Кестелі грамматика

Баспаға Академиялық инновациялық университетінің Ғылыми кеңесі ұсынған.

Пікір жазғандар: Аманкелді Жапбаров, профессор, п.ғ.д.,

Дина Молдалиева, профессор, ф.ғ.к.

Ұсынылып отырған оқу құралында мектеп бағдарламасына сай қазіргі қазақ тіліндегі фонетика, лексика және грамматика салаларын көрнекі түрде оқыту жүйеленген.

Оқу құралы орта мектептің қазақ тілі пәні мұғалімдеріне арналған.
ББК 74.261.4.


ISBN 9965-484-15-5
© Ысқақ Б

© «R-Diar» ЖШС

Оқу материалдарын ауызекі түсіндіру толық нәтиже бере бермейді. Өйткені оқушы мазмұнды жаттап алса, онда ол ұғымның қандай нақты түсінікті білдіретінін білмейді. Мұның себебі сабақ мазмұны нақты көріністермен берік ұштастырылмағандығынан болып отыр. Өйткені бала игеретін ұғымдардың бәрі де нақты бейнелердің, көрнекі оқытудың негізінде жүзеге асады.

Көрнекіліктің мақсаты белгілі материалды түсіндіруде тірек ретінде қолдануында болып отыр. «Өйткені баланың жас ерекшеліктеріне байланысты көрнекі тіректерге сүйенбейінше өз бетімен жоғары деңгейде меңгере алмайды».¹ Мұның себебі балада абстрактілік бейнеге қарағанда нақты бейнені қабылдау жеңіл болғандықтан, негізінде көрнекілікке сүйенеді. Бұл ерекшелік – енді қалыптасып келе жатқан оқушылардың бәріне тән қасиет.

Оқу мазмұнын ауызша түсіндіру мен көрнекіліктерді ұшстастырып, бірінен соң бірін алмастырып отырған нәтижелі. Егер мұғалім сабақ материалын үнемі ауызекі баяндаса, онда оқушы миының белгілі бір орталығы қатты қозуының салдарынан ол тежелуге ұшырап, тез болдырады. Ал оқу мазмұны үнемі алмасып, бірде сөзбен, бірде көрнекілікпен ұштастырылып отырса, онда мидың бір алабы ғана қозып қоймай, басқа орталықтары да кезекпен кезек қозып, оқушылар сабақ барысында ұзақ мерзім болдырмайтын болады.

Сөз бен көрнекілікті қалайша ұштастыруға болады? Л.В.Занковтың ғылыми зерттеу нәтижесіне қарағанда, негізінде оның мынандай төрт түрі бар.²

Сөз бен көрнекілікті ұштасуының бірінші түрі. Оқушылар көрнекілікті назар сала бақылай отырып, оның мазмұнын ашатын мағлұматтарды өз беттерінше жинақтайды. Мұғалімнің міндеті – бақылаған кезде неге мән беруге бағыт-бағдар беріп отыру.

Сөз бен көрнекілікті екінші түрі. Көрнекілік мазмұнын мұғалімнің өзі баяндап шығады. Яғни, оқушылар мағлұматтарды көрсетілген нәрселерден алмайды, мұғалімнің баяндамасынан естиды.

Сөз бен көрнекіліктің ұштасуының үшінші түрі. Мұнда көрнекілікті бақылау нәтижесінде алынған мағлұматтар мен осы жөнінде бұрыннан білетіндеріне сүйене отырып түсіндіру. Бұл жағдайда оқушы білімді көрнекіліктен ғана алмай, өзінің бұрынғы білетіндеріне де сүйенеді.

Сөз бен көрнекілікті ұштастырудың төртінші түрі. Төртінші жағдайда мұғалім оқушылардың көрнекіліктен жинақтаған мәліметтер бойынша ой қорытындысын жасауға ұмтылады. Балалардың ескермей, мән бермей кеткен жерлерін ұстаз өзі толықтырып, айтып шығады.

Біздің ойымызша, оқушыларды бақылампаздыққа үйретуде осы тәсілдердің ішінен сөз бен көрнекілік ұштасуының бірінші түрі негізгі рөл атқарады. Себебі тәсілдің осы түрі көрнекіліктерді оқушылардың өздеріне бақылаттырып барлық мағлұматтарды өз беттерінше жинақтау дағдыларын қалыптастырады. Оқушы осы тәсіл арқылы бақылампаздыққа ие болып, көрнекіліктің қасиеттерін ажыратуға мүмкіндік береді.

Тілдік көрнекі құралдардың, атап айтқанда, кестелер мен схемалардың басты мақсаты – ережелер мен заңдылықтарды меңгертуде нақтылы сезімдік тілектерді қамтамасыз ету.

Тілдік көрнекілікті осылайша түсіну грамматика мен емле ережесіне пайдаланатын кестелердің мазмұнын нақтылауға мүмкіндік тудырады, ондағы абстракциялау элементтерін кеңінен пайдаланғандықтан, кесте-схемалар белгілі бір тіл заңдылықтарын көрнекі түрде ұғындыру болып табылады.

Көрнекіліктер әсіресе кестелер материалдағы негізгі ойға оқушы назарын аударып, оны меңгеруге ықпалын тигізгенде ғана пайдалы болмақ. Бала ұсынылған кестеге назар сала қарап, ондағы материалдарды игерумен бірге, осыған ұқсас емес тілдік құбылыстарды салыстыра отырып, олардың ара қатынасын анықтай алатындай дәрежеде түсінік алуы тиіс, өзінің бақылағандарынан қорытынды шығарып, сол ережені практикада қолданғанда ғана тілдік көрнекі құралдардың мақсатына жеткендігі.

Бұл ұсынып отырған еңбектің мақсаты – тіл білімінің озық табыстарына, озат мұғалімдердің іс-тәжірибелеріне, Оңтүстік Қазақстан облысы мектептерінде жүргізілген ғылыми эксперимент жұмыстарының нәтижелеріне сүйене отырып, жоғары сыныптарда көрнекі құралдар, атап айтқанда, кестелер арқылы қазақ тілі материалдарын меңгертудің әдіс-тәсілдерін жетілдіру болып табылады.

Бұл еңбек мұғалімнің қазақ тілі материалдарын оқушыларға меңгертуде түрлендіріп, алған білімін жинақтап, теориялық білімдерін жетілдіріп, іс-тәжірибелік машықтарын шыңдау мақсатын көздейді.