Қазақстан республикасы білім және ғылым министрлігі ғылым комитеті философия, саясаттану және дінтану институты

361 
III тарау. Қазақстандағы кәсіби философияның 
қалыптасуы мен дамуы
-  мәдениетті  әмбебапты  реттеуші  тетік  және  сұхбат  деп 
қарастыру;
- жеке адам санасына манапуляция жасауды тоқтату;
- ХХ ғасырдың бейбіт мәдениеті құндылықтарын (демократия, 
адам құқықтары, азаматтық қоғам, орнықты даму, толеранттылық, 
күш көрсетпеу т.т.) қабылдау [11].
3.5.2 Қазақ эстетикасы
Қазақ  эстетикасы  –  адам  мен  әлемдегі  әсемдік  пен  сұлулық 
туралы  қазақ  халқының  ұлттық  көркем  мәдениетін  зерттейтін 
философиялық  пән.  Эстетика  термині  ежелгі  грек  тілінен 
«сезінуші, сезімдік қабылдау» деп аударылады. Қазақ халқының 
қалыптасу  барысындағы  эстетикалық  ой-пікірлерінің  дамуы 
бірнеше кезеңдерден өткен. Халықтың эстетикалық құндылықтары 
алдымен фольклорда – тұрмыс-салт жырларында, аңыздары мен 
мифтерінде,  батырлық  және  лирикалық  эпоста  көркем  форма-
да баяндалған. Қазақ эстетикасының келесі бір арнасы Қазақстан 
жерін мекендеген түрік тілдес ұлыстардың өзіндік мәдениеті, жа-
зуы мен өнері болды.
Көне  түрік  жазуындағы  Жүсіп  Баласағұнның  «Құтты 
білігінде»,  Қожа  Ахмет  Иасауидің  «Даналық  кітабында»,  Ахмет 
Иүгінекидің  «Ақыл  сыйында»,  Сүлеймен  Бақырғанидың  «Хакім 
Атасында»,  т.  т.  эстетикалық  мәдениет  пен  мұраттың  түбегейлі 
мәселелері  көркем  суреттелді.  Ислам  Ренессансы  эстетикасын 
қалыптастыруда  қазақ  топырағында  дүниеге  келген  әл-Фараби 
ерекше орын алады. Ол өзінің «Музыканың үлкен кітабы», «По-
эзия  өнерінің  каноны  туралы  трактат»,  «Поэзия  туралы  кітап» 
атты еңбектерінде эстетикалық болмыс пен таным туралы терең 
пайымдаулар айтты. 
ХХ ғасырдың басында Алаш зиялылары еңбектерінде әдеби-
эстетикалық ілімдер қазақ әдебиетінің орыс мәдениеті арқылы Еу-
ропа және жәдитшіл татар мәдениеті арқылы оянған Шығыспен 
тоғысуы  нәтижесінде  қалыптасты.  Терең  эстетикалық  ойлар 
Мәшһүр  Жүсіп  Көпейұлының,  Шәкәрім  Құдайбердіұлының, 
Ғұмар Қараштың, Әлихан Бөкейханның, Ахмет Байтұрсынұлының, 
Мағжан Жұмабайұлының, Міржа-қып Дулатұлының, т.т. шығар-
маларында айтылды. Олардың талқылаған басты тақырыптарына 
қазақ  сөз  өнерінің  ерекшеліктері,  дәстүр  мен  жаңашылдық, 

Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
362
өнердегі  гуманизм  мен  имандылық,  фольклордағы  рәміздік 
кейіпкерлер, ұлтжандылық пен азаматшылдық, т. т. жатады. 
ХХ  ғасырда  қазақ  көркемөнер  мәдениеті  өз  өрістеуінде 
номадтық негізде дамыған өнер түрлерінен қазіргі постмодерндік 
көркемдік  тәсілдің  көптеген  түрлеріне  ауыса  алды.  Соңғы  жыл-
дары  бүкіл  әлемді  қамтып  алған  жаһанданудың  «тегістеуші» 
үрдістеріне  қарамай,  қазақ  көркемөнері  өзінің  дәстүрлі  әсемдік 
формаларынан ажырап қалмады. Осының бір себебі көшпелілік 
өмір салтында қалыптасқан дәстүрлі қазақ өнерінің эстетикалық 
қуаттылығында тұр.
Еуразияның  ең  орталығын  тұрғындаған,  көшпелілердің 
ұрпақтары – қазақтар, ол сол уақытта Шығыс пен Батыстың мәдени 
формаларының синтезі болып табылатын, мәдени қаһарманның 
айрықша  өмір  салты  мен  дүниені  игерудің  көркем  тәсілдерін 
қалыптастырды. Қазақ халқының ұлттық ділі мен дүние түйсінуі 
адам және әлем тұтастығымен, қоршаған ортаға үйлесімді болумен 
және сол мезгілде оған рационалды қатынаста басқа мәдениеттер 
мен этностарға төзімділік танытуымен ерекшеленеді. 
Нағыз  көшпелінің  ұрпағы,  О.  Сүлейменов  үшін  «Шығыс  та 
жоқ, Батыс та жоқ, тек Күннің атуы мен батуы бар» Жер бетінде 
көшпелі  өзін  тәуелсіз  және  шексіз  құдіретті  сезінді.  Қазақ 
көркем  мәдениетінің  тұлғалық  бастауларын  және  құндылық 
негіздерін  мыңжылдықтар  қойнауынан  іздеу  керек.  Басқа  да 
азиялық  мәдениеттердегі  сияқты  қазақтардың  Мен  дегізерлік 
сезімдері  үйлесімді  табиғи  және  әлеуметтік  ортада  қалыптасты 
және  өздерінің  өмір  салтына  тәуелді  құндылық  бағдарларымен 
синкреттік  бірлікте  болды.  Философ  С.  Ақатай  атап  өткендей, 
қазақтың еңбекке эстетикалық қатынасы оның әрекет өнімдерінде, 
жасалған  нәрселердің  әсемдігінде  бекітіліп  отырды,  осының 
күшімен  олар  тек  материалды  мұқтаждықтарды  өтеп  қоймай, 
адамға қуаныш, эстетикалық сүйсіну әкелді. Заттардың әдемілігі 
оның адамдық өлшеміне айналып, еңбектің өзінде ләззат табуға 
болатын еді [12].
Сол немесе басқа құбылыстың, нәрсенің, заттың эстетикалық 
құндылығы  олардың  утилитарлық-практикалық  маңыздылы-
ғымен  тарихи  себептелген.  Көшпелі  сарайларды  салған  жоқ, 
бірақ  ол  киіз  үйді  ойлап  тапты.  Ол  сәулетімен  де,  инженерлік 
құрастырылуы,  тұтынушылық  қасиеттері  жағынан  да  әбден 

363 
III тарау. Қазақстандағы кәсіби философияның 
қалыптасуы мен дамуы
жетілген. Өз кезегінде киіз үйді пайдалану қой жүнінен жасалған 
сырмақ, алаша сияқты бұйымдарды дүниеге әкелді. Олар терең 
эстетикалық мағынадағы ерекше сезімдерді туындатты.
Қазақ адамы отбасымен, румен, тайпамен тығыз байланыста 
болды. Бүкіл мейрамдар ортақ болды және барлық адамдардың 
көз алдында өтті. Осындай бірлесудің айшықты көріністеріне «На-
урыз», «Шілдехана», «Той», «Тұсау кесу», [11]. «Ас» және т. б. жа-
тады. «Жалғыздың шаңы шықпас» деген мақалдағыдай, бірліктің 
маңыздылығы ерекше аталып өтті. Қазақ эстетикасы қазақ этика-
сымен тұтасып келеді.
Қазақ  ауыз  әдебиетіндегі  әлемдік  рәміздер  дәстүрлі  дүние-
танымдағы құндылықтарға иек артады. Қазақтың ауызекі көркем 
мәдениеті түрлі көркем формаларға және өзінің бай тарихына ие. 
О. Сүлейменов осы жөнінде мынадай ойын ұсынады: «Өткен және 
болашақ қарсы айна тәрізді бірі-бірінен тәуелді. Тамырсыз ағаш 
– оған қатты сөйлегіштер не жарық таратушылар іліп қоюға ғана 
болатын, кепкен діңгек пен ондағы жемістер сияқты. Оны отынға 
кесе  салуға  да  болады.  Ешқандай  өкінішсіз,  кел  келген  халықты 
өткенің жоқ деп сендіре сал – сосын отынға жібер. Қаншама та-
мырлары кеуіп қалған ағаштарды біз өзіміздің сиреуші орманы-
мызда көре аламыз» [13].
Қазақтың  көркем  мәдениеті  құндылықтары  сөз  өнерінде 
сақталады және өркендейді. Дәстүрлі мәдениеттегі қазақ үшін ең 
құндысы  –  бұл  сөз  әсемдігі.  Сөз  мағынасы  қашанда  қазақтарды 
баурап алады, олар оның күшіне сенеді, оның айқын дәлеліне мы-
надай  мақалдар  жатады:  «Таяқ  еттен,  сөз  сүйектен  өтеді»,  «Сай 
сүйегімді сырқыратып, сөз айттың». Өйткені сөз адам жанының ең 
тылсым қабаттарына жетеді, оның барлық пернелерін тербелтеді. 
«Мен барған сайын, – дейді О. Сүлейменов, – егер тірі материяда 
өлмейтін бірдеме бір болса, онда оның адам сөзі екендігіне сенімді 
бола  беремін.  Ол  шаңырақ  сияқты  түсіп  қалмайды  және  қайта 
жаңғырмайды. Ал жай ғана өмір сүреді, қартаяды, ескіленеді, біз 
әзірше тірі болғанша, мәңгі өмір сүреді» [13]. 
Өмір  салты  ерекшелігімен  сол  ауызекі  халық  поэзиясын-
да  қалыптасқан,  қоршаған  дүниені  қабылдау  және  түсіндіру 
дәстүрінде  табиғат  құбылыстарын,  адамның  жай-күйін,  өмірлік 
коллизияларын суреттеудің айрықша көрсеткіштері әрекет етеді. 
Бұл – түстің, дыбыстың, өсімдіктер мен жануарлардың, адамдардың 
белгілі  бір  рәміздік  әлемі,  яғни  ол  тек  бұл  халыққа  тән,  оның 

Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
364
«сәбилік  шағынан»  ілесіп  келе  жатқан,  көркем  шығармалыққа 
келе  туындаған,  «поэтикалық  әлем».  Мысалы,  «дархан  дала», 
«кең дала», «сарыарқа» сияқты эпитеттер тек шектелмеген, мұхит 
сияқты көкжиексіз кеңістікте өмір сүретін халықтарда пайда бола 
алады.  Қазақ  поэзиясында  даланың  кеңдігі,  таулардың  биіктігі, 
өзендердің шуы, күн сәулесі, арғымақтардың шабысы, қойшының 
әні, яғни бүкіл атамекені суреттеледі. Тіпті адамның өзін бейне-
леуде табиғаттан алынған суреттемелер қолданылады: «аққудай, 
айдын  шалқар  көлдей,  тал  шыбықтай,  сүйріктей,  нар  бурадай, 
жібектей, еліктің лағындай, ботадай» және т. б.
Егер  орыстың  «ақ  қайыңдайы»  –  пәктікті,  нәзіктіктікті  т.т. 
рәміздесе, онда қазақтарда осындай функцияны «тал шыбықтайы» 
атқарады. Тіпті қалада тұратын қазақ «нар жігіт» дегенде тек дене 
күшін  емес,  ол  бірінші  кезекте  рухтың  қуаттылығы,  батырлық, 
кез келген жағдайда арқа сүйеуге болатын адам туралы айтылып 
тұрғанын сезеді.
Қазақтардың 
түсінігінде 
«ботакөз» 
– 
сұлулықтың, 
тазалықтың, мейірімділіктің рәмізі. Отырықшы кейбір халықтар 
бұл  метафораның  мәнісін  түсінбей,  өзіне  тек  үлкен,  дөңгелек, 
қара,  бірақ  әдемі  емес  көзді  елестетеді.  Егер  «қасқыр-жігіт»  де-
генде әлдекімдер қанішерлік, зұлымдық, қатігездік сияқты теріс 
бағалауларға барса, онда қазақта – бұл ерліктің, тәуекелшіліктің, 
жанқиярлықтың, табандылықтың рәмізі.
Оған биік ақыл, ізгі жүрек, пәк-тазалық, қайтпайтын қайрат, 
елжандылық  тән  адам  бейнесі  «намыс»  ұғымының  төңірегінде 
түйінделеді,  адамға  абырой  әкеледі  және  қазақ  эстетикасында 
орталық орын алады. Мұны мына мақалдар дәлелдей түседі: «екі 
жақсы  қосылса,  айрылуға  қиыспайды,  екі  жаман  қосылса,  кең 
дүниеге  сиыспайды»,  «Жақсының  жүрген  жері  кент,  жаманның 
жүрген  жері  өрт»,  «Жорға  жүрісімен  пұл  болады,  жаман 
жүрісімен құл болады».
Көшпелі  қазақтың  санасында  «күн»  атқа  табынумен 
бірегейленеді, оның басты белгілеріне «сәуледей тез таралу» және 
«ұшқыр жылдамдық» жатады.
Күн  –  тұлға,  оның  үстіне  қатардағы  емес  тұлға.  Оның 
қызуы  мол  және  жылдам  қозғалады.  Ең  жүйрік  тұлпар  аяғын 
көтергенше,  сол  сәтте  күн  айлық  жолдан  өтіп  кетеді.  Қазақ  жа-
зушысы  О.  Бөкеев  жазғандай:  «Таңертең  күлімсіреп  келген  күн, 
кешке таман ұяла қызарып кетеді. Ол өз жарығын кім жақсы, кім 

365 
III тарау. Қазақстандағы кәсіби философияның 
қалыптасуы мен дамуы
жаманға қарамай, дарқан төгеді. Оның жанының мырзалығы тап 
осындай еді» [14]. Ал Мағжан Жұмабаевтың бақытсыз кейіпкері 
–  Шолпан  да  күнмен  бірге  кетеді.  «Күнмен  таласа  Шолпан  да 
өмірмен қоштасты» [15].
Қазақтың арғы тегі, көшпелінің эстетикалық құндылықтары 
адам  аттарында  жиі  білдіреледі.  Олардың  арасында  «ай»  және 
«гүл»  тіркестері  жиі  кездеседі.  Ай  көшпелінің  тұрақты  серігі, 
оның  түнгі  қозғалыстарындағы  бағдары  болды,  эстетикалық 
мағыналылықты  иеленді.  Ай  әсемдіктің,  сұлулықтың,  пәктіктің, 
нәзіктіктің  рәмізі  болып  табылады.  «Жалғыз  қызы  Гүлбаршын 
–  он  бес  күндік  айдай»,  –  делінеді  «Алпамыс»  эпосында.  «Жаңа 
туған айдай, сымбатымен теңселіп келеді», – деп «Қыз Жібекте» 
айтылады. Ай басқа халықтарда да эстетикалық объектіге айна-
лады. 
Дәстүрлі қазақ мәдениетінде негізгі көркем бейнелік нысан-
дар  мал  шаруашылығынан  алынғаны  түсінікті.  Өйткені  мал  әрі 
байлық,  әрі  қорек,  әрі  киім,  қысқаша  айтқанда,  бүкіл  көшпелі 
әлемнің орталық діңгегі.
Қазақтар тек үй жануарларын ғана емес, сонымен бірге барыс, 
жолбарыс, арыстан, лашын, бүркіт сияқты тағы жануарларды да 
эстетикалық  құндылықтар  тұрғысынан  бағалады.  Тіпті  қазірдің 
өзінде  елтаңбадағы  пырақ,  жалаудағы  бүркіт  немесе  ұлттық 
идеядағы барыс рәміздері осының айғағына жатады...
Қазақтың көркемөнер мәдениеті, жалпытүркілік мәдениеттен 
бөлініп  шыға  отырып,  сол  ортақ  тамырға  өзінше  нәр  бере  білді. 
Оның өкілдері халық даналығын ғылыми гинотезалар, теориялар 
мен  қатаң  анықтамалар  тілінде  емес,  ал  поэтикалық  толғаулар, 
нақыл  сөздер,  шешендік  үлгілер,  сазды  күйлер  мен  ою-өрнектер 
тілінде  білдіре  алды.  Бұл  жалаң  пайымдаулар  мен  тым  абстрак-
тылы  қалыптардан  аулақ  болуға  жеткізеді,  бұл  ежелгі  грек 
калокагатиясындағы  сияқты  әсемдік  пен  ізгіліктің  айрықша 
үйлесуіне  мүмкіндік  берді.  Басқаша  айтқанда,  қазақ  көркем 
мәдениетінде эстетикалық пен этикалық ажырамас бірлікте болды.
Фольклорда  толғаулар,  нақылдық  сентенциялар,  әдептілік, 
отбасы, әйелге қатынас, балалар мәселелері басымдық танытады. 
Әділеттік пен әділетсіздік, жақсылық пен жамандық, намыс, абы-
рой  және  т.  б.  кісілік  қасиеттер  көркем  суреттелген  типтік  бей-
неде  беріледі.  Қазақ  эстетикасында  уақыт  өзінің  тұтастығымен, 
адам  мен  қазіргінің  синтезімен  түйінделеді.  Әруақтар,  бұрын 

Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
366
өмір  сүрген  тарихи  тұлғалар  мен  мифтік  кейіпкерлер  бүгінгі 
тіршілікке араласып кетеді.
ХХ  ғасырдан  бастап  қазақ  мәдениетінде,  соның  ішінде 
көркемсөз саласында түбегейлі өзгерістердің болғаны белгілі. Бір 
ғасырдың  ішінде  соншама  эстетикалық  құндылықтар  жүйесінің 
түбегейлі  өзгеруін  басынан  өткізген  этномәдениет  тым  көп 
кездеспейді. Өмір салтының бірнеше рет өзгеруі (көшпеліліктен 
социалистік  коллективизмге,  одан  нарық  қоғамына)  халықтың 
дүниені  көркеми  түйсінуі  үшін  үлкен  сын  болды,  эстетикалық 
құндылықтар сыни қайта қаралуға ұшырай берді.
Қазақ  көркемөнер  мәдениетіндегі  осындай  өзгерістер  тура-
лы, М.О. Әуезов қазақ әдебиетіндегі инновациялық үрдістер мы-
салында, мынадай ойларын алға тартады. «Бүгін, дейді ол, жаңа 
дәуір,  жаңа  үлгінің  туатын  кезі  жеткендей.  Жазба  әдебиеттің 
жаңадан  түбір  тауып,  ауданын  кеңейтіп,  келесі  өрнекті  дәуірге 
қарай аяқ басуы осы белгілерден басталса керек».
Қазақ  әдебиетінің  бұл  дәуірі  буыны  бекіп,  қатарға  кірерлік 
әдебиет  болғандығын  көрсететін  сыршылдық-романтизм  дәуірі 
болады.
Бұл арада біздің әдебиеттің өткен күні туралы айтылатын бір 
сөз: Абайдан бергі дәуірді орыстың реализм дәуіріндей толық ре-
ализм  дәуірі  деп  айтпаймыз.  Ол  уақыт  қазақ  әдебиетінің  аяғын 
апыл-тапыл басып келе жатқан кезі болғандықтан, толық реализм 
шартын көрсеткен жоқ.
«Қазақ әдебиетінің ішіне қазақ өмірін түгел суретімен алып 
кіру  –  әдебиеттің  ендігі  міндеті.  Бұл  күнге  шейін  біз  саяз  жүзіп 
жүрміз. Қазақ әдебиеті қазақ өмірінің бетіндегі қаймағын жалап 
жүр.  Бұрынғы  әдебиеттің  ішіне  тазша  бала  мен  жалшы,  сақау 
қатын да кірген болса, бүгінгі әдебиетке қалпақ киген оқығаннан 
бастап, қой жайып жүрген қойшыға шейін кіруге тиіс. Әдебиет 
сол күнде ғана өмір айнасы, өмір тезі болуға мүмкін» [16].
Қазақ көркемөнер мәдениетін тұтас алғанда, ХХ ғасырда тек 
эстетикалық  құндылықтар  ғана  өзгеріп  қоймай,  эстетикалық 
стильдер  мен  тәсілдер  де  түбегейлі  өзгеріп  кетті.  Белгілі 
мәдениеттанушы Ю. Лотманның пікірінше, жазбасыз естің әлемі 
рәміздерге мейілінше қанық. «Жазудың пайда болуы мәдениеттің 
семиотикалық 
құрылымын 
күрделендірмей, 
керісінше 
қарапайым күйге түсіруі одағай көрінуі әбден мүмкін. Алайдща 
материалдық заттарға негізделген мнемоникалық-киелі рәміздер 

367 
III тарау. Қазақстандағы кәсіби философияның 
қалыптасуы мен дамуы
жазба тектің емес, салттық мәтіннің құрамдас бөлігі болып қалады. 
Оның үстіне, олар бұл өздерінің байланыссыз белгілі дербестігін 
сақтайды,  яғни  олар  өздерінің  материалдық  заттар  ретіндегі 
қасиеттерін  әдет-ғұрыптан  тыс  жағдайда  да  толық  сақтайды, 
бірақ осы заттардың әр түрлі әдет-ғұрыптар, киелі орындармен 
біртұтастық күйде болуы оларға саналуан мән береді».
Ю. Лотманның ойын ары қарай жалғастырсақ, эстетикалық 
жағынан  жазба  мәдениет  ауызшадан  жоғары  тұрады.  Жазба 
мәдениет  Құдай  немесе  Табиғат  жасаған  дүниені  Мәтін  ретінде 
қарастыруға,  әрі  ондағы  мәліметті  оқуға  тырысушылыққа 
бейім. Сондықтан да басты мән-мағына Мәтіннен (киеленген не-
месе  ғылыми)  ізделінеді  және  алынған  модель  табиғи-тарихи 
ландшафты  зердеудің  логикалық  қалыбына  айналады.  Осы 
тұрғыдан  келгенде  Табиғаттың  мәнін  тек  «жазба»  адамы  ғана 
таниды. Ол адам Табиғаттан мәнді белгілердің рәміздері ырым-
дарды  емес,  заңдылықтарды  іздейді.  Ырымдарға  жүгінушілік 
соқыр сенім ретінде қарастырылып, болашақты көріпкелдік пен 
болжаупаздықтан емес, өткендегілер арқылы анықтауға тырыса-
ды [17].
ХХ ғасырдағы қазақ эсетикасы негізінен тоталитарлық қоғам 
ұстындары  қысымында  әрекет  етті.  Соған  дейін  басымдылық 
танытып  келген  романтикалық  стиль  «социалистік  реализм» 
деп  аталғанмен  ауыстырыла  бастады.  Қазақ  мәдениеті  қатты 
идеологияландыруға ұшырады (мазмұны бойынша социалистік, 
формасы бойынша ұлттық). Бірақ ұлттық форманың өзі де орыс-
кеңестік  мәдениетпен  ассимиляцияға  ұшырай  бастады,  ұлттық 
архетиптер шайқалып кетті.
Алайда  көркемөнер  құралдарымен  бұрынғы  эпикалық 
ұстанымдарды  жалғастыру  тіпті  тоталитарлық  мәдениеттің 
үстемдік  еткен  жағдайының  өзінде  этникалық  бірегейлік  пен 
тұтастықты сақтап қалуға қызмет етті. Осы сипатта қазақ ақын-
жазушыларымен  өздерінің  көптеген  туындыларында  пайдала-
натын, «кездесу хронотопы» мен «жол хронотопы» маңызды рөл 
атқарады. Төлтума эстетикалық құндылықтарды Жаңа заман та-
лаптарына сай, үйлесімді дамыта білген М. Әуезов, С. Мұқанов, 
Ғ. Мүсірепов, Б. Майлин, Ә. Әлімжанов, О. Сүлейменов сияқты 
майталмандар  қазақтың  адамгершілік-эстетикалық  мұраттарын 
тереңдетуде үлкен рөл атқарды.

Қазақ философиясы тарихы
(ежелгі дәуірден қазіргі заманға дейін)
368
Сан  алуан  эстетикалық  құндылықтардың  арасында 
түрлі  дәуірлерде  әрқилы  баяндалған,  бірақ  өзінің  ең  жоғары 
адамгершілік тұғырынан түспеген ол адамға ләззат, жанқиярлық, 
тыныштық алып келетін, махаббат тақырыбы қазақ көркемөнер 
мәдениетінде терең бейнеленген. Махаббат адамды қоршаған ор-
тадан бөліп ерекшелейді, оның арқасында барлық адамдық сапа-
лар адамгершілік өлшемдеріне ие болады, сұлулық пен асқақтық 
сезімі адамды баурап алады. Ғ. Мүсіреповтың «Ұлпан – оның аты» 
романының басты кейіпкері айрықша туған, бақытқа ұмтылатын, 
сүйгені үшін жанқиярлыққа дайын, терең сезімді қазақ әйелінің 
бейне-рәмізі болып табылады. Барлық дәуірлерде қазақ қыздары 
таза  махаббат  үшін  күресіп  келген.  «Қозы  Көрпеш  және  Баян 
Сұлу», «Қыз Жібек» сияқты лирикалық-эпикалық поэмалар мен 
ақын-жыраулар  толғауларындағы  әйел  бейнелері  тап  осындай. 
Олардың  көпшілігі  өмірдің  қатал  сынына  түсті,  драмалығымен 
ерекшеленді және трагизмге толы болды. Бірақ ақылы, өжеттілігі, 
қайраттылығы  және  шынайы  сезімінің  қуатымен  әлеуметтік 
тығырықтан шыға білген қыздар да болды. Ұлпан – солардың бірі.
Ұлпан  мен  жасы  келіп  қалған  Есенейдің  некесі  –  жас 
алшақтығына  қарамай,  өз  тағдырын,  өз  өмірін  қоса  бірген, 
екі  жан,  махаббат  жарығымен  оларды  қоршаған  надандықты, 
қатыгездікті,  кертартпалықты  жеңе  білді,  әділеттілікке  жету 
жолын  көрсетті.  Ұлпанның  Есенейге  деген  сезімі  еркекке  де-
ген  құштарлықтан  анағұрлым  кең  –  бұл  жарының  жігері  мен 
қылықтарын ізгілендіруге бағытталған, әрекетшіл махаббат.
ХХ  ғасырдың  60-ы  жылдарынан  басталған,  қазақ  ақын-
жазушыларының 
жаңа 
толқынында 
дәстүршілдік 
пен 
жаңашылдық өз үйлесіміне ие болады. Олар ұлттық, мемлекеттік 
эстетикалық құндылықтармен ғана шектелмей, жалпыпланеталық 
деңгейге көтеріле бастайды. Ұлттық көркем дәстүр, дүниежүзілік 
мәдениет үлгілерін игеру арқылы, өзекті бола бастайды. 
Қазақ  көркемөнер  қайраткерлері  көркем  сөздің  күнделікті, 
«кеңселік» тілден айырмашылығын жақсы түсінді. Осы жөнінде О. 
Сүлейменов былай дейді: «Бейнелі айтқанда кез келген тарих жер 
шарының  формасын  қайталайды  –  қиылысқан  байлықтар  мен 
ұзақтықтардың тап осындай болып маған хат өмірбаяны – адамзат 
ойының тарихы сияқты көрінеді. Уақыт семсерлерімен кескіленген, 
кабинет қаракүйелерімен желініп тасталған, «уақыттардағы бай-
ланыстырушы түйіндерді» қалпына келтіру үшін, бұл жұмысты 

369 
III тарау. Қазақстандағы кәсіби философияның 
қалыптасуы мен дамуы
көзсіз  бастап,  өлі  түйіндер  ретінде  байланғандарды  тарқатып 
жіберу керек» 13].
Көркемдік әлемінде метафоралар және рәміздер ерекше рөл 
атқарады. Қалай І. Ерғалиев дұрыс атап өтетіндей, «Рәміз бен ме-
тафораны танымның төменгі сатысы деп менсінбеу ақиқат емес. 
Рәміз,  ол  мағыналық  өлшемде  тұратын,  мәдени  феномендердің 
формаларын туындата беретін, мағына тудыратын акт. Рәміз адам 
шығармашылық  қуатының  өшіп  бара  жатқан  актісі  емес.  Рәміз 
әзірше бар болғанда, құпия да бар, құпия бар жерде, ізденіс те 
бар»  [18].  Адамның  рухани  шығармашылығы  мәдениеттің  тыл-
сым  өлшемділігімен  бірге,  оны  адам  өзінің  бүкіл  өмір  бойында 
іздестіретін,  көпмағыналы  және  шексіз  құпияға  жақындауына 
мүмкіндік  береді.  Әмбебап  мағыналар,  рәміздер  әр  ретте 
құндылық  бағдарларынан,  әлеуметтік,  ментальдық  типтерден 
шыға отырып, жаңаша шешіледі. Жалпы метафоралық бейнелілік 
қазақ көркем мәдениетінің ерекшелігіне жатады. Әлемді көркем 
игерудегі фольклорлық, эпикалық, мифтік сәттердің өзара қарым-
қатынасын  диахроникалық  қатарда  да  қарастыруға  болады: 
өткеннің көркем бейнелері сонда рационалды және эстетикалық 
қайта  өнделетін,  жаңа  мәдени  кең  мәтінге  ендірілу  ретінде  алға 
шығады . 
Мүлдем  басқа  әлеуметтік-мәдени  ортаға  енгізілген  көркем 
құбылыстар  көбінесе  өз  қасиеттерін  түбегейлі  өзгертеді.  Бұл 
жағдайда  бейне  көптеген  қырларынан  айырылады,  көркем 
абстракцияға,  рәмізге  айналады.  Ол  мәдени-тарихи  кеңістікте 
еркін қозғала алады. Солай, қазақ жазушылары аңыз-ертегілерді 
өздерінің әдеби шығармашылығында жан-жақты пайдаланды. С. 
Мұқанов үшін олар тарих және этнографиямен танысу құралына 
айналды. М. Әуезов аңыздардың көмегімен Абай туралы роман-
эпопеяның  тарихи  көкжиегін  кеңейтті.  Ә.  Нұрпейісов  мифтік 
Көкбөріні  зұлымдықтың  рәмізіне  айналдырды.  Ә.  Кекілбаев, 
жаулап  алушы  соғыстардың  қатігездігін  көркем  суреттей  келе, 
мәңгүрт туралы аңызды пайдаланады. Ш. Айтматов бұл аңызда 
тарихи  жадыдан  айырылудың  қауіптілігін  ескерте  отырып, 
философиялық миф ретінде оны реконструкциялайды.
Ақпараттық  қоғам  жағдайында  мәдениет  тек  тікелей 
шығармашылық  шеңберіне  ғана  емес,  сонымен  бірге  өндіріс, 
тұрмыс, адам болмысының өзіне ене бастайды. Қазіргі жағдайда 

жүктеу/скачать 2,34 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: