Кестелі грамматика


Тұйық етістігінің сөйлемдегі қызметі



бет14/30
Дата16.01.2022
өлшемі1,58 Mb.
#129360
түріБағдарламасы
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   30
Байланысты:
КЕСТЕЛІ ГРАММАТИКА

Тұйық етістігінің сөйлемдегі қызметі

Сөйлем мүшелері

Мысалдар

Бастауыш

Тасегеннен жол тарту - бәрімізге ортақ іс.

Баяндауыш

Тек адамға ғана біткен қасиет - сөйлеу

Толықтауыш

Ұстаздық еткен жалықпас,

Үйретуден балаға (Абай)

Анықтауыш

Әлидің мәжілісте сөйлеуінің жөні келіп тұр.


ҮСТЕУ






Үстеу

Сұрақтары

қайдан? қалай? қанша? қашан? қайда?

Жасалуы

а) негізгі үстеулер; ә) туынды үстеулер;

б) күрделі туынды үстеулер.



Мағынасына

қарай


а) мезгіл үстеулер; ә) мекендік үстеулер; б) сын-қимыл үстеулер; в) мөлшерлік үстеулер; г) күшейткіш үстеулер; д) мақсат үстеулер; е) себеп-салдар үстеулер






Үстеулердің мағыналық түріне қарай бөлінуінің кестесі

Үстеудің түрлері

Сұрақтар

Үстеулер

1. Мезгіл үстеу



қашан? қашаннан?



ерте, кеш, күндіз, бүгін, ертең, таңертең, кешке, қазір, енді, әлі, ендігәрі,

Бұрын, әуел баста, бүрсігүні, әсте, күнімен, ертеден, қыстай, ала жаздай, бағана, күні-түні, күні бойы т.б.



2. Мекен үстеу

қайда? қайдан?

ілгері, кейін, ілгеріде, әрі, әріде, кері, жоғары,-төмен, жолшыбай, жол-жөнекей, алға, артта, алды-артынан, тысқары т.б.

3. Сын-бейне үстеу

қалай? қайтіп? қалайша? кімше? неше?



осылай, осылайша, сөйтіп, өйтіп, бүйтіп, бірден, бірдей, бірге, біртіндеп, ойша, бұрынғыша, өзінше, әлінше, көзімше, пәрменімше, тікелей, қайыра, қолма-қол, кезек-кезек, әрең-әрең, өзді-өзді, ойлай-ойлай, бет алды, қаннен-қаперсіз т.б.

4. Мөлшер үстеу



қанша? қаншалық?


онша, сонша, осыншама, соншалық, оншама, мұншама, анағұрлым, бірен-саран, көптеген, бірталай

5. Күшейткіш үстеу

қалай? қандай?

ең, әбден ылғи, кілең, сәл, өңшең, тіпті, нақ, нағыз, тым, әбден, мүлдем, сонша, төтенше, жөнсіз, орасан, ерен, аса, өте т.б.

6. Мақсат үстеу

қалай? не мақсатпен?

әдейі, әдейілеп, жорта, қасақана

7.Себеп-салдар үстеуі

не себепті? неге? қалай?

босқа, құр босқа, бекерге, амалсыздан, лажсыздан, шарасыздан



Жалаң үстеулердің жасалуы

Түрлері

Жұрнақтары

Мысалдар

Есім сөздерден үстеу тудыратын жұрнақтар

-ша, -ше

-лай, -лей,

-дай, -дей, -тай, -тей, -дайын, -дейін, -тайын, -тейін

-шама,


-шалық, -шелік

Жаңаша, бұлбұлша

ақшалай, күздей, осылай, қыстай, үкідейін,

осыншама

соншама,

соншалық


Етістіктен үстеу тудыратын жұрнақтар

-майынша,

-мейінше,

-пайынша, -пейінше, -байынша, -бейінше


Ауырмайынша, бермейінше

айтпайынша, бітпейінше



Барыс септік жалғауларының көнеленуінен




Босқа, текке, зорға, бекерге

Жатыс септік жалғауларының көнеленуінен




әлгіде, баяғыда, күнде, қапыда

Шығыс септік жалғауларының көнеленуінен




Жүресінен, шалқасынан, әуелден

Көмектес септік жалғауларының көнеленуінен



Ретімен, жөнімен, шынымен, кезекпен



Күрделі үстеулердің жасалуы

1. Сөздердің бірігуі арқылы

Таңертең (таң ертең), биыл (бұл жылы),

бүгін (бұл күн)



2. Сөздердің қосарлануы арқылы

Ілгері-кейін, азар-безер, әрең-әрең, жоғары-төмен, үсті-үстіне

3. Сөздердің тіркесуі арқылы

Күні ертең, күні кеше, күні бүгін, әуел баста, ала жаздай



Үстеудің сөйлемдегі қызметі

Сөйлем мүшелері

Мысалдар

1. Пысықтауыш


Әбіш биыл тағы да

Петербургке барып, келер

жылы оқуын тамамдап

қайтатынын айтты (М.Әуезов)



2. Баяндауыш

Біз жоғарыданбыз. Мен осылармен біргемін .

3. Анықтауыш

Күшейткіш үстеулер сапалық сын есімдермен келіп, онымен бірге күрделі анықтауыш болады. Ұлытудың етегіне бау-бақшасымен кең жайыла орналасқан өңшең аласа үйлі қала (М.Әуезов)


ЕЛІКТЕУ СӨЗДЕР



Еліктеу сөздердің жасалу жолдары

Түрлері

Жұрнақтары

Мысалдар

1. Негізгі еліктеу сөздер




ар, ыр, арс, бұлт, былқ, сылқ, кілт

2. Туынды еліктеу сөздер

а) -ң, -ың, -ің, -аң, -ең

Жалтаң, қисаң

ә) -лаң, -лең, -алаң, -елең

ирелең, шұбалаң, бұралаң

3. Күрделі еліктеу сөздер

а) негізгі еліктеу сөздердің қайталануынан

зыр-зыр, елп-елп, быш-быш, жарқ-жарқ

б) негізгі және туынды еліктеу сөздердің қосарлануынан

сарт-сұрт, жарқ-жұрқ, адыраң-едірең, олпы-солпы


Еліктеу сөздер

Түрлері

Мысалдар

1. Еліктеуіш сөздер

сылдыр, гүрсіл, сыбдыр, күңк, мыңқ, арс, гүрс

2. Бейнелеуіш сөздер

жарқ, елең (етті), жалт (етті), жалп (етті), алшаң, маң-маң, адыраң-адыраң


Еліктеу сөздердің сөйлемдегі қызметі

Сөйлем мүшелері

Мысалдар

1. Баяндауыш

Еліктеу сөздер көмекші етістіктермен тіркесіп, сөйлемде күрделі баяндауыш құрамына кіреді.

Алыстан өткір сәуле жарқ етті.



2. Пысықтауыш

Құлагер бүлк-бүлк желіді.


ШЫЛАУ




Шылау

Атау септігі сөздермен тіркесетін септеуліктері арқылы, жайында, жөнінде, туралы, үшін, сайын, сияқты, сынды секілді, тәрізді, түгіл, құрлым


Септеуліктер











Шығыс септігі сөздермен тіркесетін септеуліктер: кейін, соң, гөрі, әрі, бері, бұрын, басқа, бөтен, ілгері, тыс, шет, аса, астам, артық, былай, бастап

Барыс септігі сөздермен тіркестердің септеуліктері: дейін, шейін, таман, қарай, салым, жуық, жорта, сәйкес, қарсы

Көмектес септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктері қатар, қабат, бірге









Шылаулар

Мағыналары мен қызметтеріне қарай

  1. Септеулік шылаулар

  1. Демеулік шылаулар

  1. Жалғаулық шылаулар:

а) ыңғайластық жалғаулықтар;

ә) қарсылықты жалғаулықтар;

б) талғаулықты жалғаулықтар;

в) себеп-салдарлық жалғаулықтар






Одағай

Мағынасына қарай

  1. Көңіл күй одағайлары

  1. Жекіру немесе ишарат одағайлары

3. Шақыру одағайлары




Сұрау шылауын болымсыз етістік жұрнағынан ажырата біл

Етістік

ма – сұрау шылауы

ма – болымсыздық жұрнақ

оқы
айт

оқыған ба?

оқы ма?


отыр ма?

оқымақ па?

оқыдыма?

оқып па?


айтпап ба?

айта ма?


айтар ма?

айтып па?

айтпақ па?

айтты ма?



оқыма
айтпа



Шылаудың түрлері

Түрлері

Шылаулар

І. Септеуліктер



Атау септігіндегі сөздермен тіркесетін септеуліктер: арқылы, жайында, туралы, үшін, сайын, сияқты, сынды, секілді, тәрізді, түгіл, құрлым

Барыс септігі: сөздермен тіркесетін септеуліктер: дейін, шейін, таман, қарай, салым, жуық, тарта, қарсы, сәйкес

Шығыс септігі сөздермен тіркесетін септеуліктер: кейін, соң, гөрі, әрі, бері, бұрын, басқа, бөтен, ілгері, тыс, шет, бастап, аса, астам, артық, былай, бетер

Көмектес септіктегі сөздермен тіркесетін септеуліктер:

қатар, қабат, бірге

ІІ. Жалғаулықтар

Ыңғайлас жалғаулықтар: мен, бен, пен, менен, бенен, пене, да, де, та, те, және, әрі

Талғаулықты жалғаулықтар: я, не, немесе, болмаса, біресе, әлде

Қарсылықты жалғаулықтар: алайда, әйтпесе, әйтпегенде, әйткенмен, бірақ, дегенмен, сонда да

Себеп-салдар жалғаулықтар өйткені, себебі, неге десең, сондықтан, сол себепті

Шартты жалғаулықтар: егер, егер де, онда

ІІІ. Демеуліктер

Сұраулы демеуліктер: ма, ме, ба, бе, па, пе, ше

Тежеу демеуліктер: ғана, тек

Күшейткіш демеуліктер: -ақ, әсіресе, да, де, та, те

Қарсы қою, салыстыру мағынасындағы демеуліктер: түгел, тұрсын, тұрмақ

Көңіл-күйін білдіретін демеуліктер:

-ау, -еу

Нақтылау мәнді демеуліктер: қой, ғой,

-ды, -ді, -ты, -ті









ОДАҒАЙ







Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   30




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет