көбейе түсті. Тіпті ғылымның белгілі бір саласының өзінде әлденеше тармақтар пайда болып, олар өздерінің терминдік, терминдік элементтер жүйесі арқылы бір-бірінен алшақтай түсті. Бұл бағытты кәсібицентристік бағыт деп атауға болады.

Арнаулы кәсіби тілдің лексика-семантикалық ядросы терминдер болып табылады, ал оған жақын қабатта дайын құрылымдар (стандарттар); шеткері қабатта индивидуалды-авторлық ерекшеліктерді байқататын тілдік бірліктер болады. Индивидуалды-авторлық ерекшеліктер арқылы маман кәсіпке байланысты категория, ұғым, арнаулы реалийлерді сөз қолданыста дәл айқын етіп бере алмайды.

Кәсіби тілде стильдік нышаны бар сөздер (эмоционалды, экспресоид сөздер) мүлде кездеспейді деуге болмайды. Эмоционалды бағалауыш сөздердің қолданылу мүмкіндігі шектеулі. Олар деңгейі жоғары, көлемі тым үлкен, сирек кездесетін, ұшырасатын жайтты, аса ірі, тым ұсақ, қызғылықты көрініс т.б. Сондай-ақ айқын, анық, бұлдыр, құнды, құнсыз, тұрақты, тұрақсыз, мүмкін, мүмкін емес, жеткілікті, жеткіліксіз т.б. тәрізді субъективті бағалауыштар. Бұлар арнаулы емес, жалпылама лексикаға жатады. Қызметі жағынан полифункционалды элементтер деп аталады. Бұлардың қайсыбірі белгілі бір кәсіптік салада терминдік мағынада да қолданылуы мүмкін.

Ғылыми дискурс негізінен қарым-қатынастың жазба түрінде жүзеге асады, ал ғылым-білім саласындағы жаңалықтар негізінен алдымен, ғылыми мақалаларда жарияланады. Қазіргі кезде ғылыми дискурстың ауызша түрі жиналыстардың ғылыми конференция, семинар, дөңгелек үстел, симпозиум тәрізді түрлерін өтуімен байланысты бұрынғыдан гөрі жанданып, ғылымдағы ауызша сөздің рөлі арта түсті. Ғылыми мәтіннің лексика-фразеологиялық жүйесі терминдер, ғылыми атаулардан, бейтарап лексикалық бірліктерден тұрады. Жалпылама тілдегі бейтарап, көпмағыналы лексикалық бірліктер дара мәнде қолданылады. Мұндай бірмәнділікке түптеп келгенде, есептейміз, есептеймін, болып табылады, бірінен саналады, санаймыз, нәтижеге қол жеткізуге болады т.б. тәрізді штамптардың қолданылуын жатқызуға болады. Бұларды реципиент бір нәрсенің “санын”, “есебін”, “болжамын”, “табылғанын” көрсету мағынасында емес, белгілі бір нәрсе жайында тұжырымға, қорытындыға келу деген мағынада түсінеді. Осымен байланысты рецепиент ғылым саласында болмаса да, мәтіннің ғылыми сөзге жататынын ажырата алады.

Ғылыми мәтінде сөз желісі логикалық жүйеге бағынады, өзара бірімен бірі байланысты арнаулы ақпараттар баяндалады, сөз сипаттау түрінде болып, дәлдікке ерекше мән берілді. Мұның өзі ғылыми дискурстың мамандандырылған ақпарат беру//қабылдау жағынан өзге де коммуникацияның түрінен (көркем дискурс, публицистикалық дискурстан) ерекше екенін көрсетеді.

Бірінші жақтық тұлға бейтараптанады, баяндауыш көбіне ырықсыз етіс тұлғасында болады: жасалды, көрсетілді, анықталды, айқындалды т.б. Бұлай болу себебі, ғылыми мәтіндегі сөз нақты ситуациядағы сөзден, я болмаса жалпы тілдік мағынасынан дерексіздену арқылы өзгешеленуге тырысады. Құбылыстың, заңдылықтың объективтілігін көрсету, өзінің ой-пікірін субъективті етіп көрсете үшін автор ғылыми мәтінде өзін-өзі шеттету тәсілін жоғарыда айтылған тілдік-прагматикалық құралдардың көмегімен жүзеге асырады. Сондай-ақ деп айтуға болады, деп бағаланады, осылай деуге негіз бар т.б. тәрізді тілдік құралдар автордың “тасада тұруының” өзін салғырт субъект ретінде көрсетуінің ғылыми дискурс прагматикасына тән тәсілдердің бірі.

Олай болса, іскери дискурс – мәтін және мәдени-әлеуметтік, психологиялық факторлардың жиынтығы деген ұғымды білдіреді.

Кез келген тілдік коммуникацияда когнитивтік компонент болады. Ал когнитивтік компонент коммуникацияға қатысушылардың санасындағы тап сол коммуникация жүзеге асыруға қажетті білімдердің жиынтығы дегенді білдіреді. Коммуникациядағы когнитивтік компонентке коммуникацияға қатысушылардың нақты қарым-қатынасты жүзеге асыру үшін қажетті әртүрлі білімдер жүйесін яғни коммуниканттар ресми сөзде отбасындағыдай сөйлеуге болмайтынын, әлеуметтік ситуацияны басқа екені жөнінде ресми қарым-қатынастың этикасы, этикеті болатынын жөнінде білім жүйесінің болуы, сонымен бірге адресанттың өз әріптесінің әлеуметтік сипаты (қай әлеуметтік жікке жататыны, жасы, интелектуалдық сипаты, темпераменті, жынысы т.б.) жөнінде білімінің болуы іскери дискурстың когнитивтік компонеттері болып табылады.

Ал ресми дискурста морфологиялық құрылымы күрделі бірліктерден (құлақтандырылмағандықтарыңыздың салдарынан т.б.), күрделі синтаксистік құрылымдардан гөрі ықшам, күрделі емес тілдік бірліктердің болуына, ойша, тыңнан құрастырылатын конструктілерден, тілдік құрылымдардан гөрі стандарт, штамптардың дайын үлгілер болуына қарай сөз үрдісінің ойысуы – іскери дискурстың прагматикалық қырлары болып табылады.

Сөз актісінде стандарт, клишелер хабарлау, бұйыру, өтіну, уәж айту тәрізді мағыналарды жүзеге асыруға қатысады. Стандарт, клишелер – ойланбастан ойға оралатын дайын күйдегі оралымдар, сондықтан іскери қарым-қатынасты жеңілдетеді. Суреткер қиыннан қиыстырып сөз “азабын” тартса, іскери қарым-қатынастағы сөздің авторы суреткер сияқты сөз азабын бастан кешірмейді, уақыт тапшылығы сөз субъектісінің дайын үлгілерді, дайын сөз орамдарын қолдануға мәжбүр етеді. Дайын үлгідегі сөз тіркесі, сөздің құрылыс материалы болып жұмсалады, бұл жағынан фразеологиялық тіркеске ұқсас, ал екінші жағынан еркін сөз тіркесіне ұқсас, өйткені олардың қайсыбір түрлерінде компоненттері мағыналарын сақтап, өзара синтаксистік байланыста болады. Мысалы: Біз төменде қол қоюшылар, … кезекті еңбек демалысы т.б. қызметке тағайындау, түсініктеме беру, алғыс жариялау, сөгіс жариялау т.б. “Қол қою”, “демалыс сұрау”, қызметке тұру үшін, қызметтен шығу үшін “өтініш жазу”, “шағым түсіру”, “түсініктеме жазу” т.б. – ақиқат өмірде қайталанып отыратын перцептивті денотаттар адам санасында фреймдік форматқа түседі. Сөйтіп “қабылдау”, “өтініш”, “арыз”, “сенімхат” т.б. вербалданады. Сөздердің дайын үлгілерінің болуы, белгілі бір әлеуметтік ситуацияда қолданылатын сөздердің дайын тұруы, іскери дискурс стилінің қалыптасқандығын байқатады. Ал номенклатуралық атаулардың (мекеме, ұйым, қызмет атаулары т.б.) жиі, тұрақты жұмсалуы іскери дискурстың өзіне тән тілдік нышаны болып табылады. Стандарт, клише, штамп, номенклатуралық атаулар сондықтан да стильтүзуші категориялық бірліктер болып есептеледі.Мұндай формальды-тілдік бірліктермен қоса іскери дискурста прагматикалық мақсатта жұмсалатын тілдік тәсілдері болады.

Ісқағаз стилінде объекті жұмыс істеді деудің орнына объекті іске қосылды, жәрдемдесті-нің орнын жәрдем көрсетеді, газ құбырларын ауыстырды деудің орнына ауыстырылды деп пассив субъекті формасына беріледі. Бұлайша белсенді субъектілер орнына салғырт субъектіні қолдану құқықтық ақпараттың ресмилік мәнін баса көрсетудің прагматикалық құралы.

Бір сөйлемге мүмкіндігінше молырақ ақпарат сыйғызуға тырысушылық ісқағаз тілінің нормасына тән сипат, сондықтан сөйлем әдеттегіден аса күрделі болуы мүмкін. Мысалы: Қаладағы ұзындығы 50 км ескірген суқұбырды ауыстыру жұмыстарына кеткен шығынға байланысты су бағасының тарифін 20%-ға көтеруге мәжбүр болып отырмыз. Функционалдық стильдердің басқа түрлерінде мұндай күрделі құрылымдағы тиісті ақпаратты күрделі емес бірнеше сөйлеммен беруге болады: Қалада суқұбыры ескіріп кетті. Оның 50 км жуығын ауыстыру керек. Бұл жұмысқа едәуір қаржы қажет. Оны қайдан аламыз? Сондықтан суық судың бағасын 20 пайызға амалсыз көтеріп отырмыз. Күрделі құрылымдарды синтаксистік жаймалау тәсілі БАҚ тілінің, сөйлеу тілінің синтаксистік нормасына жат емес. Ал ісқағаз стилінің синтаксистік нормасы тиісті ақпаратты барынша күрделі бір құрылымға жинақтауға тырысады. Нормамен байланысты бұл ерекшелікті синтаксистік жинақтау тәсілі деп аталады. Мұндай қолданыстар ісқағаз дискурсының прагматикасына жатады. Синтаксистік жаймалау тәсілі мен синтаксистік жинақтау тәсілі бір-біріне қарама-қарсы қойылатын стильдік айырым белгілер.

Ісқағаз дискурсында мысалы, сот үкімі қайта қарауға жатпайды (қайта қаралмайды емес), …жауапты мекеме басшысы болып табылады (жауапты мекеме басшысы емес) деген штамптар құқықтық мәнді күшейтудің прагматикалық тәсілі.

Сөзді барынша ықшамдап, мазмұнды барынша сығымдап беруге байланысты: автомобиль, пойыз, ұшақ т.б.; ауыл, кент, қала; университет, институт, академия, он бір жылдық мектеп, бастауыш мектеп, т.б. гипонимдердің орнына көлік құралдары, елді мекен, жоғары оқу орындары, жалпы білім беретін меткеп т.б. гиперонимдік қатынастағы атауларды қолдану іскери дискурсқа тән норма болып саналады.

Сонымен іскери дискурс (әңгіме ресми қатынаста ұйымдық, ұжымдық ортада қызмет бабында қолданылатын сөздің ерекше түрі. Іскери сөздің тілдік, психологиялық тәсілдерін меңгеру, оның функционалдық ерекшеліктерін білу іскери коммуникация тиімді болуына сөз ахуалының ұнамды, жайлы жағдайда өтуіне әсер ететін алғышарттар болып табылады.

Іскери адам өзінің кәсіби құзыретімен ғана шектеліп қалмауға тиіс. Қазіргі заман кәсіби құзыреттен басқа коммуникативтік құзыретке де ерекше көңіл бөлуді қажет етеді. Коммуникативтік құзыретке іскери сөздің мазмұны және тілдік, психологиялық, этикалық компоненттер, сондай-ақ коммуникативтік құзыреттілікке коммуникативтік ситуация жатады. Коммуникативтік ситуацияның құрамына коммуниканттардың әлеуметтік рөлі, қарым-қатынастың түрі, қарым-қатынастың шарты т.б. жағдаяттар енеді.

Коммуникацияға қатысушылар бір-біріне беріп отырған ақпараттың жаңалығына, сенімділігіне, қолдану мүмкіндігіне, тиімділігіне көз жеткізгенде ғана ортақ істі жүзеге асыруды бастайды. Әрине, сендіру, иландыру іскери дискурстағы ерекше лингво-психологиялық компонент. Сонымен бірге іскери қатынас ситуациясында уақыт тапшы болғандықтан, коммуникация барысында сөз де ой да шашыраңқы болмай, жинақылыққа, қысқалыққа қарай ойысып отырады. Коммуникацияға қатысушылардың бір-біріне жағымды реакция туғызу үшін, өзара “келіспеген” тұста теріс реакцияны бейтараптандыру үшін этикалық, этикеттік нормаларды сақтаумен бірге “қатқыл”, “жағымсыз” жайды жұмсарту максимасын қолданып, тілдік құралдарды, риторикалық тәсілдерді, сөздің өзге де коннотативтік әлеуетін пайдаланады.

“Сөйлеу тілі және сөз мәдениеті” деп аталатын тараушада сөйлеу тілінің тілдік-құрылымдық ерекшелігі, сөйлеу тіліне тән белгілер, сөйлеу тілі нормасының кодификацияланбаған норма екендігі сипатталады. Сөйлеу тілі әдеби тілді тұтынушылардың дайындықсыз, машық бойынша бейресми жағдайда, тыңдаушымен бетпе-бет сөйлесетін сөзі, әдеби тілдің функционалдық тармақтарының бірі.

Сөйлеу тілінің нормалары грамматикада, сөздіктерде тіркелмейді, сондықтан сөйлеу тілі нормалары әдеби тілдің кодификацияланбаған нормасына жатады. Әдеби тілдің нормалары кодификацияланған стильдік тармақтарына сөйлеу тілі осы ерекшеліктерімен қарама-қарсы қойылады. Сөйлеу тілін қолдану кезінде жазбаша, яғни кітаби түрде сөйлеу сөз мәдениеті тұрғысынан дұрыс деп танылмайды. Сондықтан сөйлеу тіліне тән ерекшеліктерді жазба тілден айыра білу сөз мәдениетіне қойылар басты талаптың бірі.

Қарым-қатынастың бейресмилігі, ситуацияға тәуелділігі, машықтылығы (спонтанность) сөйлеушілердің әлеуметтік рөлі, психологиясы, эмоциялық күйі сөйлеу тілінің құралымдық сипатының күрделі екенін танытады.

Сөз субьектісі, яғни сөйлеуші өзін тұлға ретінде көрсетеді. Оның сөйлеген сөзінен белгілі бір этносқа, ұлтқа тән екені, мәдениет деңгейін дүниетанымдық ерекшелігін, этикалық және құндылықтар жөніндегі түсінігін байқатып тұрады.

Сөйлеу тілі диалог формасында жүзеге асады. Диалогтің ойдағыдай болуы, ойдағыдай аяқталуы үшін қарым-қатынас жасауды қажетсіну негізгі шарттардың бірі. Бұл қажетсіну коммуникативтік мүдделілік деп аталады.

Коммуникативтік мүдделілік деңгейіндегі қатынаста диалогке қатысушылар арасында, олардың әлеуметтік мәртебесіне, әлеуметтік рөліне қарамастан, тепе-теңдік (паритеттілік) сақталады.

Әңгімелесушінің жан дүниесіне байланысты түсіністік, сөйлесушілердің, тілдесушілердің дүниетанымындағы жақындық, өмір тәжірибесіндегі ұқсастық, мүдделестік, мәдени, туыстық т.б. апперцепциялық ая диалогтің нәтижелі болуына әсерін тигізетін шарттардың бірі.

Ишара, ым, интонация, реплика, тон, дауыс тембрі арқылы өзара түсіністікке жол ашылып, тілдік қарым-қатынастың ойдағыдай болуына ықпал етеді. Тыңдаушы сөз мәніндегі тұспалды аңғаруы шарт, сөйлеушінің не аңғартқысы келетінін аңдауы керек. Сөйлеушінің коммуникативтік діттемін тыңдаушының аңғара білуі диалогтің ойдағыдай өтуін қамтамасыз етеді. Коммуникативтік интонациямәтінге, яғни вербалды деңгейге дейін, яғни сөз тыңдаушыға жеткенге дейін қалыптасады.

Әдетте тыңдаушы айтылып жатқан сөз ағымынан қалыспай, айтылған сөздің мәнін ой елегінен өткізіп үлгереді де, сөйлеушінің коммуникативтік тұспалын (интенциясын) “шешеді”. Бұл жерде тілдік, психологиялық, биологиялық, физиологиялық процестер асқан шапшаңдықпен қатарлас жүреді. Сөйлеу әрекеті теориясы бойынша әдетте а) логикалық құрылым мен тілдік құрылым толық сәйкес келмейді; ойдың сөзбен айтылмайтын құрылымдары бар; ә) мән-мағынаны айқын аңғартатын тәсілдер бар да, мән-мағынаны айқын көрсетпейтін тәсілдер бар, тікелей аңғартатын тәсілдер бар да, тұспалмен аңғартатын тәсілдер бар.

Белгілі бір мән-мағынаны тұтас күйінде емес, ішінара білдіретін тұстар да сөйлеу тілі үшін қалыпты жағдай. Бұл тыңдаушы мен сөйлеушінің арасындағы күрделі қарым-қатынасты көрсетеді. Сөз тұспалын түсінуде ойға “қысым” түсетін кез осы тұста. Сөйлеу тілі осынысымен қызық, осынысымен ұтымды. Олай болмаған жағдайда сөйлеу тілі тым сұрқай, бір өңкей, тыңдаушыны мезі етіп, жалықтырар нәрсеге айналар еді. Шөлдеп кеттім, пысынап кеттім десе, күннің ыстықтығын білдіреді немесе күн ыстық екен дегені шөлдеп кеттім дегенді білдіреді. Күн тымырсық екен деген сөз жел соқпады дегенді, я болмаса салқын аяжайға бару керектігін аңғартады.

Коммуникативтік құзірет тілдік қарым-қатынастағы әлеуметтік мәдени нормаларды, және стереотиптерді білу дегенге саяды. Коммуникативтік құзіреті жоғары адам әртүрлі деңгейдегі бірліктердің мағынасы мен сол элементтердің өзара тіркескендегі мағынасын білумен бірге мәтін деңгейіндегі тіл қатудың әртүрлі формаларын қолдана алады. Белгілі бір оқиғаға өзінің бағасын шынайы түрде отырып, оған тыңдаушы тарапынан жауап реакция туғыза алады. Қарым-қатынасты интимдендірудің тілдік әдіс-тәсілдерін қолданудың ретін біледі.

Сөйлеушінің әртүрлі коммуникативтік ситуацияда қолданылатын тұрақты сөз орамдарын, мақал-мәтелдерді, мәтіндік клишелерді, прецедентті мәтіндерді т.б. білуінің мәні айрықша. Бұлар тілдің әлеуметтік нормаларын меңгерудің жоғарғы көрсеткіштері.

Тілдік қарым-қатынас ойдағыдай болу үшін сөйлеуші тыңдаушыға тек жалаң фактілерді ғана айтып қоймау керек, тек ақиқатты айту жеткіліксіз, сонымен бірге жанама ақпараттар беру қажет. Сөз ішіндегі, сөз арасында айтылатын бейнелі сөз әдемі әділ, жеңіл юмор, каламбур т.б. тыңдаушыны бей-жай қалдырмайды, тілдесушілердің өзара түсіністігіне жол ашатын жанама тәсілдерге жатады.

Қарым-қатынастың тілдік дүниеліктердің қалыптасуына көп жағдайда тілдік емес факторлар ұйытқы болады. Тілдік емес факторлар көзқарас, әрекет, жай-күй, эмоция, білім, сенім т.б. мәнділіктерден тұрады. Осымен байланысты тілдік қарым-қатынастың ойдағыдай болуы немесе сәтсіз аяқталуы сөйлеушінің тек тілдік формаларды талдауына тәуелді емес. Коммуникацияның ойдағыдай өтуі лингвистикалық және лингвистикалық емес факторларға байланысты.

Диалогтегі сәттілік пен сәтсіздік а) коммуниканттардың әлеуметтік-стереотиптік ерекшеліктеріне; ә) коммуниканттардың аялық біліміне, б) коммуниканттардың құзыретіндегі жақындыққа, я болмаса алшақтыққа; в) коммуниканттардың жыныс, жас, тұлғалық ерекшеліктеріне байланысты жайттарды ескеру/ескермеуден болуы ықтимал.

Қарым-қатынастың тепе-теңдігі (паритеттілігі) сақталмаған жағдайда диалог ойдағыдай өрбімей қалады, өйткені сөйлеушілердің біреуі басым болады да тақырып тізгінін қолдан шығармайды. әріптеске сөз бермейтін үнемі өзі сөйлей беретін адам тыңдаушының қандай қабақ танытып отырғаны, дұрыс, не бұрыс түсініп отырғаны т.б. жағдаяттарға мән бермейді, сөйтіп сөйлеуші коммуникацияға қатысушының көңіл күйін аңғаруға қабілетсіздік танытады.

Диалог сөздің өрбуіне, нәтижелі болуына кесірін тигізетін нәрсе – орынсыз ескерту жасау, сөзді орынсыз бұзу, орынсыз сұрау қою, орынсыз көп сөйлеу, айтылғанды орынсыз қайталау т.б. Мұндай “орынсыздықтар” тыңдаушымен есептесудің, қарым-қатынастағы ынтымақтастықты (кооперативность) бұзып, сөздің берекесін кетіреді.

Сөйлеушінің тілді білуі деңгейі тым төмен болған жағдайда тілдік қатынас сәтсіздікке ұшырауы мүмкін. Мұндайда сөйлеуші жергілікті сөздерді қолдануы мүмкін. Қайсыбір сөйлеушінің тыңдаушы біле білмейтін арнаулы терминдерді орынсыз қолдануы, сондай-ақ шетелдік сөздерді орынсыз жұмсауы диалогтің сәтті өтуіне кедергі жасайды.

Стратегия кооперативті және бейкооперативті болып бөлінеді: бейкооперативті стратегияның негізіне жанжал (конфликті), ұрыс-керіс, қорқыту-үркіту, алдау, өтірікке бару, тура жауаптан қашқақтау т.б. теріс құбылыстар, ал кооперативтік стратегияның негізіне сенім, ынтымақтастық, шынайылық, қайырымдылық т.б. тәрізді жағымды құбылыстар жатады.

Сөз тактикасы, сөз стратегиясындағы амал-тәсілдердің орындалуын жүзеге асырады. Сөз тактикасы бағалау, ұнатпау, қуану, ренжу т.б. модальдық реңктерден тұрады. Мысалы, міндетіне алған нәрседен бас тарту стратегиясы қолынан келмейтіні, уақыт жоқтығы, тура жауаптан жалтару, кейінгі сілтеу, міндеттен бас тартатынан тікелей айту т.б.

Кооперативті стратегияда фатикалық қатынас ерекше орын алады. Байланыс жасауға тілдік, қарым-қатынас жасауға деген коммуникативтік мүдделілік коммуниканттардың бір-біріне деген назарын күшейтеді. Сөз тақырыбына, арқауына қызығушылық туғызады. Коммуниканттың назарын өзіне қарату мен сөзге тарту алдымен фатикалық қатынас арқылы жүзеге асып, әңгімеге қолайлы атмосфера қалыптасады.

Ақиқаттағы белгілі бір зат, құбылыс, оқиға әртүрлі айтылуы мүмкін. Ақиқаттағы белгілі бір мәнділікті тілдік амалдармен әртүрлі атауға болады. Мысалы, жұмысқа кешікпей келсе керек еді; әркім өз міндетін орындаса керек еді деген сөзді сен жұмысқа кешігіп келдің; сен өз міндетіңді орындаған жоқсың деп те айтуға болады. Бұдан ақиқаттағы белгілі бір мәнділік өзгерген жоқ, бірақ қарым-қатынас стратегиясы өзгерді. Біріншісінде сөйлеушінің стратегиясы кооперативті болса, екіншісінде бейкооперативті. Егер адресаттың тілдік құзыреті, сөз мәдениеті жоғары болса, диалогті әрі қарай жалғастыруға болатынын байқайды. Ал тіл құзыреті, сөз мәдениеті төмен адресат сөйлеушінің стратегиясын аңғара бермейді, сөз аяғы ушығуы мүмкін. Кешікпей келсе керек еді, міндетін орындаса керек еді дегендерді бейкооператив мазмұнда деп ұғады.

Кооперативті сөз стратегиясында сөйлеуші адресаттың реакциясына қарап, бақылап отырады, егер оған ауырлау, қиындау тиетін болса, сөз тактикасын дереу өзгерте қояды. Мысалы, сен жұмысқа кешігіп келдің. Сәл-пәл кідірістен (паузадан) соң, – ыңғайсыз жағдайға қаласың ба дегенім ғой деп реттеуіш репликасымен жуып-шайып отырады. Сен өз міндетіңді орындаған жоқсың, ертең аттестациялауда қиын болар ме екен. Бұл айтылымның екінші бөлігі, адресатқа ауыр тиетін сөзді жеңілдетудің тактикасы. Мұндай тактика тілдегі әртүрлі реттеуіш құрылымдар арқылы жүзеге асып отырады.

Сөйлеу дискурсының ерекшелігі экспрессивті эффект тудыру арқылы адресаттың назарын өзіне аударып, қызықтырып отыру. Сөйлеушіні, оған тыңдаушының эмотивті реакциясы диалогтің дұрыс ахуалда өтіп жатқаныдығын көрсетеді. Тыңдаушы әсіресе тосын тәсілмен, бедерлі тілмен берілген ақпаратты ден қоя тыңдайды. Сондықтан сөйлеуші әртүрлі тілдік деңгейлердегі экспрессивті мағынадағы тілдік бірліктерді, троп, фигура тәрізді стильдік құралдарды қолдануға тырысады.

Белгілі бір фактіні сөйлеуші образ арқылы жаңғыртады, жай сөзбен еш мәнерлі сөзбен береді, ал мұндай екінші реттегі тілдік бірліктер автордың көзқарасын, сезім-күйін, сөз сомдау мәнерін көрсетеді. Сөз қатынасындағы бұл жайтқа адресат та реплика арқылы, бейвербалды таңбалар арқылы қатысады. Адресат тарапынан болатын реплика-реакцияны байқай отырып, сөйлеуші сөз мәнерін жалғастыру немесе өзгерту жөнінде болжам жасай алады да сөздің құлақ күйін адресаттың ыңғайына қарай өзгертіп отырады.

Сөйлеу тілі сөздің ұзына-бойына экспрессиялық өң беретін эмотивті тіл элементтеріне қазақ тілі аса бай. Ой-сезімінің обьективтеніп, ақиқатқа айналуын әдетте сөз шығармашылығының бастамасы деуге болады. Сондықтан ой мен сезімді білдірудің эстетикалық мәні бар. Сөйлеу тілі күллі тілдік идиоматиканың бастау көзі, оккозионализм фразеологизмдердің шыңдалып шығар дүкені. Сөйлеу тілі дүкенінде әртүрлі деңгейдегі тілдік бірліктердің екінші мәрте аталымдарға айналу үрдісі үздіксіз болып жатады. Жазғыштар, осындағы мықтылар, жоғарыдағылар, атүстіндегілер, көкқағаз (доллар), желтоқсан ызғары, қаракөздер т.б. газет бағаналарындағы қолданыстар алдымен сөйлеу тілінде пайда болған екінші реттегі аталымдар.

Сөйлеу тілінде екінші реттегі аталымға жататын перифраз, аллюзия, гипербола, литота, градация, параллелизм, риторикалық сұрақ, элипсис, анафора, антитеза, сияқты риторикалық фигуралар жиі кездеседі. Сөзге өң беретін, бедер беретін тілдік құралдарға анафора, антитеза гипербола, литота, синонимдер тізбегі, градация, қайталау, эпитет, риторикалық сұрақ, метафора, метонимия, астарлы сөз, аллюзия, перифраза, субьективті модальдылық, қыстырма сөздер мен сөйлемдер т.б. жатады. Бұлар сөйлеу тіліне эстетикалық рең берудің стильдік құралдары. Однай құралдар арқылы сөйлеуші белгілі бір ақпарат беруде өзінің тіл дербестігін таныта білуі, тілдесудің ойдағыдай өтуіне әсерін тигізетін эстетикалық факторлардың бірі болып табылады.

Сөйлеу мәтініндегі кейбір грамматикалық тұлғалардың мағынасы жалпы тілдік мағынасына сәйкес келе бермейді. Мысалы, Әке мен бала арасындағы мынадай диалогке назар аударыңыз: – Әкең саған жаны ашығандықтан айтып отыр. Мұндағы Әкең тұлғасы бірінші жақтың қызметін атқарып тұр. [Мен саған жаным ашығандықтан айтып отырмын]. Сөз тұлғасын өзгерту прагматикалық мақсаттан туып отыр. Сөйлеушінің “мен” демей “әкең” деуі балаға деген жақындықты баса көрсетеді де, әлеуметтік МЕНІН бейтараптайды.

Анасы баласына: Қарның ашып кетті ме? Апаң саған дәмдеп күріш басып береді [салыстырыңыз: мен саған дәмдеп күріш басып беремін]. Бірінші жақты екінші жақпен ауыстыру сөйлеу тілі прагматикасында іштарту, жақын тартуды баса көрсету мақсатында қолданылады.

Сөйлеуші өзінің сөзі арқылы өзіндік тұлға екенін таныта алады. Коммуникативтік мүдделілік, адресатқа икемделу, сөйлеушінің коммуникативтік діттемін түсіну, сөз ситуациясына байланысты тілдік, тілдік емес қатаң талаптарды орындау диалогтің ойдағыдай болуының шарты.

Тілдік қарым-қатынастың ойдағыдай болуы – сөйлеушінің тілдік құзыретіне ғана емес, коммуникативтік құзыретіне де тәуелді. Коммуникативтік құзыретке мәдени-әлеуметтік нормаларды, сөз әдебіндегі ұлттық стереотиптерді білу, тілдік фактілерді коммуникативтік ситуацияға қарай орнымен жұмсай алу т.б. жатады.

Тілдесуде мәдени-әлеуметтік стереотиптерді білу, аялық білімнің жеткілікті деңгейдегі болуы, тыңдаушының аялық білімін ескеру т.б. жайттар тілдік қарым-қатынастың ойдағыдай өтуіне әсерін тигізеді.

Сөз этикасының нормаларын сақтау сөйлеушінің тыңдаушыға деген ілтипатын, ықыласын танытатын, диалогтің ойдағыдай аяқталуына септігін тигізетін қажетті алғышарттардың бірі.

“Шаршысөз мәдениеті” деген тараушада шаршытоп (публика) алдындағы сөздің формальды-тілдік, коммуникативтік нормалық қырлары сөз мәдениеті тұрғысынан қарастырылады. Бір есептен, шешен мен шаршытоп арасындағы тілдік қатынасы ұжымдық коммуникация деп атауға болады. Коммуникацияға қатысушылар, шешен мен аудитория арасындағы коммуникативтік байланыс, олардың ортақ білімінің болуы т.б. жайттар тілдік құралдарды, риторикалық, стильдік тәсілдерді талғап, саралап қолдануға ықпал ететін факторлар болып табылады.

Шешендік сөзді дайындау барысында, сөйлеу кезінде пайда болатын үлкен қайшылық – кітаби тіл нормасы мен сөйлеу тілі нормаларының тайталаса келуі, өйткені шешендік сөз жазба (кітаби) тіл негізінде “әзірленеді”, ал сөйлегенде, яғни ауызша сөзге айналғанда сөйлеу тілінің тәсілдерін пайдаланады. Ауызша сөзде, шаршытоп алдындағы сөздің баяндау мәнерінде шешен қатаңдығы басым кітабилыққа бой ұрмауға, еркіндігі басым сөйлеу тілінің жетегінде кетпеуге тырысады. Шешен кітабилыққа бой ұрса, сөзі қасаң, таптаурын тартып, аудиторияға әсер-ықпалы төмен болады, ал сөйлеу тілінің элементі басым болса, тұрмыстық деңгейдегі сөзге айналады, ондай сөздің қоғамдық-әлеуметтік мәні жоғары болмайды. Шешеннің сөзі оқушыға емес, тыңдаушыға арналады, сондықтан шаршы сөзде кітаби элементтер мен сөйлеу тілі элементтерінің арасалмағын теңгеріп отыру қажет.

Шешендік сөзде сөздің мағыналық типтерінің баяндау, сипаттау, байыптау контаминациясы кездесіп отырады. Мұндайда контаминацияланған сөз жаңаша реңк алады. Сөздің мағыналық реңктерінің бір-бірімен өзара жақындығы, ұқсастығы бар. Сондықтан баяндау сөз сипаттауға, ал сипаттау сөз байыптауға ұласып отырады.

Сөз типтері бір-бірімен ұласып, алмасып келеді де мәтіннің композициялық, стилистикалық құрылымы өрбіп, дамып отырады. Сөздің функционалдық-стильдік салаларымен сөздің мағыналық типтері іштей байланысты. Мысалы, академиялық шешендікте байыптау басым болады да, соттағы шешендікте сипаттау мен байыптау жағы басым түсіп жатады.

Сөздің белгілі бір мағыналық-функционалдық типін таңдау ең алдымен сөздің объектісіне, мақсатына тәуелді. Сырттай қарағанда шаршысөз сөзжарыс тәрізді көрінеді, ал шынында шаршысөз табиғаты жағынан ойжарыс болып табылады.

Ойжарыстың импилицитті және экспилицитті түрлері бар. Шешеннің өз пікірін, тұжырымын ашық қорғауы, оппоненттеріне қарсы шығып, келіспеуі ойталастың эксплицитті түрі. Ойталастың имплицитті түрінде оппоненттер қарсы шығу, айтқандарымен келіспеу ашық түрде айтылмайды. Оппонент реалды немесе ирреалды болуы мүмкін.

Пікірталас шешендіктің белгілі бір мәселе жөнінде шаршытоп алдындағы ой жарысы мен сөз жарысы. Шешен шаршытопта факт, аргумент, эмоция арқылы аудиторияға әсер етіп, иландыруды көздейді. Ал пікірталастың тілдік құралдар мен амал-тәсілдеріне жақаурату, әзіл, сықақ, кекесін, үзілді-кесілді баға беру, антитеза, теңеу, ремарка, сөздің суреттілігі, мақал-мәтелдер т.б. классикалық тәсілдер жатады.

Шаршысөз мақсаты мен мазмұнына қарай белгілі бір құрылымда айтылады. Сөз материалы осы мақсат пен мазмұнға қарай белгілі бір жүйе бойынша орналасады. Шаршысөздің классикалық схемасы, зерттеушілердің көрсетуінше, бес бөліктен тұрады: 1) басталуы, 2) кіріспе, 3) негізгі бөлік, 4) қорытынды, 5) аяқталуы.

Сөз ситуациясымен байланысты немесе шешеннің белгілі бір мақсатына қарай кейбір бөліктердің болмауы да мүмкін. Ал негізгі бөліктің болуы міндетті.

Сөздің басталу бөлігіне сөйлеуші ерекше мән береді. Бұл бөліктің мақсаты бірден аудитория назарын өзіне аудару. Бұл бөлікте дәстүр бойынша этикеттік формулалар мен этикеттік қаратпа атауыштардың қолданылуы шешендік сөзге тән этикеттік норма. Сөздің басталуында этикеттік формулалардан басқа мазмұнды білдіретін тілдік бірліктер болады.

Сөздің ұзына бойында аудитория назарын ұстап тұру сөздің басталуына байланысты. Бұл тұста тәжірибелі шешендер тапқырлық танытып, сөзді жұрт күтпеген жайдан бастайды. Ондай жайт көбіне әркімді қызықтыратын, әркімнің басында бар, әркімнің басынан өткерген мәселеге қатысты болуы мүмкін.

Сөздің кіріспе бөлігігінде сөйлеуші аудиторияны психологиялық жақтан айтылар сөздің негізгі бөлігін ұғынуға дайындап, қабылдауға икемдейді. Сөздің басталуындағы байланысты әрі қарай күшейте түседі; аудиторияның назарын бір арнаға бұрады. Бұл бөлікте тыңдаушылар сөздің негізгі тақырыбынан хабардар болады. Сөздің композициялық негізгі бөлігінде шешен айтылмақ басты мәселелерді санамалап көрсете келе оларға қысқаша талдау жасайды. Сөйтіп, мәселенің өзектілігін, қоғамдық, әлеуметтік мәнін ашады. Негізгі бөлікте ең басты деп танылатын материалдар талданып, сараланады. Шешен аса қажетті фактілерге сүйеніп, қисынды дәлелдер келтіреді. Әртүрлі аргументтерді пайдаланып, мысалдарға нақты талдау жасайды. Оппоненттермен пікірталас өрбітеді.

Сөздің қорытынды бөлімінде жоғарыда айтылғандарға қорытынды жасалады. Басты, негізгі ой баса айтылады. Негізгі идея айқындалып, белгіленеді, аудиторияның алдында белгілі бір шешімдерді қажет ететін міндеттер көрсетіледі.

Сөздің аяқталуында этикеттік формулалар қолданылады. Сөздің мазмұнына тікелей қатысты болмаса да, тілек айтылуы мүмкін. Сондай-ақ кейде шешеннің сөзі іс-қимылға шақыратын сөзбен де аяқталып жатады. Жалпы алғанда шаршысөз өзінің жанрлық түрлерімен байланысты. Мысалы, жоғары мектептердегі дәрістер, митингідегі сөз, саяси сөз т.б. әртүрлі аяқталуы мүмкін. Шаршысөздің жанрлық түрлеріне қарай мәтінде кездесетін сөздің лексикалық типтері әртүрлі болып келеді. Мысалы, ғылыми дәрістерде интелектуалдық лексика, саяси дискурста қоғамдық-саяси атаулар, митинг, жиналыстарда эмоционалды лексиканың үлес салмағы басым болады. Мұның өзі шешеннің алға қойған мақсатына байланысты: шешен интелектуалдық тұрғыдан әсер етуді көздей ме, әлде эмоционалды тұрғыдан әсер етуді көздей ме, болмаса жұртшылықты белгілі бір іс-қимылға жұмылдыруды мақсат ете ме мәселе осыған байланысты.

Аудиториямен байланысқа сөйлеуші ерекше көңіл бөлуі шарт. Тыңдаушылармен байланыс күшті болған сайын сөздің тиімділігі де арта түседі. Тәжірибелі шешеннің назары үнемі тыңдаушыда болады да, олардың “жауап” реакциясын бақылап отырады. Сөйлеуші аудиторияның жетегінде кетпей, тыңдаушыларды өзіне тарта біледі. Сонымен жұрт алдына шығып сөйлеуді әрбір шешен өзінің кәсіби қызметі деп түсінеді.

Аудиториямен байланыс орнатуда арнайы тілдік бірліктер жүйесінің ішінен шешен сәлемдесу, қаратпа атауыштар, комплимент, қоштасу тәрізді этикет сөздердің әртүрлі нұсқаларын, аудиторияның алдына шығарға дейін коммуникативтік ситуацияға олардың қайсы сәйкес келетінін, “кім, қай жерде, кіммен, қай кезде” деген формулаға сәйкес іштей, алдын-ала “даярлап” қояды. Күнделікті өтіп жататын кеңес, мәжілістерде, отырыстарда басқалармен салыстырғанда, байланыс құралдарын қолдану мүмкіндігі сәл шектеулі болады. Аудитория мен шешен бірін-бірі жаңа көргендей қауышып жатпайды.

Шешендік сөзде қолданылатын метамәтіндердің тыңдаушыларға бағыт-бағдар беріп отыратындықтан қызметі ерекше. Метамәтін тыңдаушыға сөзді жүйе-жүйесімен қабылдауға жәрдемдеседі. Мысалы, Сіздердің назарларыңызды мына мәселеге аударғым келеді; біз сөзіміздің басында…; енді келесі мәселеге көшейік; біріншіден, екіншіден, үшіншіден, қайталап айтсақ, сөзімнің аяғында т.б. метамәтін сөйлеушінің мәтінін бір жағынан дұрыс ұғынуға жәрдемдессе, екінші жағынан, мәтін бөліктерін өзара байланыстыруды қамтамасыз етеді.

Шаршысөзде коммуникативтік байланыс жасау мен байланысты күшейтудің тілдік тәсілдері әр алуан. Сөйлеуші мен тыңдаушылар арасындағы байланысты жүзеге асыруда “біз” – “сіздер” есімдігі ерекше қызмет атқарады. Біз сіздермен біріге отырып, өздеріңізбен ойласа келе, өздеріңіз көз жеткізгендей, бірге ойласып көрейік т.б. тәрізді есімдікті құрамалар белгілі бір мәселені бірлесіп ойластыру сияқты эффект туғызады. Бұл тәсіл (“біз – сіз”) сөйлеуші мен аудитория арасындағы “қашықтықты” жақындастыра түседі.

Өздеріңіз байқағандай, өздеріңізге мәлім, өздеріңіз айтқандай, өздеріңіз көз жеткізгендей т.б. тәрізді қыстырма құрамалар сөйлеуші мен тыңдаушылар арасындағы байланысты жүзеге асыруға, әрі қарай күшейте түсуге қызмет етеді. Еске түсіріңіздер, оқып көріңіздер, ой жіберіп байқаңыздар, өздеріңіз шешіңіздер т.б. тәрізді бұйрық тұлғалы етістік құрамалар белгілі бір ой-пікірге тыңдаушыларын “авторластыру” тәрізді эффект тудырады.

Сөзді диалогтендіру шешеннің аудиториямен байланысын өрістете түседі. Адамның әуел бастан ойлау табиғаты диалог іспеттес. Диалог – болмысында, жаратылысында табиғи құбылыс, ал монолог – болмысында қолтума құбылыс. Монолог қолтума дүние болғандықтан, сөйлеуші оған біраз жаттығуы керек. Тыңдаушы тарапынан монолог сөз түрін, диалогке қарағанда, қабылдау, түсіну “күшке” түседі. Тыңдаушы монологке біраз ден қойып, азды-көпті ойға салмақ салуы қажет. Тыңдаушы үшін осындай біршама қиындықты тәжірибелі шешен жеңілдету үшін дискурсқа диалог элементтерін ендіру тәсілін қолданады, яғни сөзді диалогтендіреді. Мысалы, қандай қиындық? сіздер мен біз ойланып көрейік; – жауабын айта аласыздар ма? Әрине, жоқ тәрізді “сұрақ – жауап” тәсілі сөзді диалогтендірудің ерекше тиімді тәсілі. Сөйлеуші бұл жерде аудиториядан жауап күту үшін сұрақ қойып отырған жоқ, сөзге диалогтік сипат беріп тыңдаушылардың “жай-күйін” жеңілдетіп отыр.

Сөзді диалогтендірудің тағы бір тиімді тәсілі – сөйлеуші өзін қарсы жақтың, оппоненттің, тыңдаушылардың орнына қойып сөйлейді. Бұл жерде қарсы жақтың, оппоненттердің ойын, тыңдаушылардың ойында тұрған нәрсені жұртшылық айқын аңғаратындай етіп беру керек. Бұл, әрине, шеберлікті қажет етеді. Шешен сөзге төселудің нәтижесінде шеберлікке қол жеткізеді.

Шешендік сөзде ситуацияға қарай этикет формалардың ресми, бейтарап, эмоционалды түрлері қолданылады. Ресми формаларға жолдастар, ханымдар мен мырзалар; эмоционалды формаларға қымбатты достар, қадірлі бауырлар, қадірлі ағайын т.б., ал бейресми формаларға әріптестер, халайық, әлеумет т.б. тәрізді қаратпалар жатады.

Сөздің басталуында этикеттік қаратпалардың қандай мәні болса, назар салып тыңдағандарыңызға рахмет, ден қойып тыңдағандарыңызға рахмет деп сөзді аяқтаудың да соншалықты мәні бар. Бұлай деу бір жағынан этикеттік норма болса, екінші жағынан, аудиториямен коммуникативтік байланыстың аяқталғанын байқататын белгі болып табылады.

Тілдік қарым-қатынас әңгімелесу, пікірлесу, сұхбаттасу тәрізді жеке коммуникация жағдайында, шаршытоп сондай-ақ талас-тартыс, ой-пікір қақтығыстары, сөз жарыстыру, ой жарыстыру жағдайында да жүзеге асатын ұжымдық, коммуникация немесе, газет, журнал, радио,=телеарналар тәрізді құралдар арқылы жүзеге асатын бұқаралық коммуникацияда

Өркениетті адам тілдік қарым-қатынастың әртүрлі формаларын жете меңгеруі керек. Бұл – нарық пен демократияға бет бұрған заманның талабы. Әсіресе нарық заманының адамы тілдік қатынаста тек өз саласымен шектеліп қалмай, шаршытоп алдында айтыс-тартысқа түсудің логикалық, әлеуметтік, психологиялық жақтарынан хабардар болуға тиіс. Ал тілдік құралдарды талғау, саралау айтыс-тартыстың логикалық, әлеуметтік, психологиялық жайттарына тәуелді. Осы жайттарды дұрыс аңғарғанда ғана тілдік құралдарды, стильдік амал-тәсілдерді мүмкіндігінше тиімді пайдалануға зор жәрдемі тиеді. Әрине коммуникацияның біз айтыс-тартыс мәселесінің мәніне егжей-тегжейлі тоқталу зерттеудің тікелей міндетіне жатпайды. Сондықтан бұл тараушада күнделікті өмір тәжірибесінде жеке коммуникацияда, ұжымдық коммуникацияда, бұқаралық коммуникацияда жиі байқалатын жайттардың сөз мәдениетіне қатысты қырларына тоқталдық.