— эпидермистің мүйізді қабаты

С е з г і ш — түктердің атқаратын әрекеті түрліше болады. Оны сезімтал мұртша деп те атайды. Бұлар жануардың бас, мойын және төс бөлімдерінде орналасады. Құрсақ бөлімі ағашқа тиш қозғалатындарында (тиндерде) мұндай түк бауыр жағында болады. Түк қалтасының түбінде және оның керегесінде вибристердің басқа затқа тигенін сезетін нерв талшықтары болады.

Түктің түрі өзгерген түрі — инелер мен қылтанақтар. Эпи-дермистің басқа мүйіз туындыларына қабыршактар, тырнак, тұяқ мүйіз тұмсық және қуыс мүйіздер жатады. Қабыршақ көп-теген тышқан тәрізділердің табанында болады. Сол сияқты көптеген қалталылардың, кемірушілердің насекоммен қорек-тенетіндердің де құйрығында қабыршақ болады.

Мүйізді туындыларға сиырдың, ақбөкеннің, ешкінің, қойдың мүйізі жатады. Ал, бұғының мүйізі мұндай туынды емес, кутис-пайда болатын сүйекті зат.

Тері бездері өзінің құрылысына және атқаратын қызметіне қарай — тер, май, иіс және сүт бездері болып бөлінеді.

Тер бездері — түтік пішінді, астыңғы бөлімі иіріліп барып қошқар мүйізденіп бітеді. Бұлар бірден терінің үстіңгі бетіне немесе түк қалтасына ашылады. Бұл бездің продуктысы тердің құрамында су, еріген мочевина және тұз болады. Бұл продуктыларды тер безі жасап шығармайды, оған қан тамырларынан келеді. Тер безінің қызметі суды буландыру арқылы теріні салқындату және ыдырау өнімдерін бөліп шығару. Сөйтіп жылуды реттеп отыру және зәр шығару қызметін атқаратын болады. Тер бездері барлық сүт қоректілерде дерлік болады, бірақ барлығында бірдей жетілмеген. Мысалы ит пен мысықта өте аз, кемірушілердің көпшілігінің тер безі табанында, шабында және ерінінде болады. Кит тәрізділерде және кесіртке тәрізділерде тер безі болмайды.

Май бездері шоқтанып жатады да әрқашанда түк қалтасына ашылады. Май бездерінің шығарған өнімдері түктерді, эпи-дермистің сыртын майлап, сыртқы зиянды әрекеттерден сақ-

тайды.

Сүт бездері — түтік пішінді болады. Клоакалы сүт қоректі-лердің (үйрек тұмсықтардың, ехидналардың) сүт бездері түтік сияқты болады. Олардың ұшы құрсақ жағындағы “безді алаң” деген бөлімдегі түк қалташығына келіп ашылады Балалары осы түктерді сорып, оның түбіндегі тесіктен шыққан сүтпен қоректенеді. Ехидналарда “безді алаң” арнаулы қалтаның ішінде болады. Бұл көбею кезінде дамиды. Мұның ішінде жұмырткасы, одан кейін ехиднаның баласы жатады. Үйрек тұмсықтылардың “безді алаңы” кұрсақ жағына орналасады. Бұлардың емшегі болмайды.

1. 
   Қасаң қабықтын пайда болуы.
   

1. 
   Қасаң қабықтын пайда болуы.
   

1. 
   Кестені толтыр: Омыртқалы жануарлардың сезім мүшелерінің құрылысы.
   

2. 
   Кестені толтырыңыз.
   

   Белгілер	Сүтқоректілер класы
   Түрлер саны
   Тері жамылғысы
   Тірек қимыл аппараты
   Ас қорыту жүйесі
   Қан айналу жүйесі
   Тыныс алу жүйесі
   Жүйке жүйесі
   Сезім мүшелері
   Бөліп шығару жүйесі
   Көбеюі

3. 
   
   

Сүтќоректілер - жануарлар дүниесінің ең жоғары деңгейде дамыған тобы. Олар ќағанаќтылардың жылыќандылар тобына жатады.

1. 
   Сүтқоректілердің сыртқы және ішкі құрылысы
   

1. 
   Сүтқоректілердің сыртқы және ішкі құрылысы
   

1. 
   Омыртқа сүйегінің типіне қарай әр класқа сәйкес ұяшықты белгілеңіз:
   

1. 
   Сүтқоректілердің айырмашылық ретінде қанқа ерекшелігі.
   

1. 
   Сүтқоректілердің айырмашылық ретінде қанқа ерекшелігі
   

1. 
   Сүтқоректілер систематикасына шолу жасау.
   
2. 
   Берілген объектілерді туысқа дейін аңықтау.
   
3. 
   Айырғышпен жұмыс істеу.
   

Ќазіргі кезде сүтќоректілердің 4500-нан астам түрі белгілі. Олар 2 класс тармағына бөлінеді:

Ехидналардың 2 туысы (ехидналар және проехидналар) бар. Олар ќұрлыќта ін ќазып тіршілік етуге бейімделген. Аяќтарында өткір тырнаќтары болады. Денесі ќатты өткір ине тєрізді ұзын 6-8 см-дей түктермен ќапталған. Проехиднаның тұмсығы ұзынша, төмен ќарай иілген мүйізді таќташадан тұрады. Біртесіктілердің саны аз, ертеректе ұлпаны үшін көптеп ауланған. Ќазір оларды аулауға тиым салынған және ќатаң ќорғауға алынған.

Нағыз аңдар класс тармағына жататын сүтќоректілер ұрпағын тірі туады. Олардың сүт бездері түтік тєрізді емес, көпшілігінде етті еріндері бар. Оларда клоака болмайды, сондыќтан олардың аналь, зєр, жыныс тесіктері сыртќа жеке ашылады.

1. 
   Сүтқоректілер систематикасы. Айырғыш пен жұмыс.
   

1. 
   Омыртқалылар зоологиясы. 1 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков,Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-400б.
   
2. 
   Олжабекова,К.Б. Омыртқалылар зоологиясы. 2 бөлім :оқулық /К.Б.Олжабеков, Б.Е.Есжанов.-Алматы:Эверо,2011.-368с.
   
3. 
   Дәуітбаева К.Ә.,т.б. Жануарлар алуан түрлілігі.1 және 2-бөлімдер.Жоғары оқу орындарына арналған оқулық.-Алматы.,2011.-712б.
   
4. 
   Божбанов, А.Ж. Экологиялық зоогеография негіздері: оқулық / А.Ж. Божбанов, М.Қ. Байбатшанов.- Алматы, 2013.- 339б.
   

1. 
   Наумов Н.П. Омыртқалылар зоологиясы. – Алматы.: “Мектеп”, 1970.
   
2. 
   Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.: Высшая школа, 1979г.
   
3. 
   Адольф Т.А. и др. Руководство и лабораторные занятия по зоологии позвоночных.
   
4. 
   Карташев Н.Н., Соколов В.Е., Шилов И.А. Практикум по зоологии позвоночных . – М.: Высшая школа, 1976.
   
5. 
   Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.
   
6. 
   Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.
   
7. 
   БанниковА.Г.,Денисова М.Н. Очерки по биологии земноводных.– М.: Учпедгиз1956.
   
8. 
   Гриффин Д.Э., Новик Э. Живой организм. – М.: Мир, 1973
   
9. 
   Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.
   

1. 
   Қазіргі Шеміршекті балықтар класының систематикасы.
   
2. 
   Шеміршекті балықтардың негізгі отрядтары.
   
3. 
   Қазіргі Сүйекті балықтар класының систематикасы.
   
4. 
   Сүйекті балықтардың негізгі отрядтары.
   

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е. Омыртқалылар зоологиясы. 1,2 том. Алматы «Эверо», 2011ж.

2.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.

3.Лукин Е.И. Зоология. М.: Агропромизд.1989г.

4.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

5.Наумов Н.П., Карташев Н.Н. Зоология позвоночных. I, и II тома. – М.: Высшая школа, 1979г.

1. 
   Қазіргі қосмекенділер класының систематикасы.
   
2. 
   Қосмекенділердің негізгі отрядтары.
   

2.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.

3. Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы «Эверо», 2011ж.

4.Наумов Н.П. Зоология позвоночных. – М.: “Просвещение”, 1973.

1. 
   Қазақстандағы құстардың систематикасы.
   
2. 
   Экологиясы, мен таралуы.
   
3. 
   Құстарды қорғау, Қызыл кірапқа кіргізілген түрлері.
   

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы «Эверо», 2011ж.

2. Никольский Г.В. Частная ихтиология. – М.: Высшая школа, 1971

3.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.

4. Жизнь животных/ Под ред. Л. А. Зенкевича. М.: Просвещение, 1968. Т.1,2; 1969. Т.3.

СӨЖ № 4
Тақырыбы: Қазіргі сүтқоректілер класының систематикасы. Негізгі отрядтары.

Жоспар:

1. 
   Сүтқоректілерінің жалпы сипаттамасы.
   
2. 
   Сүтқоректілерінің классификациясы. Негізгі отрядтары.
   
3. 
   Сүтқоректілерінің экологиясы.
   

1.Олжабекова К.Б. Есжанов Б.Е.Омыртқалылар зоологиясы. 1 том. Алматы «Эверо», 2011ж.

3.Курс зоологии/Под ред. Матвеева Б.С. – М.: Высшая школа. 1966, т.2.

8.Жизнь животных 4-7 т.т “Просвещение” 1983г.