Қазақстан археологиясы
жүктеу/скачать 2,7 Mb.
|
Учебник. Археология Казахстана
| Тау-кен ісі, металлургия. Мал шаруашылығы мен егіншілікпен қатар түрлі кентастарды алу, тас пен сүйек өңдеу де маңызға ие болды. Қазақстан аумағы мыс, қалайы мен алтын сынды пайдалы қазбалар бай екендігі белгілі. Мыс (Жезқазған, Зыряновск, Қаршыға, Жалтыр,Ащылы, Күшікбай), қалайы (Атасу таулары, Қалба мен Нарым жоталары) мен алтын (Степняк, Қазаншұңқыр, Балажал, Ақжал, Дайбай, Майқапшағай, Ақабек) кен-орындары бұл аумақтың көне металлургиялық орталықтардың бірі болғандығын айғақтайды. Ежелгі замандарда мысты тотықтанған кентастарды алу мен балқыту ісі кең қанат жайды.
Бұл уақытта ежелгі кеншілер құрамында мыс пен қалайысы мол тотықтанған кентастарды (малахит, азурит, кассетерит) өндірді. Қопсыма кентастар өндірілді, борпылдақ кентастар тастан жасалған тоқпақшалар мен балғалармен қарапайым «қайлалау» әдісі арқылы алынды. Тығыз кентастарға «отпен уату» әдісі қолданылды, өзек үстіне немесе қуысқа от жағылды да, тас әбден қызған кезде оған су құйып, жарылуын қамтамасыз етті, содан кейін балға және қайламен жұмыс істеді. Құрамында металы бар жыныстарды тері қап арқылы сыртқа шығарды. Онымен қатар кентас денесінің астын үңгіді, содан кейін балға арқылы кентастың ең тәуір кесектерін опырып алды. Терең қазылғанда төбесі басылып қалмау үшін ағаш тіреулер орнатты. Алайда шахталар талай рет құлап, кен қазушыларды басып қалды. Үңгімелерден адам қаңқасы мен олардың жанындағы шірімей сақталып қалған ішінде кентас бар тері қаптар ежелгі кен орындарын зерттеу кезінде ұшырасқан. Шахта жанындағы суда бос жыныстарды ажырату үшін алынған кентас жуылды және уатылды. Ұсақ етіп уатылған кентасты қонысқа апарды да, ондағы арнайы қорыту пештерінде балқытты. Мұндай пеш қалдықтары андроновтықтардың Атасу, Суықбұлақ, Қанай ауылы маңындағы қоныстарын қазған кезде табылған. Қазіргі уақытта көне металлургиялық орталықтары бар бірнеше қоныстар (Талдысай, т.б.) белгілі болып отыр. Пеш жанынан күл, мыс құймалары аршып алынған. Құрал жасау үшін қорыту процесінде мысқа қалайы қосылды да, металл қажет қалыпқа жеткізілді. Ежелгі кеншілер қалайы көлеміне қарай қола омырылғыш, немесе керісінше, неғұрлым жұмсақ және иілгіш болатындығын білді. Қазақстан аумағында қола дәуірінде өндірілген кен көздерінің ауқымы халықты шикізатпен қамтамасыз етіп қана қоймағандығын, сонымен қатар металдың бір бөлігі дайындама және бұйым түрінде айырбасқа түскендігін де көрсетеді. Қазақстан тау-кен-металлургия облысын (ТКМО) археолог Е.Н.Черных Еуразия тау-кен-металлургиялық облыстары жүйесінде алғаш рет бөліп көрсеткен. Ол бүкіл Орталық Қазақстанды және Солтүстік Қазақстанның бір бөлігін қамтиды, және де Қазақ ұсақ шоқыларын, немесе Сарыарқаны, яғни солтүстікте Батыс Сібір жазығынан оңтүстікте Балқаш көліне дейінгі аймақты, батыста Торғай ойпаты мен шығыста Алтай мен Тарбағатай тау тарамдарына шейінгі жерлерді алып жатыр. Осы кең байтақ ауданда мыс пен полиметалдың ондаған кен орындары ұшырасады. Олардың барлығы, түгелдей ежелгі замандардан бері өндіріліп келеді. 1946 жылы Ә.Х.Марғұлан жетекшілігімен Орталық және Солтүстік Қазақстанның археологиялық ескерткіштері, соның ішінде ежелгі тау-кен ісі мен металлургия нысандары жоспарлы түрде зерттеліне бастады. Ол Н.В.Валукинский, С.С.Черников, М.Қ.Қадырбаев, Ж.Қ.Құрманқұлов, Э.Ф.Кузнецова, С.У.Жауымбаев, С.А.Берденов есімдерімен тығыз байланысты. Одан бергі жарты ғасырдан астам уақыт ішінде көне кен орындары көптеп зерттелінді, бірегей конструкциялы мыс қорытатын агрегаттары бар жиырмадан астам қоныстар қазылды. Орталық және Солтүстік Қазақстан аумағындағы ежелгі тау-кен өндірісі жайлы қомақты мағлұматтар алынды. Қазақстан ТКМО-ның кендері жайлы мәліметтер жасалды. Кен алынған уақыттар мен өндірілген кеннің ауқымы анықталды. Қола дәуіріндегі қазақстандық ТКМО-ның орны нақтыланды. Кен өндіру әдіс-тәсілдері, пайдаланылған құрал-жабдықтар, саймандар жайлы сөз өрбіді. Қазақстан ТКМО шеңберінде жекелеген орталықтар бөлінген. Мұндай орталықтар саны алтау. Олар: Көкшетау, Баянауыл, Успенск-Қарқаралы, Жезқазған-Ұлытау, Балқаш. Көкшетау орталығы Қазақ ұсақ шоқыларының солтүстік-батыс тау тарамдарындағы Көкшетау қыратын қамтиды. Мұндағы жер қойнаулары ірі кен орындары болмаса да, сан алуан пайдалы қазбаларға, соның ішінде мыс пен қалайыға толы. Зерттеушілер Имантау карьерінің үйінділерінде 48 мың тонна, ал Алтынқазғанда 12-15 мың тонна мыс кентастары болғандығын есептеп шығарған. Осы аумақ шеңберінде мыс өндіру ісінің іздері Боровое, Шалқар, Шағалалы, Сарғары, қоныстарынан, Имантау көлі жанынан анықталған. Аталған қоныстардың материалдары кейінгі қола дәуірінің соңғы кезеңіне жатады. Бірақ көкшетаулық кен орындарынан алынған кентастар тек аталған пунктерге ғана түскен жоқ, ол одан ары петропавлдық Есіл өңіріндегі қоныстарға дейін таралса керек. Имантау кен орны солтүстікке қарай 120-130 км жерде орналасқан Петровка-2, Новоникольское-1 қоныстары секілді орындар үшін осы аймақтағы бірден-бір кен көзі болғандығы анық. Көкшетау ТКМО-н б.з.б. ХҮІІ-ХҮ ғасырларға жатқызуға болады. жүктеу/скачать 2,7 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|