Қазақ ЖӘне орыс филологиясы кафедрасы



бет43/103
Дата13.05.2020
өлшемі0,5 Mb.
#67716
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   103
Байланысты:
УМК психолингвистика 2019

14. Сөздің мағынасын игеру

Сөздің психологиялық статусының мәні ой мен сөз формасының арасында болуымен анықталады. Мағынаның психологиялық құрылымы сөздікте берілген сөз мағынасымен анықталмайды, қолдану процесінде, тілдік қызметте сөздердің қарым-қатынас жүйесінің қандай екенімен анықталады. Сондай-ақ, сөз мағынасының құрылымы сөйлеу барысында қоршаған ортасымен және объектінің қандай қасиетін бейнелеуімен анықталады.

Алдымен бала сөзді санасыз түрде игереді және әрине, алғашқы кезде сөздің мағынасына анықтап бере алмайды, алайда сөйлеу ағымынан сөзді ерекшелей алады. Бірақ әрқашан қандай да бір зат немесе іс-әрекетті атай отырып, бала оны зат немесе іс-әрекеттің белгілі бір класына жатқызады және осы арқылы заттың бейнесін жасайды.

Көрнекі компонентке (наглядный компонент) ие және абстракты компонентке ие сөздер бар екені белгілі (103). Бала үшін барлық сөздер көрнекі компонентке ие (104,105).

(102) пудель, роза, кофемолка

(103) ойлар, мемлекет, сана, аң, жиһаз, жұмыс, күлкі, қуаныш, қайырымдылық

(104) Зауыт – бұл мұржа бар жер.

(105) Зауыт – папа жұмыс істейтін жер.

Сөздің мағынасын дұрыс меңгеруде проблемалардың бірі оның (сөздің) көпмағыналығы болып табылады. Айталық, банту тайпасының тілін зерттеуші еуропалық адам өзіне сол тайпаның тілінде сөйлеуші адам аспанды қолымен көрсете отырып, оған таныс емес сөзді айтқан ситауцияға тап болуы мүмкін (106). Егер басқа ситуацияларда кездессе (және бұл сөзді басқа контекстерде де қолданғанын тыңдау қажет), бұл сөз құсқа, ұшаққа немесе жақсы ауа-райына қатысты айтылғанын білу мүмкін. Бұл жерде проблема мынада: шындық өмірде бір сөздің көптеген интерпретациясы болады. Және бала дәл осындай ситуацияға ұшырайды. Ол қандай бір дыбыстарды естиді және ересектер қандай да бір заттарды нұсқап отырғанын көреді. Бірақ сөз нақты қай затқа қатысты екенін түсіну оңай емес.

(106) ndege

Жоғарыда айтылғандардан баланың абстаркты компонентті сөзді анықтауда қиналатынын байқадық (103). Сонымен қатар, салыстырмалы мәндегі сын есім мен үстеулердің мағынасын игеру де қиын, себебі бұл үшін салыстырудың бірқатар ментальды эталондарына ие болу қажет. Балада оның физикалық дамуымен және тәжірибенің жоқтығымен және оның физиологиясымен шартты байланысты белгілі бір ақыл-ой мүмкіндігі жағынан (умственные ограничения – mental constraints) шектеу бар. Сондықтан тіл дамуындағы прогреске қарамастан үш жасар бала үшін сөз деректі (конкретті) болып қала береді. Егер ересек адам кез келген сөзге жеткілікті түрде кең түсінік бере алса (107), ал баланың түсініктемесі өте деректі және ситуативті (108):

(107) Ит – бұл үй жануары; сүтқоректілер класына жатады, адаммен бірге өмір сүрдеі...

(108) Ит – ол мені мына жерімнен тістеп алды.

Балалар метафоралық мәнді және «өрескел сұрақтарды» (несуразные вопросы) (112-115) қоя отырып, сөздің жалпы ауыспалы мағынасын меңгеруде қатты қиналады. Мысалы, Алиса (из Страны чудес -109) сарай маңынан аластатылды (выдворение из пределов -110) қалай жүзеге асатынын өз көзімен көріп қуанып кеткен болатын (басқа аудармада көтерілісті басуподавление восстания -111).




(109) Here one of the guinea-pigs cheered, and was immediately suppressed by the officers of the court.(As that is rather a hard word, I will just explain to you how it was done. They had a large canvas bag, which tied up at the mouth with strings: into this they slipped the guinea-pig, head first and then sat upon it.)

«I'm glad I've seen that done,» thought Alice.«I've so often read in the newspapers, at the end of trials,«There were some attempts at applause, which was immediately suppressed by the officers of the court,» and I never understood what it meant till now».

(110) Осы кезде бір теңіз шошқасы (морская свинка) қол шапалақтады және сол мезетте соттық шендердің тарапынан сарай маңынан шығарылды. (Бұл сөз нені білдіретінін көпшілігі білмейтіндіктен, мен сіздерге оның мағынасын айтып берейін. Олардың қолында үлкен брезентті қап болды. Олар оған теңіз шошқасын басымен салып, арқанмен қапты терезеден түсірді, шамалы арқанды қозғалытп тұрды және теңіз шошқасы көңілді түрде сарайға қарай атып шықты).

«Мұның қалай жасалатынын көргенім қандай жақсы болды, - деп ойлады Алиса, - себебі газеттерде «сарай маңынан аластатылды» дегенді көп жазады, ал мен осы уақытқа шейін оның не білдіретінін түсінбейтінмін!»

(111) Мұнда бір теңіз шошқасы қуанышын білдіріп шулап кетті және сол мезетте күзетшілер тарапынан көтеріліс басылды. (Бұл былай істелді: күзетшілерде аузы арқанмен байланған үлкен қаптар болды. Қаптың біреуіне теңіз шошқасын басынан төмен қарай салды, соңынан үстіне отырды).

«Мен бұл қалай жасалатынын көргеніме қуандым, - деп ойлады Аня. – Мен газеттерден соттан суреттегеннен кейін өзінің келісім білдіруге тырысқандар болды, бірақ сол мезетте-ақ басылып тасталды дегенді жиі оқитынмын. Осы уақытқа шейін мұның нені білдіретінін түсінбеген едім».

(112) Сағым қуды, уақытын босқа өлтірді

(113) Сағат кімнен қалып кетті?

(114) Неліктен адамдар сооғыста бірін-бірі өлтіреді, олар достар ма?

(115) Кино қайда барады? (Кино куда идет?)

Көптеген балалар кез келген автомат (тіпті газды сулы) атауы керек, өйткені ол осылай аталады және кез келген машинада, тіпті кіржуғыш машинада да басқа жаққа баруға болады. Ұқсастыру арқылы балалар мәтіндегі абстрактты және таныс емес сөздерді деректі және өздеріне таныс, дегенмен тілде осы қолданыста болуы мүмкін емес сөздерге ауыстырып жөндейді (116-120).







Негізгі нұсқасы (оригинал)

Баланың түзетпесі

(116)

Я земля, я своих провожаю питомцев...

Я змея, я своих провожаю *питонцев...

(117)

Хотят ли русские войны?

Котятки русские больны.

(118)

След ущая станция «Площадь Восстания».

Следующая станция «Площадь с хвостами».

(119)

Что нежной страстью сама ко мне пылаешь...

...собакой не полаешь...

(120)

Ты – моя надежда,

Ты – мой идеал...

Ты – моя одежда,

Ты – мой *одеял...

Мұндай құбылыстар («түзетулер – переделки») сөздік ойындар деп аталатын ересектер тілінде де орын алады және бұлар дамуды кідіртетін манифестациясы емес, тілдік қызметке деген шығармашылық қатынас болып табылады.




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   103




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет