Умкд 042-18-35 01/01-2013 Редакция №1
жүктеу/скачать 0,7 Mb.
|
4.3. Шаншарќұйрыќты скаттар: 100 – дей түрі бар, денелерінің ұзындығы 50 см-ден 7 метрге, жалпаќтығы 30 см-ден 5-7 метрге жетеді. Көпшілігінің ќұйрыќ сабаќшасының орта тұсында бір (кейде 2) ұзын мүйізді ұшы үшкір шаншары (инесі) болады. Осы шаншары арќылы жауынан ќоранады, єрі ќорегін ұстайды. Ќара және Азов теңіздерінде теңіз мысығы деген түрі кезедеседі. 5. Электрлі скаттар: барлыќ мұхиттардың субтропикалыќ және тропикалыќ теңіздерінде 40-ќа жуыќ түрі таралған. Ќабыршаќтары, тікенектері болмайды. Басының екі бүйірінде түрі өзгерген бұлшыќет ұлпасынан пайда болған ерекше электрлі мүшелері болады. Олардан бөлінетін электр ќуаты 60-300 вольтќа жетеді. Олар өте баяу ќозғалады. Тұтасбастылар класс тармағы. Судың терең ќабаттарында тіршілік етуге бейімделген аздаған шеміршекті балыќтар жатады. Дене пішіндері ұзынша ұршыќ тєрізді, тұмсығы доғал, терісінде ќабыршаќтары болмайды. Ќұйрыќ жүзбеќанаты жіңішке жіпке ұќсас. Сушашќыш тесіктері де жоќ. Желбезектерінің сырты терілі ќатпармен ќапталған. Желбезек саңылауы бір жұп. Іштей ұрыќтанады. Бір ғана отрядының (химератектестер) 30-ға жуыќ түрлері Атлант, Үнді, Тыныќ мұхиттарының теңіздерінде таралған. Өзін-өзі тексеру және зертханалық сабақты қорғауға арналған сұрақтар: Шеміршекті балықтар класы. Шеміршекті балықтарды морфологиялық және морфометриялық жүйелеп баяндау. Анамния дегеніміз не? Анамниялыларға қандай жануарлар жатады 5 Тақырып: Сүйекті балықтар (Osteichthyes). Балықтарға жалпы сипаттама. Сабақтын мақсаты: Сүйекті балықтар (Osteichthyes). Балықтарға жалпы сипаттамасымен танысу. Зертханалық сабаққа жіберуге руқсат ететін сұрақтар: Шеміршекті балықтар класы. Шеміршекті балықтарды морфологиялық және морфометриялық жүйелеп баяндау. Әдістемелік нұсқаулар: Балықтардың әртүрлі отрядтарының жүйелейтін схемасын салыныз. Сыртқы морфологиясына жалпы сипаттама берініз. Қанқа құрылысына және ішкі құрылысына жалпы сипаттама берініз. Берілген балықтардың жасын анықтау. Балықтарды ұстау және кәсіптік маңызына жалпы сипаттама берініз. Шеміршекті балықтар мен сүйекті балықтардың тірек-қаңқа жүйесін салыстырыңыз. Кестені толтырыңыз. Шеміршекті балықтар мен сүйекті балықтар арасындағы негізгі айырмашылықтарды жазыңыз.
Берілген балықтарды аңықтаныз. Түсініктеме. Сүйекті балыќтар – омыртќалы жануарлардың түрі ќұрамы өте көп (20 мыңнан астам түрі бар) класы. Олар барлыќ су айдындарында тіршілік етуге бейімделген. Сүйекті балыќтардың ќаңќасында сүйекті элементтер басым. Сүйекті балыќтардың көпшілік түрлерінде дене салмағын реттейтін арнайы мүше – торсылдаќ пайда болған. Ауыз тесігі басының алдыңғы шетінде орналасќан. Желбезектерінің сыртын сүйекті желбезек ќаќпағы жауып тұрады. ‡лкен бір жұп желбезек саңылауы желбезек ќаќпағының артќы шетінен ашылады. Ќұйрыќ жүзбеќанатының ќалаќтары тең (гомоцеркальды). Аналь, жыныс және зєр шығатын тесіктері сыртќа жеке-жеке ашылады. Денесі ірі єрі жалпаќ ќабыршаќтармен (циклоидты, ктеноидты) ќапталған. Сыртќы түрі мен дене пішіні. Сүйекті балыќтардың денесі – бас, тұлға және ќұйрыќ деп үш бөлімге бөлінеді. Дене пішіні көбіне ұршыќ тєрізді. Тері жабыны – шеміршекті балыќтарға ұќсас. Сыртќы – эпидермис, ішкі – кутис ќабаттарынан тұрады. Ќаңќасы – сүйектенген. Білікті ќаңќасында (єсіресе бассүйекте) сүйекті элементтер басым. Висцеральды бөлімі – күрделенген. Сүйекті желбезек ќаќпағы пайда болған. Бұлшыќеттері шеміршекті балыќтарға ұќсас метамерлі орналасќан. Асќорыту жүйесі. Ауыз ќуысы тікелей жұтќыншаќпен, ол ќысќа өңешпен байланысќан. Ќарнының пішіні де єртүрлі. Ішектері біршама ұзын және жуындығы да бірдей. Аш ішек пен тоќ ішектің шекарасында көптеген тұйыќ – пилорикалыќ өскіндер орналасќан. Олар ішектің сіңіру бетін ұлғайтады. Бауыры бірнеше ќалаќты, өт ќабы, өт өзегі бар. ¦йќы безі шашыраңќы. Тынысалу жүйесі. Желбезек аппараты: сүйекті желбезек доғасы (4 жұп), желбезек шашаќтарынан тұрады. Тынысалуы ауыз - жұтќыншаќ ќуысы мен желбезек ќаќпаќтарының ќозғалуы арќылы жүзеге асады. Ќанайналым жүйесі: шеміршекті балыќтарға ұќсас, ќұрсаќ ќолќасының кеңейген алдыңғы бөлігі – ќолќа жуашығы деп аталады. Сол бүйректе ғана вена ќаќпа торы түзілген. Жүйке жүйесі: сүйекті балыќтардың миының ќұрылысы шеміршекті балыќтарға ќарағанда едеуір ќарапайым, єрі миы шағын. Алдыңғы миы кіші. Мидан 10 жұп жүйке тарайды. Сезім мүшелері – шеміршекті балыќтарға ұќсас. Зєр шығару жүйесі: жұп дене бүйрегі, жұп несепағар, сыңар ќуыќ және шєр шығару тесігі болады. Жыныс жүйесі: аналыќтарының жұмыртќа жолы болмайды, ал аталыќтарының тұќым бездері бүйрекпен байланыспайды және несепағармен жыныс тесіктері сыртќа жеке ашылады. Сүйекті балыќтар 2 класс тармағына бөлінеді: 1. Сєулеќанаттылар; 2. Ќалаќќанаттылар. Сүйекті балыќтардың жіктелуі. І-класс тармағы. Сєулеќанаттылар. Ќазіргі кезде кеңінен таралған балыќтар осы класс тармағына жатады. Жұп жүзбеќанаттарының негізінде бұлшыќетті ќалаќтары болмайды. Миының күмбезінде жүйке заттары жоќ. Бұл класс тармағы 2 отряд үстіне бөлінеді. 1. Ганоидты балыќтар – ертеден келе жатќан шағын топты ќұрайды. Біліктік ќаңќасы – хорда. Ќаңќасында шеміршек басым, тоќ ішегінде спиральды ќатпарлар бар, сушашќыш тесіктері айќын. Денесі ќарапайым ганоидты ќабыршаќтармен ќапталған. 4 отрядќа бөлінеді: а) Бекіретектестер отряды. Көп белгілері шеміршекті балыќтарға ұќсас (тұмсығы, ќұйрыќ жүзбеќанатының пішіні, хорданың өмір бойы саќталуы, тоќ ішегіндегі спиральды ќатпарлар, артериялды конус). Бекірелер - өрістегіш (анадромды) балыќтар (теңізден өзенге көтеріледі). Кєсіптік мєні зор, ќара уылдырыќ алынады, еті бағалы єрі дємді. Каспий Азов, Ќара теңіздерде таралған. Бекірелердің 17 түрі бар (ќортпа, ќызыл балыќ – шоќыр, пілмай, сүйрік, күректұмсыќтар және т.б.). Бекірелердің денесінде ұзына бойы орналасќан 5 (кейде үш) сүйекті ірі шытыралары болады. є) Көпжүзбеќанаттылар. Олар Африканың тропикалыќ аймаќтарында таралған. 10-нан астам түрі бар. Арќа жүзбеќанаттары көптеген ұсаќ жүзбеќанатшалардан тұрады. Сушашќыш тесігі, торсылдағы бар. Көкірек жүзбеќанаттарының негізінде бұлшыќетті ќалаќтары жаќсы дамыған. б) Амиетектестер отрядының бір ғана түрі (балшыќ балығы) бар. Ол Миссисипи өзенінде таралған. в) Сауыттылар отрядының 7 түрі Солтүстік және Орталыќ Американың тұщы суларында таралған. 2. Отряд үсті – нағыз сүйекті балыќтар. Бұл отряд үстінің 36-дан астам отряды бар: майшабаќтектестер, албырттектестер, шортантектестер, угортектестер, тұќытектестер, кефалтектестер, саргантектестер, трескатектестер, тікентектестер, алабұғатектестер, камбалатектестер т.б. ІІ класс тармағы – Ќалаќќанатты балыќтар 2 отряд үстіне бөлінеді: 1. Отряд үсті – Ќостыныстылар: өзендерде тіршілік ететін балыќтар. Хорда – ішкі ќаңќаның ќызметін атќарады. Жұп жүзбеќанаттарының негізінде тіректік терілі ќалаќтары болады. Оның бір ғана отряды – мүйізтістілер деп аталады. Оған бірөкпелі және ќосөкпелі балыќтар жатады. Бірөкпелілер – Австралияның солтүстік-шығысындағы өзендерде таралған. Ќосөкпелілер – Африканың тропикалыќ өзендері мен Оңтүстік Американың Аманзонка бассейндерінде кездеседі. 2. отряд үсті – саусаќќанаттылар. Бұл балыќтар ерте кездерде кеңінен таралған. Кейіннен көптеген түрлері жойылып кетті. Ќазіргі кезде оның бір ғана түрі – латимерия саќталған. Оның жұп жүзбеќанаттарының негізінде бұлшыќетті ќалаќтары жаќсы дамыған. Бұл балыќтар екі бағытта дамыған. Оның бір тармағы мұхиттарда екінші рет тіршілік етуге бейімделген. Ал, екінші тармағы ќұрлыќта тіршілік етуге бейімделіп, ќосмекенділердің шығуына жол ашты. Балыќтардың экологиясы. Балыќтардың сулы ортада тіршілік етуіне бейімделуі. Сулы ортаның үнемі ќозғалыста болуы су ағындарымен тығыз байланысты. Су ағындарымен балыќтардың ќорегі – планктондардың ќозғалуына сєйкес балыќтар да орын алмастырып отырады. Су температурасының балыќтар тіршілігі үшін маңызы зор. Су температурасының өзгеруіне сєйкес балыќтардың тіршілік єрекетінде көптеген өзгерістер байќалады. Мысалы, балыќтардың көбеюі және дамуы, таралуы т.б. Балыќтардың тіршілігі үшін суда еріген оттектің болуының маңызы зор. Балыќтар оттекті пайдалану ерекшеліктеріне сєйкес 4 топќа бөлінеді: а) оттекті өте көп пайдаланатын балыќтар; є) оттекті көп пайдаланатын балыќтар; б) оттекті шамалы мөлшерде пайдланатын балыќтар; в) оттекті аз мөлшерде пайдаланатын балыќтар.
Балыќтардың ќоректену және көбею ерекшеліктері; ұрпаќтарына ќамќорлыќ жасауы; балыќтардың тіршілігінің ұзаќтығы (жасы), жыныстыќ жетілуі. Балыќтардың практикалыќ маңызы. Балыќ өнімдері – басты тағам. Теңіздердегі балыќ аулау кєсіпшілігі. Балыќ шаруашылығы. Балыќтардың ќолдан көбейту, жерсіндіру шаралары. Балыќтарды ќорғау Ќазаќстанның ќызыл кітабына (1996) тіркелген балыќ түрлері. Тоғандарда балыќ өсіру. Балыќтардың шығу тегі мен эволюциясы. Жаќауыздылардың төменгі сатыдағы топтарының (шеміршекті және сүйекті балыќтар) эволюциясы. Сауытты балыќтар, акантодтар. Өзін-өзі тексеру және зертханалық сабақты қорғауға арналған сұрақтар. Балықтардың әртүрлі отрядтарының жүйелейтін схемасы. Сыртқы морфология. Қанқа құрылысы. Ішкі құрылысы Балықтардың жасын анықтау. Балықтарды ұстау және кәсіптік маңызы.. 6 Тақырып: Қосмекенділер класы (Amphibia). Жалпы сипаттама. Ғылыми номенклатурасы. Сабақтын мақсаты: Қосмекенділер класы (Amphibia). Жалпы сипаттама. Ғылыми номенклатурасымен танысу. Зертханалық сабаққа жіберуге руқсат ететін сұрақтар: Балықтардың әртүрлі отрядтарының жүйелейтін схемасы. Сыртқы морфология. Қанқа құрылысы. Ішкі құрылысы Балықтардың жасын анықтау. Балықтарды ұстау және кәсіптік маңызы.. Әдістемелік нұсқаулар. Қосмекенділердің морофология-экологиялық очеркін жазыныз. Қосмекенділердің тері жамылғысының ерекшеліктеріне жалпы сипаттама берініз. Қосмекенділердің биологиялық маңызына жалпы сипаттама берініз. Кестені толтырыңыз: Қосмекенділердің көбею және даму ерекшеліктері.
Кестені толтырыңыз: Бақаның асқорыту жүйесі.
Қосмекенділердің дамуының схемасын салыныз7 Кестені толтырыныз: Қосмекенділердің сезім мүшелерінің құрылысы.
Кестені толтырыңыз: Омыртқалы жануарлардың көбею және даму ерекшеліктері.
Өзін-өзі тексеру және зертханалық сабақты қорғауға арналған сұрақтар: Қосмекенділердің морофология-экологиялық очеркі.. Қосмекенділердің тері жамылғысының ерекшеліктері неде? Қосмекенділердің биологиялық маңызы қандай? Қосмекенділердің көбею және даму ерекшеліктері қандай? Қосмекенділердің дамуы қалай жүреді 7 Тақырып: Бауырымен жорғалаушылар класы (Reptilia). Жалпы сипаттама. Ғылыми номенклатурасы. Сабақтын мақсаты: Бауырымен жорғалаушылар класы (Reptilia). Жалпы сипаттама. Ғылыми номенклатурасымен танысу. Зертханалық сабаққа жіберуге руқсат ететін сұрақтар: Қосмекенділердің морофология-экологиялық очеркі.. Әдістемелік нұсқаулар. Бауырымен жорғалаушылардың морофология-экологиялық очеркін жазыныз. Кестені толтырыңыз: Омыртқалылардың тері жамылғысын салыстыру.
Омыртқа сүйегінің типіне қарай әр класқа сәйкес ұяшықты белгілеңіз:
Кестені толтырыңыз.
Кестені толтырыныз. Қабыршақтылар отрядының тұқымдастарына сәйкес түрлерді орналастырыңыз. Кесірткелердің түрлері: мүйізді кесіртке, тірі туатын кесіртке, шұбар кесіртке, құлақты батбат, техас кесірткесі, жағалы кесіртке, ұшқыш дракон.
Түсініктеме. Бауырымен жорғалаушылар омыртќалы жануарлардың салќынќанды єрі ќағанаќтылар тобына жатады. Олар нағыз ќұрлыќта тіршілік етуге бейімделген жануарлар. Көбеюі, дернєсілдерінің дамуы, тіршілік єрекеттері тікелей ќұрлыќта өтеді. Бауырымен жорғалаушыларға тєн белгілер: 1) терісі ќұрғаќ және оның сыртын мүйізді ќабыршыќтар, ќалќаншалар, сауыттар ќаптайды, олар ауаны өткізбейді яғни тек терісі арќылы тыныс алмайды; 2) ќаңќасында алғаш рет кеуде торы пайда болған. Тынысалуы осы кеуде ќуысының бірде кеңейіп, бірде тарылуы арќылы жүзеге асады; 3) бұлшыќеттері едеуір жіктелген, єсіресе ќабырғааралыќ бұлшыќ еттері жаќсы дамыған; 4) жүрегінің ќарыншасы жартылай перде арќылы екі бөлімге бөлінген, ќаны онша араласпайды (артерия ќаны басым), денесіне аралас ќан тарайды. Жүрегінен тікелей үш ірі артерия ќантамыры басталады; 5) өкпесі ұсаќ көптеген ұяшыќтардан тұрады, тек өкпесі арќылы ғана тыныс алады; 6) Миы айќын екі ми сыңарына бөлінген, ми ќыртысы пайда болған (неопаллиум); 7) алғаш рет жамбас бүйректері (метанефрос) пайда болған; 8) іштей ұрыќтанады және дернєсілдері тікелей дамып ересектеріне айналады. ¦рығының дамуында арнайы ќабыќтар пайда болады; 9) Жер шарында кеңінен таралған, єрі түр саны да (8000-дай) көп; 10) суда тіршілік ететін түрлері 2-рет суда тіршілік етуге бейімделген; Ќазаќстанда бауырымен жорғалаушылардың 51 түрі кездеседі, оған тасбаќалар, кесірткелер, жыландар жатады. Олардың 10 түрі Ќазаќстанның Ќызыл кітабына (1996) тіркелген. Бауырымен жорғалаушылардың жіктелуі, шығу тегі және эволюциясы. Ќазір бауырымен жорғалаушылардың 8 мыңға жуыќ түрі белгілі. Олар 3 класс тармағына бөлінеді. 1. Анапсидалар; 2. Лепидозаврлар; 3. Архозаврлар. І-класс тармағы. Анапсидалар. Оның бір ғана - тасбаќалар отряды бар. Бұл отрядќа 250-ге жуыќ тасбаќа түрлері жатады. Көпшілік түрлерінің сүйекті сауыты болады. Денесі сүйекті сауыттың ішінде орналасќан. Сауыттың үстіңгісі - карапакс, ал астыңғысы – пластрон деп аталады. Карапакстың сырты мүйізді ќалќандармен ќапталған, ол өмір бойы өсіп отырады. Ондағы ќабаттарға ќарап тасбаќаның жасын ажыратуға болады. Тасбаќалар 5 отряд тармағына бөлінеді: 1. Жасырын мойынды тасбаќалар. Оған 150-дей түр жатады. Олардың көпшілігі ќұрлыќта, аздаған түрі суда тіршілік етеді. Көпшілігі өсімдікпен ќоректенеді. Австралиядан басќа ќұрлыќтардың ќоңыржай және ыстыќ белдеулерінде таралған. Осы отряд тармағының ќұрлыќ тасбаќалары тұќымдасына – орта азияның дала тасбаќасы жатады. Ол Ќазаќстанның шөл шөлейтті, ќұрғаќ далалы аймаќтарында таралған. Піл тасбаќасы өте ірі, сауытының ұзындығы 1,5 метр, салмағы 400 кг-дай. Тұщысу тасбаќалары тұќымдасына – Ќазаќстанның батыс өңірінде (Жайыќ өзенінің жағалауында) таралған батпаќ тасбаќасы жатады. 2. Теңіз тасбаќалары отряд тармағы. Олардың аяќтары ескекке айналған. Сауыты нашар дамыған. 6-7 түрі белгілі. Кеңінен таралған түрлері - сорпа (жасыл) тасбаќасы және бисса (каретта) тасбаќасы. Олар мұхиттардың тропикалыќ теңіздерінің жағалауларында тіршілік етеді. жүктеу/скачать 0,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|