Аккузова айнур абдыжалиловна
жүктеу/скачать 2,11 Mb. Pdf көрінісі
|
Аккузовой А.А., Диссертация
| өтірікке тұшыну
– өтірікке бәйге атындай аңқылдау – өтірікке құмары қану – өтірікке қуаны, алшаңдау – өтірікке шалықтап, шалқу – өтірікті ат-шапаннан кем көрмеу – өтірікті жүндей сабау – өтірікті саудалау – өтірікті бұлдап сату [63, 28 б.]. Ғалым мәтінде жасалған әр концептіні осылай ашып көрсете отырып, олардың мәтіндегі коммуникативтік қызметіне өзіндік баға береді. Сонымен бірге ақын шығармашылығында әдейі қолданылған ұлттық бояулы тіркестердің рөлі мен қызметі де жан-жақты сараланған. Соның нәтижесінде автор кез келген көркем шығарма тудырушының тілдік тұлға бола алмайтынын айта келіп, «тілдік тұлға» феноменіне мынадай талаптар қояды: 1) тыңдаушысына сөз қуаты арқылы ой қозғайтындай әсер ете алса; 2) ол сөзінің «іші алтын, сырты күміс» болатындай мәні терең, бояуы қанық болса; 3) тұлғаның өз дүниетанымы терең де кең болса; 4) ұлттық өре биігінен сөйлей алатын, әрі жалпыадамзаттық ауқымдағы ой қазығы айқын болса; 5) тұтастай алғанда тілдің дамуына үлес қоса алатын болса [63, 47 б.]. Жоғарыда көрсетілген зерттеулердің үрдісі қазіргі қазақ көркем мәтінін зерттеу кеңістігінде антропоөзектік парадигма бағытының кеңінен өрістегенін көрсетеді. Бұл бір кездері грамматиканың негізін қалаушылардың зерттеулерінен бастау алып, енді міне ХХІ ғасырда қайта жаңғырған ілім ретінде адам өміріндегі тіл, тілдегі адам көрінісін жан-жақты зерттейтін қазақ тілінің мүмкіндігін одан ары арттыратыны анық. Көркем мәтінге түсіндірме беру – ғылым тарихында бұрыннан белгілі тәсіл болғанымен, оған қатысты бірқатар мәселелер әлі күнге шешімін таппаған. Мұнда негізінен мағынасы түсініксіз немесе күңгірт сөздердің семантикасын ашуға баса назар аударылады. Зерттеушілер өткен дәуір шығармаларын талдау барысында тілдік деректер ғана емес, тілден тыс, экстралингвистикалық себептер де орын алатынын, сөйтіп екеуі бірлескенде мамандар алдына бірқатар күрделі мәселелер туындайтынын мойындайды. Осымен байланысты көркем мәтінді талдауда кездесетін қандай да бір «ақтаңдақтарды» назардан тыс қалдырмау қажет. Көркем туындыға лингвистикалық түсіндірме беру ісі 43 сол шығарма жазылған кезеңдегі сыртқы факторлардың оған тигізген ықпалын, мәтіннің тілдік, әдеби, тарихи және мәдени мұра ретіндегі маңызын айқындауға бағытталатын дереккөзтанымдық талдаумен тығыз байланысты екенін көреміз. Көркем мәтінді зерттеуде лингвистикалық және дереккөзтану аспектілерін ұштастыру ғылыми айналымға түсіндірме берудің жаңаша бір түрі ретінде лингвотарихи және лингвомәдени, діни-мифологиялық, философиялық түсіндірмелер сияқты зерделеу тәсілін енгізуге мүмкіндік береді. Алайда аталмыш түсіндірмелердің барлығы түптеп келгенде мәтінде қолданылған лексемалардың семантикалық құрылымына, өзге тілдік бірліктермен байланысын көрсететін семантикалық қатынастарына, ортақ архисема негізінде түзілетін лексика-семантикалық топтарға енетін басқа сөздермен байланысына, жалпы мәтінде олар атқаратын семантикалық қызметтерге, сондай-ақ барлық тілдік бірліктердің бірігуіне ұйытқы болып, оларды бір өзек маңына шоғырландыратын семантикалық өріс мәселесіне табан тірейді. Сондықтан тіл ұстанушы үшін көркем туындыға лингвотарихи түсіндірмелер беру ісінің қажеттілігі сөзсіз. Мұнда көркем мәтін авторының шығарманы жазу барысында алға қойған мақсаты, өз діттемін жеткізудегі прагматикалық ұстанымынан бастап, оның ішкі көркемдік-тілдік әлемін айшықтайтын бейнелі сөз оралымдарына баса назар аудару, сондай-ақ мәтінде көрініс тапқан сол тілдік құралдардың шығармашылық тұлғаның концептуалды әлемін де танытатын маңызды деректер екендігін ескерген жөн. Көркем шығарма әдеби тіл қолданысының фактісі болғандықтан, тілде болып жатқан барлық өзгерістерді қамтып отырады. Көркем мәтіндегі сөздер, басқа да тілдік тұлғалар мен тілдік категориялар қазіргі әдеби тілде жоқ, күні өткен ескі не әлі ене қоймаған жаңа құбылыс болуы мүмкін. Сондықтан көркем мәтін басқа да мәтін түрлерімен бірлікте (ғылыми, публистикалық, ресми) әдеби тілдің даму заңдылықтарын анықтауға объект болатын тілдік дерек ретінде де қарастырылады. Көркем әдебиет мәтіні әдеби тілде жазылса да, көркем шығарма тілі мен әдеби тіл арасында принципті ерекшеліктер бар. Олардың ең бастысы әрқайсысының атқаратын қызметін туындайды. Әдеби тіл коммуникативтік қызмет атқарып, адамдардың күнделікті қарым-қатынас жасауының құралы болса, көркем шығарма құрылымына түскенде ол басқа қырынан көрінеді. Өзінің бейнелі құралдары арқылы оқырманның сезіміне әсер етіп отырып, ол эстетикалық, көркемдік қызметте жұмсалады. Соған сәйкес әдеби тіл нормасы мен көркем әдебиет тілі нормасы арасында да, ерекшелік болады. Әдеби тілде нормаға жатпайтын тілдік факті өнер туындысында жазушының алдына қойған мақсатына сай келіп, эстетикалық қызмет атқарып тұруы мумкін. Д.Исабеков шығармаларында мұндай қолданыстар өте көп. Сондықтан жазушы тілін зерттеу бүгінде аса өзекті болмақ. жүктеу/скачать 2,11 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|