Жұмсаќ терілі тасбаќалар отряд тармағына

Олардың ертедегі түрлері палеозой заманында тіршілік еткен – котилозавлар. Бауырымен жорғалаушылардың эволюциясы олардың бассүйегінің ќұрылысында (көз және иіс сезу ойыстарынан басќа) ойыстардың болмауымен ерекшеленеді. Бассүйектерінің мұндай ќұрылыс ерекшеліктері тасбаќаларда айќын байќалады. Бауырымен жорғалаушылардың көпшілік түрлерінде бір немесе екі самай ойыстар бар. Котилозавлардан аңтектес жорғалаушылар пайда болған. Олардан бірте-бірте жыртќыш - аңтісті жорғалаушылар келіп шыќќан.

Мезозой заманында буырымен жорғалаушылардың көптеген түрлері єртүрлі экологиялыќ ортада тіршілік етуге бейімделген. Мысалы, ұшќыш кесірткетєрізділер, ихтиозаврлар, динозаврлар және т.б.

Бауырымен жорғалаушылардың экологиясы.

Олардың тіршілік ететін ортасы єртүрлілігімен ерекшеленеді. Бұл олардың ќұрылысы мен тіршілік єрекеттерінің күрделенгендігін аңғартады. Мұндай күрделі белгілері ќұрлыќта тіршілік етуге бейімделуінен және эмбриональдыќ дамуынан айќын байќалады. Бауырымен жорғалаушылар Жер шарында кеңінен таралған, тек Арктика мен Антрактикада ғана кездеспейді. Олар салќынќанды жануарлар болғандыќтан ќоршаған ортаның температурасы басты рөл атќарады. Олардың тіршілік ететін орта жағдайларына байланысты ќұрлыќта, суда, жер астында, ағаш басында, жартылай суда тіршілік ететіндер деп жеке экологиялыќ топтарға бөлінеді.

Бауырымен жорғалаушылардың басым түрлері жануарлармен, ал аздаған түрлері өсімдіктермен ќоректенеді. Кей түрлері өсімдікпен де, жануарлармен де ќоректенеді.

Бауырымен жорғалаушылардың эмбриональдыќ дамуында жұмыртќалыќ және ұрыќтыќ ќабыќтар пайда болады. Жұмыртќалыќ ќабыќтарға – талшыќты, белокты және известі ќабыќтар жатады. Ал, ұрыќтыќ ќабыќтарға – амнион (ќағанаќ), сір және аллантоис ќабыќтары жатады. Амнион (ќағанаќ) ќабығының болуына сєйкес бауырымен жорғалаушылар амниоттар (ќағанаќтылар) тобына жатады.

1. 
   Бауырымен жорғалаушылардың морофология-экологиялық очеркі.
   
2. 
   Бауырымен жорғалаушылардың тері жамылғысы қандай?
   
3. 
   Бауырымен жорғалаушылардың көбеюі мүшелері қандай?
   

1. 
   Бауырымен жорғалаушылардың морофология-экологиялық очеркі..
   

1. 
   Қосмекенділерді және бауырымен жорғалаушыларды аулау бойынша қысқаша мәлімдеме берініз.
   
2. 
   Еркінсіз ұстау тәсілдеріне жалпы сипаттама берініз.
   
3. 
   Қорғайтын қосмекенділерді және бауырымен жорғалаушыларды жазыныз.
   
4. 
   Қазақстанның қызыл кітабымен жұмыс істеніз.
   
5. 
   Кестені толтырыңыз: Бауырмен жорғалаушылардың отрядтарын салыстыру.
   

Бауырымен жорғалаушыларды және қосмекенділерді бақылау және есеп жасау. Бауырымен жорғалаушылар мен қосмекенділер негізінен орталық облыстарда аз тараған омыртқалылар, әрбір особьтің индивидуалды участоктары үлкен емес. Олар қыста қалың ұйқыға кетеді, ал күн жылыған соң қоршаған ортаның температурасына байланысты тәуліктік активтіліктері байқалады. Осьлардың барлығы бақьлауды және одардың іздерін анықтауда қиындықтар тудырады. Бірақ та олардың көпшілігі жылу сүйгіш және күнделікті өмір сүре береді.

Орталық облыстарда кесірткелердің түрлерінен біршама кездесетіндері прыткая және живородящая кесіртке түрлері, жьландардан – кәдімгі сүр бас жьлан, кәдімді сұр жьлан. Бауырымен жорғалаушьшар, олардың жекелеген түрлерін мынандай схемаға жүгіну керек.

Сыртқы қүрылысы мен жануарға тән қасиеті. Мекен ету ортасы мен территорияға таралуы. Саны, ұясы, қозғалысы, ізі. Маусымдық және тәуліктік өмір сүру кезеңі. Миграциясы. Қоректенуі. Көбеюі. Линька. Бейімделу қабілеттері. Адам үшін маңызы. Бауырымен жорғалаушылар көбінесе участкелерде, шөп арасында, тастардың тасасьнда, қүрылыс бұзылған жерлердегі кірпіштер арасында, жолдардың шетінде кездесуі мүмкін, яғни күн жақсы түсетін жерлерде. Сұр жылан әртүрлі типтегі орманда мекендейді, әсіресе дымқьл батпақты участок маңайларында. Ал сарыбас жыландар су қойнаулары мен дымқыл жерлерде кездеседі. Жыланның суға немесе құрғаққа жылжып келе жатқанда бақылауға болады. Кейде жыланның кейбір түрлерінің «қабықтарын» тауып алуға болады..

Бауырымен жорғалаушыларды көктемде жинау қолайлы, бұл кезде олар томардың, ағаштың түбінен пайда болады, яғни күн көзіне шыға бастайды. Бүл уақытта олар аз қозғалыста болады, қауіптілігі сондай қатты болмайды. Кесірткелері жазда активті, ұстаған қиынға соғады. Оларды ұстауда жылдам жүріп және оның бас бөлігін көлеңкеңмен жауып қалмауға тырысу керек. Жануарға жақындап келіп, оны сачокпен немесе жұмсақ қалпақпен тез арада жауып қалу керек. Кесірткелерді үзын таяқшаның үшына байланған жүка капронды жіпше немесе аттьң жалынан жасалған петлямен ұстайды. Петляны ақырын жануардың басьна таман әкеліп және жылдамдықпен мойныньң айналасына салады. Кесірткені қүйрығынан емес, денесінен ұстайды да қақпағы бар шелекке немесе банкаға салады. Ауланған кесірткені құмды террариумға салып, су және қорекпен қамтамасьз етеді. Әдетте олар бірнеше күннен соң жүмыртқа салады.

Жыландарды әртүрлі әдістермен аулайды. Барлық жағдайда қауіптілік ережелерін сақтау керек, яғни тіпті тәжірибелі адамньң өзі улы жыланды байқамай қалуы мүмкін. Аулаушы адамның аяғында резиналы етік болуы керек. Жыланды айыр таяқпен басынан ұстауға болады, ал егер таяқ жоқ болса, онда ақырындап аяқпен жыланның бас жағынан басып қалу керек. Одан соңжануарды мойнынан ұстап, мейлінше басына таман, қолға тиіп кетпейтіндей жоғары көтеріп, қүйрығынан бастап ыдысқа сала қойьп, тез арада аузьң жабу керек. Улы жыландарды аулаған бетте спиртке немесе формалинде консервілеу керек. Усыз жьландарды террариумда бақылауға болады. Бұларды спирт пен формалинде сактайды. Спирт концентрациясы 90-96 % фиксирлеу үшін 70 % ерітіндісі қолданады. Бұл ерітіндіні алу үшін 75 см³ спиртке 30 см³ су кұяды. Формалиннің 2 % -тігі, яғни 1 бөлік формалинге 19 бөлік суықтаза су қүйылады.

Алдымен жануарды 2 % формалинге салады. Шамамен бірнеше тәуліктен соң алып, ішкі органдарын фиксирлеу үшін кеудесінен тіледі де, жаңа порциясын сол сұйьіқтьққа салады. Біраз тәуліктен соң объектіні ағып жатқан суға жуып, негізгі сақгау сұйыктығьша (70 % спирт) салады. Осындай әдіспен консервілеу де жануар өзінің түсін сактап және жұмсақ күйінде қалады. Сакталатын ыдыстың аузы мыкты жабылуы тиіс.

1. 
   Қосмекенділерді және бауырымен жорғалаушыларды аулау бойынша қысқаша мәлімдеме. Еркінсіз ұстау.
   

1. 
   Қосмекенділерді және бауырымен жорғалаушыларды аулау бойынша қысқаша мәлімдеме. Еркінсіз ұстау.
   

1. 
   Құстардың сыртқы құрылысының ерекшеліктеріне жалпы сипаттама беру. Айырғыш пен жұмыс істеу.
   
2. 
   Құстардың қанқасының ерекшеліктеріне жалпы сипаттама беру.
   
3. 
   Құстардың ароморфоздық белгілеріне жалпы сипаттама берініз.
   
4. 
   Құстардың тіршілік ету жағдайлары, олардың жалпы географиялық және биотопикалық таралуына жалпы сипаттама берініз.
   
5. 
   Кестені толтырыңыз. Берілген құстар отрядтарына сәйкес түрлерді оналастырыңыз.
   

Ќұстар-омыртќалы жануарлардың ќағанаќтылар, єрі жылыќандылар (гомойотермиялы) тобына жатады, єрі ұшуға бейімделген. Ќұстардың ұшуға бейімделуіне сєйкес өздеріне тєн белгілер ќалыптасќан:

1. Ќұстардың денесі ќауырсынмен ќапталған, тері бездері нашар дамыған, тек кейбір ќұстарда ғана (ќазтектестерде, тауыќтектестерде т.б.) ќұймышаќ безі болады. Терісі жұќа, көбіне ќұрғаќ. Денесінің кейбір жерлерінде (жіліншігінде, саусаќтарында, тұмсығында) мүйізді ќабыршаќтар саќталған.

2. Ќаңќасында ұшуға бейімделуге сєйкес көптеген белгілер ќалыптасќан: жаќ сүйектері мүйізді тұтас таќташалармен ќапталған және тістері болмайды; мойын омыртќалары бір-бірімен өте ќозғалмалы байланысќан; төссүйегінде ќыры (киль) болады; алдыңғы аяќтары ќанатќа айналған; омыртќа жотасының арќа, сегізкөз, ќұйрыќ омыртќалары жамбас белдеулерімен тұтасып күрделі сегізкөзді ќұрайды. Толарсаќ сүйектері табан сүйектерімен тұтасып жіліншілікке (цевка) айналған. Ќабырғалары бұрыш жасап кеуде ќуысын ќұрайды.

3. Бұлшыќеттері жеке-жеке жіктеліп, күрделі ќозғалыстар (ұшу кезінде) жасауға бейімделген.

4. ¤ңештің кеңейген бөлімі – жемсау (зоб) деп аталады. Ќарыны - безді және етті ќарын деп екі бөлімге бөлінген. Етті ќарын ќорегін ұсаќтайды. Ішектері клоакаға ашылады.

4. Бронхының ұсаќ өскіндері өкпеден өтіп тұйыќ ауа ќапшыќтарын ќұрайды. Ауа ќапшыќтары ауаның сыйымдылығын арттырады. ¤кпесі көптеген ұсаќ ұяшыќтардан тұрады. Ќұс ұшќан кезде өкпеде ќан оттекпен 2 рет (тыныс алғанда да, тыныс шығарғанда да) тотығады. Оны ќосарлы тынысалу деп атайды.

5. Ќұстардың жүрегі толыќ 4 ќуысты (камералы). Артерия мен вена ќаны араласпайды, денесіне тек артерия ќаны тарайды. Оң жаќ ќолќа доғасы ғана саќталған (сол жаќ ќолќа доғасы жойылған).

6. Жүйке жүйесі өте жаќсы дамыған. Алдыңғы мидың үлкен ми сыңарлары үлкен, онда ми ќыртысы бар. Мишығында иірімдер, сайшалар пайда болған. Ортаңғы мидың көру бөліктері жаќсы дамыған.

7. Зєр шығару жүйесінде ќуығы болмайды, несепағар өзектері бірден клоакаға ашылады.

8. Сезім мүшелерінде көру, есту мүшелері өте жаќсы дамыған.

9. Дара жынысты. Іштей ұрыќтанады. Жұмыртќа салып көбейеді. Жұмыртќасында сарыуызы мол. Мекиендерінің тек сол жаќ аналыќ безі мен сол жаќ жұмыртќа жолы (мюллер өзегі) саќталған, бұл ірі жұмыртќа салуымен тікелей байланысты. Жұмыртќа клеткасы - жұмыртќаның ішіндегі сарысы болып саналады. Жұмыртќаның ќұрылысы күрделі.

1. Тісті ќұстар (ихтиорнистер, гесперорнистер).

2. Ќырсызтөстілер (түйеќұстар).

3. Пингвиндер

4. Кєдімгі ќұстар.

Ќазіргі кезде ќұстардың 8600-дей түрі белгілі. Олар єртүрлі экологиялыќ орта жағдайларында тіршілік етуге бейімделген. Ќазір ќұстарды жүйелеп жіктеуде ДНЌ молекуласының ұќсастығына ерекше көңіл бөлінеді.

Ќырсызтөстілер отряд үсті жеке 5 отрядќа бөлінеді: 1. Африка страустары (бір ғана түрі бар); 2. Америка түйеќұстары (нандулар), - екі-үш түрі бар. 3. Австралия түйеќұстары (казуарлар) – эму және казуардың бірнеше түрі бар. 4. Ќанатсыз түйеќұстар (кивилер) – үш түрі бар. 5. Тинамутектестер (жасырынќұйрыќтылар) – 47 түрі бар.

Кєдімгі ќұстар отряд үстіне көбіне ұшатын ќұстар жатады. Олардың төссүйегінің ќыры өте жаќсы дамыған. Сүйектері жеңіл, жабын ќауырсындарының желпуіштері тығыз. Жіліншіктері толарсаќ табан сүйектерінің тұтасып кетуінен пайда болған.

Бұл отрядќа мойны, аяќтары ұзын ќұстар жатады. Тұмсыќтарының түбі дөңес, ал ұшы төменге ќарай иілген. Топтанып тіршілік етеді. 6 түрі бар. Кеңінен тараған түрі - ќызғылт ќоќиќаз (ќызыл ќанат). Ќазаќстандағы Ќорғалжын ќорығы – ќоќиќаздар мекені деп аталады. Балапандары шираќ. 5-6 жылда жыныстыќ жетіледі.

‡йректер тұќымдасының түрлері кеңінен таралған. Оған ќаздар, аќќулар, өзен үйректері жатады. Ќаздардан – сұр ќаз, ќұрғаќ тұмсыќты ќаз кең аймаќтарда кездеседі. Аќќулардан - кіші аќќу, сыбырлаќ аќќу, сұңќылдаќ аќќу көптеген су айдындарында таралған. Сүңгуір үйректерден – гага үйрегінің ќауырсының кєсіптік мєні зор.

2 отряд тармағы бар: а) Америка тазќаралары. є) Сұңќаралар. Америка тазќараларының белгілі түрі – анд кондоры, дене тұрќы 12 кг, ќанаттарының шалымы 3 метрге жетеді. Сұңќарлардың кең тараған тұќымдасы – ќаршығалар. Оған – ќұландындар, ќаршығалар, ќараќұстар, бүркіттер, жамансарылар жатады. Сұңќарлар тұќымдасының көп тараған түрлеріне - лашын, аќсұңќар, ќырғи, ителгі, тұрымтай, жағалтай т.б. жатады. Африканың хатшы ќұстар тұќымдасына бір ғана - хатшы ќұс жатады. Балыќшы тұйғын өз алдына жеке тұќымдас.

Татарлар тұќымдасына дене тұрќы орташа ұсаќ ќұстардың 120 түрі жатады. Көпшілігі су жағалауында, батпаќты жерлерде кездеседі. Далалы жерлерде дуадаќтар тұќымдас тармағына жататын – безгелдек,жорға дуадаќ, кєдімгі даудаќ таралған.

Бєбісектер далалы жерлерде таралған денесі шағын ќұстар. Ќауырсындары теңбіл шұбар. Клоака маңындағы безінен жағымсыз иіс шығарады. Кең тараған түрі – кєдімгі бєбісек. Басында ќауарсынды айдары болады.

Мүйізтұмсыќты ќұстардың денесі ірі Азия мен Африканың тропикалыќ ормандарында кездеседі. Жемістермен ќоректеніп, ұясын ағаштардың ќуыстарына салады.

20. Тоќылдаќтектестер отряды. Дене тұрќы ұсаќ, орташа ағаш басында тіршілік етуге бейімделген ќұстар жатады. Тұмсыќтары өте мыќты, соның көмегімен ќорегін ұстайды. Екі отряд тармағына бөлінеді: а) тоќылдаќтар; є) кєдімгі тоќылдаќтар. Тукандар тұќымдасына жататын ќұстар Оңтүстік және Орталыќ Американың тропикалыќ ормандарында таралған.

Нағыз тоќылдаќтардың екі саусағы алға, екі саусағы артќа ќарай орналасќан. Олардың кең тараған түрлері – ќара, үлкен және кіші шұбар тоќылдаќтар, үшсаусаќты және жасыл тоќылдаќтар. Тоќылдаќтар орманды зиянды жєндіктерден ќорғайды. Оңтүстік Африкада жер тоќылдағы таулардың жартасты өңірлерінде таралған.

1. 
   Құстардың сыртқы құрылысының ерекшеліктері. Айырғыш пен жұмыс.
   
2. 
   Құстардың қанқасының ерекшеліктері.
   
3. 
   Құстардың ароморфоздық белгілері.
   
4. 
   Құстардың тіршілік ету жағдайлары, олардың жалпы географиялық және биотопикалық таралуы
   

1. 
   Құстардың сыртқы құрылысының ерекшеліктері. Айырғыш пен жұмыс.
   
2. 
   Құстардың қанқасының ерекшеліктері..
   

1. 
   Құстардың көбеюі және дамуы.
   
2. 
   Түрге байланысты ұяларының, жұмыртқаларының, жұмыртқа қабығының құрылысына жалпы сипаттама берініз.
   
3. 
   Кестені толтырыңыз.
   

1. 
   Түрге байланысты ұяларының, жұмыртқаларының, жұмыртқа қабығының құрылысы..
   

1. 
   Құстардың түрге байланысты ұяларының, жұмыртқаларының, жұмыртқа қабығының құрылысы..
   

1. 
   Кластың жалпы сипаттамасын берініз.
   
2. 
   Өмір сүру жағдайларына байланысты сүтқоректілердің көпшілігіне жалпы сипаттама беріңіз.
   
3. 
   Гомоитермияға жалпы сипаттама беріңіз.
   
4. 
   Аңдардың қоректенуі және қорегін табу тәсілдеріне жалпы сипаттама беріңіз.
   
5. 
   Кестені толтырыңыз: Омыртқалы жануарлардың көбею және даму ерекшеліктері.
   

6. 
   Сүтқоректілердің қандай сезім мүшелері жақсы дамыған? Сұраққа жауап беріңіз.
   
7. 
   Аңдардың қоректенуі және қорегін табу тәсілдеріне жалпы сипаттама беріңіз.
   
8. 
   Амниоталарға жалпы сипаттама беріңіз. Амниоталыларға жататын жануарларды жазыныз.
   
9. 
   Кестені толтырыңыз: Омыртқалы жануарлардың көбею және даму ерекшеліктері.
   

Сүтќоректілердің биологиялыќ прогреске жетуінде олардың єртүрлі экологиялыќ орта жағдайларында тіршілік етуі мен Жер шарында кеңінен таралуы басты рөл атќарды. Ќазіргі кезде сүтќоректілер Антарктидадан басќа барлыќ ќұрлыќта кеңінен таралған.

Тікелей суда тіршілік ететін сүтќоректілерге ескекаяќтылар (түлендер, теңіз мысыќтары), киттектестер, сирендер, дамандар т.б. жатады.

Сүтќоректілердің түрлі экологиялыќ орта жағдайларында тіршілік ететіндері єртүрлі ќорекпен ќоректенеді. Кей түрлері тек өсімдіктекті, кей түрлері тек жануартекті ќоректермен ќоректенсе, енді бір тобы өсімдіктермен де, жануарламен де ќоректене береді.

Сүтќоректілердің көбеюінде де өздеріне тєн ќасиеттер ќалыптасќан: а) іштей ұрыќтану; є) тірі туу; б) ұрпағына ќамќорлыќ; в) ұрпағын сүтімен асырау т.б.

Сүтќоректердің тіршілік єрекеттері жыл маусымдарына сєйкес рет-ретімен ауысып отыратын бірнеше кезеңнен тұрады: а) көбеюге дайындалуы; є) ұрпаќ беруі; б) ұрпағын емізу кезеңі; в) топ ќұрып тіршілік етуі; г) жыныстыќ жетілуі т.б.

Сүтќоректілердің кейбір түрлері ќыстап шығуға ерекше дайындалады, кей түрлер ќысќа ұйќыға кетеді. Сүтќоректілердің табиғатта және адам өмірінде маңызы өте зор. Олар ќоректік тізбекті реттеуге ќатысады. Сүтќоректі жануарлардың кейбір түрлерін адам ерте кездерден ќолға үйреткен. ‡й жануарларының (сүтќоректілер) өнімдері тағам, киім, дєрі-дєрмек, тыңайтќыш т.б. ретінде пайдаланылады. Көптеген сүтќоректілердің кєсіптік мєні зор. Олардың терісін, ұлпанын, етін және т.б. өнімдерін адам күнделікті өмірде пайдаланады.

Сүтќоректілердің кейбір сирек кездесетін түрлері ќатаң ќорғалады. Арнайы ќорыќтарда, ќорыќшаларда, ұлттыќ саябаќтарда, зоологиялыќ баќтарда, арнайы тєлімбаќтарда ќорғалады. Кєсіптік мєні бар түрлер жерсіндірілген. Мысалы, ондатра, жанат, ќұндыз, зубр т.б. Ќазаќстанның Ќызыл кітабына (1996) сүтќоректілердің 40 түрі тіркелген. Елімізде сирек кездесетін сүтќоректілердің түрлері 9 мемлекеттік ќорыќтарда (Аќсу-Жабағылы, Алматы, Наурызым, Ќорғалжын, Барсакелмес, Марќакөл, ‡стірт, Батыс Алтай, Алакөл) ќатаң ќорғалады.

1. 
   Кластың жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Өмір сүру жағдайларына байланысты сүтқоректілердің көпшілігі..
   
3. 
   Гомоитермия дегеніміз не? Оған хордалылардың қай кластары жатады?
   
4. 
   Сүтқоректілердің қандай сезім мүшелері жақсы дамыған?
   
5. 
   Аңдардың қоректенуі және қорегін табу тәсілдері.
   
6. 
   Амниота дегеніміз не? Амниоталыларға қандай жануарлар жатады?
   

1. 
   Кластың жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Өмір сүру жағдайларына байланысты сүтқоректілердің көпшілігі.
   

1. 
   Сүтқоректілердің сыртқы терісіне жалпы сипаттама беріңіз.
   
2. 
   Кестені толтырыңыз: Омыртқалылардың тері жамылғысын салыстыру.
   

Омыртқалылардың тері жамылғысы сыртқы — эпидермис-тен, оның астыңғы қабаты.— кутистен немесе нағыз теріден тұрады. Эпидермис өз тарапынан екі қабаттан тұрады. Бірінші — төменгі қабатын — мальпигиев немесе өсу қабаты деп атайды. Ол қабаттың клеткалары цилиндр немесе кубик тәрізді болады. Бұл қабаттың үсті жалпақтау келген клеткалардан тұрады. Олар біртіндеп ішкі қуысына кератогиалиннің толуына байланысты мүйізденген өлі клеткаларға айналады. Бұл қабаттың үстіңгі клеткалары біртіндеп қайызғақ түрінде, немесе кесек (лоскут) қабат түрінде (тюленьдерде) түлеп түсіп отырады.

Сүт қоректілердің — түгі, тырнақтары, тұяқтары, мүйіздері (бұғыдан басқаларында), қабыршақтары және түрлі тері без-дері осы эпидермис қабатынан пайда болады.

Сүт қоректілерде терінің кутис қабаты өте жақсы жетілген. Кутис талшықты дәнекер тканьдерінен қалыптасады. Кутистің астыңғы қабатының ішкі беті жұмсақ талшықты тканьдерден тұрады, оған май жиналады. Бұл қабатты тері астындағы майлы клетчаткалар деп атайды. Кит пен тюлень сияқты суда тіршілік ететін аңдардың жылуды сақтап тұратын түктері болмағандықтан май қабаты жылуды реттеу қызметін ат-қарады. Кейбір қысқы ұйқыға жататын жануарларда (сар-шұнак, суыр, борсық г. б.) май қабаты жақсы жетілген. Май олар үшін қысқы ұйқы кезіндегі қоректік материал болып саналады.

Сүт қоректілердің барлығының дерлік денесінің сыртын қап-тап тұратын түк болады. Кейбір түрлерінде (кит, дельфин т. б.) түк тіпті болмайды. Болса рудимент түрінде ғана сақталған <33-сурет).

Сүт қоректілердің түгінің сырткы бөлімін сабақ, ал теріге еніп тұрған бөлімін түбі деп екіге бөледі. Түк сабағын тікелей жарып микроскоп арқылы қарағанда мына қабаттардан өзек, сірі жәнё сыртқы қабық қабаттарынан тұратынын байқауға бо-лады. Өзегі арасында ауа болатын торлы тканьдерден құралады. Сондықтан түк жылуды нашар өткізеді де, жануар-дың денесіндегі жылудың сақталуына себепші болады. Оның сыртқы сір қабаты өте тығыз болғандықтан түк мықты болады. Ең үстіңгі жұқа қабығы түкті сыртқы механикалық және химия-лық әрекеттерден қорғайды. Түк түйініне қан тамырлары келеді Ол түк түйініндегі клеткалардың жетілуін қамтамасыз етеді. Түктің тері бетіне шығып түрған сабағы өсу қабілетін жойып, мүйізденіп кетеді. Терідегі май бездерінен шығатын майы түкті майлап, оның мықтылық қасиетінің сақталуына жәнё су өтпеуіне себепші болады. Түк жабындысы әр түрлі түктен тұрады. Оның непзгі плеріне: мамық түк немесе түбіт, қылшық, сезгіш түк немесе вибристар т. б.жатады.

33 - с у р е т Терідегі шаштың жарып көрсетілген суреті: