Туынды етістіктер
Етістіктен етістік тудыратын жұрнақтар
|
Мысалдар
|
1. -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз
|
бергіз, алғыз, жүргіз
|
2. -ып, -іп, -п
|
қарап, көріп, жуып
|
3. -т
|
шақырт, оқыт
|
4. -ыл, -іл, -л
|
басыл, тартыл, қысыл
|
5. -тыр, -тір, -дыр, -дір
|
бастыр, аштыр, білдір
|
6. -ыр, -ір
|
бітір, асыр, жасыр
|
7. -ыс, -іс, -с
|
тарас, жазыс, қарас
|
8. -ңқыра, -ңкіре, -ыңқыра, -іңкіре
|
жүріңкіре, айтыңқыра
|
9. -қыла, -кіле, -ғыла, -гіле
|
шапқыла, кескіле
|
10. -ыз, -із
|
тамыз, еміз
|
Есім сөздерден етістік тудыратын жұрнақтар
|
Мысалдар
|
1. -ла, -ле, -да, -де, -та, -те
|
тісте, қолда, балтала, қапта
|
2. -а, -е
|
ойна, сына, міне
|
3. -ар, -ер, -р
|
қысқар, жаңар, ұзар
|
4. -ай, -ей, -й
|
мұңай, күшей
|
5. -қар, -кер, -ғар, -гер
|
суғар, басқар, ескер
|
6. -сын, -сін
|
жерсін, көпсін, азсын
|
7. -сы, -сі
|
еркінсі, өгейсі
|
8. -ық, -ік
|
ашық, жолық
|
9. -лан, -лен, -дан, -ден, -тан, -тен
|
ашулан, тамақтан
|
10. -лас, -лес, -дас, -дес, -тас, -тес
|
көмектес, ақылдас, бірлес
|
11.-лат,-лет,-дат,-дет, -тат, -тет
|
әндет, тездет, селдет, думандат, тепкілет
|
Еліктеу сөздерден етістік тудыратын жұрнақтар
|
Мысалдар
|
1. -ыра, -іре
|
мөлдіре, күркіре
|
2. -ырай, -ірей
|
қыңырай, тыпырлай
|
3. -и
|
терби, дөңки, ерби
|
4. -ай, -ей
|
едірей
|
5. -да, -де
|
қорбаңда, қоқаңда, ербеңде
|
Етістіктің түрлері
|
Түрлері
|
Мысалдар
|
І.Тұлғасына қарай
|
Негізгі
|
Кел, жаз, ал, тер, күре
|
Туынды
|
Ойна, ойла, баста, көзде, тұзда, қолда
|
ІІ. Мағынасына қарай
|
Негізгі
|
Көр, біл, апар,қал, ал
|
Көмекші
|
а) е, ет, де
ә) бол, әкет, тұр, шық
|
ІІІ Нысанаға қатынасына қарай
|
Салт
|
Жүр, тұр, отыр, бар, кел
|
Сабақты
|
Оқы, аш, айт, жаз, жап
|
ІV. Іс-әрекеттің орындалуына қарай
|
Болымды
|
Тер, кел, тұзда, жаз, аудар
|
Болымсыз
|
Терме, келме, тұздама, жазба
|
V. Құрылысына қарай
|
Дара
|
Тазала,ек, тер, оқы
|
Күрделі
а) Құрама (етістік+етістік)
|
Бара жатыр, алып кел, жолығып кел, алып бар
|
ә) Құранды (есім+етістік)
|
Жәрдем ет, ән сал, кісі бол, үлгі ет, қабыл ал
|
б) Қосарлы
|
Көре-көре, сөйлей-сөйлей, алдап-сулап, арып-ашып
|
в) Біріккен (кіріккен)
|
әкел, бүйт, сүйт, әпер, апар
|
г)Тұрақты
|
Көзі түсу, көзін салу, таяқ жеу, жүрек жалғау, ауыз жаласу
|
Аналитикалық формалары
|
ғ) аналитикалық (етістік+көмекші етістік)
|
Қойып кел, жалғастыра бер, жазып бер, алып жібер
|
Сабақты етістік
|
Салт етістік
|
Табыс жалғаулы сөзді керек етіп тұратын етістік
|
Табыс жалғаулы сөзді керек етпей тұратын етістік
|
«Абай жолы» романын оқыды.
|
1. Асқар ауылға келді.
|
Ол алғашқы ұстазын көрді.
|
2. Хадиша Астанаға кетті.
|
Ақынды кездесуге шақырды.
|
3. Ол кітапханадан келді.
|
Сен досыңды ренжітпе.
|
4. Гүл бақшада өседі.
|
Сабақты
|
Салт
|
1. «Абай жолы» романын оқыды.
|
1. «Абай жолы» романы оқылды.
|
2. Ол дәрігер ағасын көрді.
|
2. Ол дәрігер ағасына көрінді.
|
3. Ақынды кездесуге шақырды.
|
3. Ақын кездесуге шақырылды.
|
4. Болат ағашты аралады.
|
4. Көптеген ағаш араланды.
|
Болымды етістік
|
Болымсыз етістік
|
іс-әрекеттің жүзеге асу үдерісін білдіретін етістіктің түрі
|
іс-әрекеттің жүзеге аспағанын, аспайтынын білдіретін етістіктің түрі
|
оқыдым, оқыдың, оқыды
|
оқыма, келген жоқ
1.-ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтар арқылы
2. жоқ, емес сөздердің тіркесуі арқылы жасалады
|
Етіс
|
Түрлері
|
Жасалу жолдары
|
Мысалдар
|
1.Өздік етіс
|
-н, -ын, -ін
|
қырын,жуын, шешін, гүлден
|
2.Өзгелік етіс
|
1. -т
2. -дыр, -дір, -тыр, -тір
3. -ғыз, -гіз, -қыз, -кіз
4. -ыр, -ір
|
жасат
салдыр, сендір, аштыр
отырғыз, жүргіз
асыр, өсір, кешір
|
3.Ырықсыз етіс
|
1. -л, -ыл, -іл
2. -н, -ын, -ін
|
жинал
ілін, шегелен
|
4.Ортақ етіс
|
-с, -ыс, -іс
|
жазыс, салыс
|
Есімшенің_жасалуы_мен_түрлері__Түрлері'>Есімшенің жасалуы мен түрлері
|
Түрлері
|
|
|
1.Өткен шақ есімше
|
-ған, -ген, -қан, -кен
|
жүрген,оқыған
|
2.Осы шақ есімше
|
-атын, -етін, -йтын, -йтін
|
алатының,беретінің
|
3.Келер шақ есімше
|
1.-ар, -ер, -р, -с
2. -мақ, -мек, -бақ, -бек,
-пақ, -пек
|
алар, сөйлер,ішпес
отырмақ, әкелмек
|
4.Ауыспалы шақтық есімше
|
-атын, -етін, -йтын, -йтін
|
көретін, сұрайтын, ашатын
|
Есімшенің түрленуі
|
Өткен шақ
|
Ауыспалы шақ
|
Келер шақ
|
Болымды
|
Болымсыз
|
Сасқаннан
Қарағанды
Болғаннан
Дегенді
|
Жүретін
Сұрайтын
Тілейтін
Қарайтын
|
Оқыр
Сөйлер
Жазар
келер
|
Оқымас
Сөйлемес
Жазбас
Келмес
|
Есімшенің сөйлемдегі қызметі
|
Сөйлем мүшелері
|
Мысалдар
|
Бастауыш
|
Оқыған жетер мұратқа.
|
Баяндауыш
|
Жаңбыр жауар, жер көгерер.
|
Анықтауыш
|
Сықырлаған, қаршылдаған, кіркілдеген, танкілер отын сөндірмей, үйір-үйір болып тұр.
|
Толықтауыш
|
Білмегеніңді білгеннен сұрап ал.
|
Пысықтауыш
|
Қуанғаннан күліп те жүр, жылап та жүр. (Ә.Әбішев)
|
Көсемшенің жасалуы мен түрлері
|
Көсемше тудыратын жұрнақтар
|
Мысалдар
|
1. -а, -е, -й
2. -ып, -іп, -п
3.-ғалы, -гелі, -қалы, -келі
|
айта, келе, жинай
тоқып, тұрып, күліп
барғалы, келгелі, айтқалы
|
Көсемшенің сөйлемдегі қызметі
|
Сөйлем мүшелері
|
Мысалдар
|
1.Баяндауыш
|
Өнер білсең, өлмейсің (Мақал)
Қайтты ұйықтап кетті (Ғ.Мүсірепов)
|
2.Пысықтауыш
|
Сәрсен кітапты дауыстап оқыды
|
Көсемше - көптік, тәуелдік, септік, қосымшалары жалғанбайды, тек әредік ғана жіктеледі. Пысықтауыш, баяндауыш қана болады.
-п, -ып, -іп, -а, -е, -й екеуі жіктеледі.
-ғалы, -гелі, -қалы, -келі, -ғанша, -генше, -қанша, -кенше жіктелмейді.
Есімше - көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалғауларында жұмсалып, сөйлемнің барлық мүшесі де бола алады.
Есімше
|
|
Көсемше
|
Айырмашылығы
|
Ұқсастығы
|
Айырмашылығы
|
Есім сөздер секілді түрленеді, көптеледі, тәуелденеді, септеледі және жіктеледі. Сөйлемнің барлық мүшесі бола алады.
|
Етістік сөйлемде баяндауыш қызметін атқарады.
|
Көптелмейді, септелмейді, тәуелденбейді, тек әредік жіктеледі, пысықтауыш, баяндауыш қызметін атқарады.
|
Жұрнақтары:
1. -ған, -ген, -қан, -кен,
2. -ар, -ер, -р, -с
3. -мақ, -мек, -бақ, -бек, -пақ, -пек
4.-атын,-етін,-итін,-йтын
|
|
1. -ып, -іп, -п;
2. -а, -е, -й
3. -ғалы, -гелі, -қалы, -келі
4. -ғанша, -генше,
-қанша, -кенше
|
Достарыңызбен бөлісу: |
