Салалас құрмалас сөйлем
баяндауыштары тиянақты, тең дәрежедегі сөйлемдер
|
Сөйлемдерінің мағыналық қарым-қатынасына қарай
|
ы
ң
ғ
а
й
л
а
с
|
қ
а
р
с
ы
л
ы
қ
т
ы
|
с
е
б
е
п
-
с
а
л
д
а
р
|
т
ү
с
і
н
д
і
р
м
е
л
і
|
т
а
л
ғ
а
у
л
ы
|
к
е
з
е
к
т
е
с
|
Салалас құрмалас сөйлем
|
Құрамындағы жай сөйлемдердегі
|
Ой-қимыл бағыттас, мезгілдес болады.
|
Ой-қимыл қарсы мәнде болады.
|
Ой-қимылдың біреуінде себебі, біреуінде салдары болады.
|
Ой-қимыл нәтижесі соңғы сөйлемде көрінеді.
|
Ой-қимылдың тек біреуі ғана орын алады.
|
Ой-қимыл кезектес орын алады.
|
|
және, де, әрі, мен
|
дегенмен,
бірақ,
алайда,
әйтсе де,
сонда да
|
неге десеңіз,
сондықтан,
өйткені, сол
себепті,
себебі
|
сонша сол,
сондай,
мынау,
мынадай
|
әлде, не,
немесе, я,
яки,
не болмаса
|
біресе,
кейде,
бірде
|
Ыңғайлас салалас
|
Байланысу жолдары
|
Жалғаулықтар
|
Мысалдар
|
1. Іргелес байланыс
|
Ұласпалы (тиянақсыз) интонация
|
Жастардың қолы қырықтықта, аузы әнде. (С.М.)
|
2. Жалғаулық шылаулар арқылы байланыс
|
да, де, та, те
|
Үй де жарық, көшелер де жарық.
|
әрі
|
Әрі әсем сыбызғы үнді ән құлаққа келеді, әрі әуелеген әсем қыздың даусы естіледі.
|
және
|
Қадірдің киімі жұқа және денсаулығы да мықты емес.
|
Жалғаулықты ыңғайлас салалас
|
Мысалдары
|
Жалғаулықтары
|
1. Меніңше таза жүректі болу екі адамның өзінде ғой деймін және сенің де сондай адам екеніңе өзім сенемін.
|
және
|
2. Бірнеше салт атты бізге қарсы келді де, біреуі бізден жол сұрады.
|
да, де, та, те
|
3. Шыныда, Әбіштің сөздерінде әрі саясаттық шеберлік бар, әрі Семейдің үркек, шорқақ чиновниктерін айламен сескендіру де бар.
|
әрі
|
Жалғаулықты ыңғайлас салаластың тыныс белгісін көрсететін кесте
1-жай сөйлем
2-жай сөйлем
да, де
әрі
әрі, әрі
және
Қарсылықты салалас
|
Байланысу жолдары
|
Жалғаулықтар
|
Мысалдар
|
Іргелес байланыс
|
Ұласпалы (тинақсыз) интонация
|
Күн жауып кетті, - оны елеген ешкім болған жоқ (Ә.Ә.)
|
Жалғаулық шылаулар арқылы байланыс
|
Бірақ, дегенмен, сонда да, алайда, әйтсе де, әйткенмен, сөйтсе де
|
1. Күн сайын бір жаңалық болады, алайда бұл жаңалық ананы бұрынғыдай онша мазасыздандырмады (М.Г)
2. Күн суық, бірақ үй жылы
|
Түсіндірмелі салалас (Іліктес салалас)
|
Мағынасы
|
Мысалдар
|
Салаласу тәсілдері
|
1. Түсіндіру
|
Мал етінің асылдығы сондай – майы аузына салдырмайды.
|
Орын тәртібі, интонация арқылы
|
2. Ойды толықтыру
|
Сізге айтар тілегім сол: мені ұшқыштың оқуына жіберіңіз.
|
|
3. Анықтау
|
Қазақ мақалы бар: асыл тастан шығады, өнер жастан шығады.
|
|
Себеп-салдар салалас
|
Түрлері
|
Байланысу түрлері
|
Жасалу жолдары
|
Мысалдар
|
1. Себеп-салдар салалас
|
Іргелес байланыс, жалғаулық шылаулар арқылы
|
Интонация арқылы,
сондықтан, сол себепті
|
Бұл бетте біз бөгелмек емеспіз, оны азды-көпті көрдік
|
2. Салдар-себеп салалас
|
Іргелес байланыс, жалғаулық шылау арқылы
|
өйткені, себебі, неге десеңіз
|
Біз ұлы мақсатымызды орындаймыз, өйткені бүгінгі өмірдің тілегі осы болып тұр
|
Талғаулы салалас
|
Байланысу түрлері
|
Жасалу жолдары
|
Мысалдар
|
Тек жалғаулық шылаулар арқылы байланысады
|
Шылаулардың қайталанып қолданылуы
|
Не шөп жоқ, не қоныс жоқ
|
Олар: не, немесе, яки, болмаса, әйтпесе, не болмаса, әлде
|
Шылаулардың қайталанбай қолданылуы
|
Кезек-кезек шелекті машинамен айналдырып шығарады, не атпен айналдырып тартып шығарады
|
Кезектес салалас
|
Байланысу түрлері
|
Жасалу жолдары
|
Мысалдар
|
Тек жалғаулық шылаулар арқылы байланысады
|
Бірде, біресе, кейде деген жалғаулық шылаулардың қатысы арқылы жасалады
|
1. Ол біресе қабағын түйіп тұнжыратты, біресе бұлттан шыққан күндей жадыратты.
2. Кейде қабағы түйіледі, кейде бет әлпеті күлім қағады.
|
Салалас құрмаластағы жай сөйлемдердің арасына қойылатын тыныс белгілері
|
Салаластың түрлері
|
Байланысу түрлері
|
Тыныс белгілері
|
Мысалдар
|
1. Ыңғайлас салалас
|
Іргелес шылау
|
Үтір, сызықша үтір
|
____ ,____
____ - ____
___де,__, де___
әрі___, әрі____
____және____
|
2. Қарсылықты салалас
|
Іргелес
|
Үтірмен сызықша
|
____ ,____
_____, бірақ____
|
3. Түсіндірмелі салалас (іліктес салалас)
|
Жалғаулық шылау, іргелес
|
Үтір, қос нүкте, немесе сызықша
|
_____:______ -
сонша
|
4. Себеп-салдар салалас
|
Іргелес:
а) себеп-салдар
б)салдар-себеп
Жалғаулық шылау
|
Үтір, қос нүкте немесе сызықша.
үтір
|
______,______
______:______
______-______
|
5. Талғаулы салалас
|
Жалғаулық шылау
|
үтір
|
Не____, не____.
Я____, я____.
____, болмаса___.
|
6. Кезектес салалас
|
Жалғаулық шылау
|
үтір
|
Кейде__, кейде__
Біресе___, біресе
|
Салалас құрмаластың құрамындағы жай сөйлемдердің байланысы
|
Мысалдар
|
Бағыныңқының баяндауыштары
|
Тұлғалық белгілері
|
1. Ербол Тоқтанды апарып тастады да, өзі қайта шауып кетті.
|
ыңғайлас жалғаулық арқылы
|
істің ретін, мезгілін көрсету
|
2. Көзі жазылып келеді, бірақ мектепке баруына дәрігер рұқсат етпейді.
|
қарсылықты жалғаулық арқылы
|
қарсылық
|
3. Қыстың аяғы ұзаққа созылатыны бар, сондықтан жайылымды күтіп пайдалану керек.
|
себеп жалғаулық арқылы
|
себеп-салдар
|
4. Не мен жатырқаған шығармын, не сен өзгерген шығарсың
|
талғаулы жалғаулық арқылы
|
талғаулы
|
5. Бірде әсем ән естіледі, бірде тәтті күй шалқиды.
|
кезектес жалғаулық арқылы
|
кезектес
|
6. Саған ашып айтарым сол: мен осында қаламын.
|
интонация, орын тәртібі арқылы
|
түсіндіру
|
Салалас құрмаластағы жай сөйлемдердің арасына
қойылатын тыныс белгілер
|
Түрлері
|
Байланысу түрлері
|
Тыныс белгілері
|
Схемасы
|
1.Ыңғайлас салалас
|
Іргелес жалғаулық
|
Үтір сызықша
|
______,______
|
2.Қарсылықты салалас
|
Іргелес
|
Үтірмен сызықша үтір
|
_____ , - _____
____ , бірақ ____
|
3.түсіндірмелі салалас
|
Жалғаулық шылау іргелес
|
Қос нүкте сызықша
|
_____ : _____
____сонша- ____
|
4.Себеп-салдар салалас
|
Іргелес:
а) себеп-салдар
ә) салдар-себеп
|
Үтір
Қос нүкте немесе сызықша
|
______ , ______
______ : ______
______ - ______
|
|
Жалғаулық шылау
|
Үтір
|
___, сондықтан__
____, өйткені___
|
5. Талғаулы салалас
|
Жалғаулық шылау
|
Үтір
|
не ___ , не ___
я ___ , я ___
___ , болмаса ___
|
6. Кезектес салалас
|
Жалғаулық шылау
|
Үтір
|
Кейде __ , кейде__
Біресе __ , біресе
|
САБАҚТАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ
Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлері
|
Түрлері
|
Сұрақтары
|
Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышының жасалу жолдары
|
Шартты бағыныңқылы сабақтас
|
қайтсе? не етсе? қайткенде? не еткенде? қайтпей? не етпей? қайтпейінше? не етпейінше?
|
1. Етістіктің шартты рай түрінен болады.
2. Етістіктің болымсыз түріне -йынша, -йінше жұрнағы жалғану арқылы жасалады.
3. Есімшеге жатыс септік жалғауы жалғану арқылы жасалады.
4. -й тұлғалы көсемшенің болымсыз түрінен жасалады.
|
Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтас
|
қалай? қайтіп? не етіп?
|
1. -а, -е, -й, -ып, -іп, -п тұлғалы көсемшеден болады.
2. Есімшеге -дай, -дей жұрнағы жалғану арқылы жасалады.
3. Есімшеден кейін күйін, күйінде, қалпы, қалпында, бетте деген көмекші етістіктердің тіркесуі арқылы жасалады
|
Себеп бағыныңқылы сабақтас
|
неліктен? не себептен? неге? не деп?
|
1. Есімшенің өткен шақ формасына -дықтан (-дық+тан) деген жұрнақ пен жалғаудың қосылуы арқылы жасалады.
2. Есімшенің өткен шақ формасынан соң шылауы тіркесу арқылы жасалады.
3. көсемшінің -й жұрнағына біткен болымсыз түрінен жасалады.
4. Ашық рай етістікке деп көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалады
|
Мезгіл бағыныңқылы сабақтас
|
қашан? қашаннан бері? қашанға шейін?
|
1. Есімшеге жатыс септігінің жалғауы жалғануы арқылы жасалады.
2. Есімшенің барыс жалғаулы түріне – шейін, дейін шылауының тіркесуі арқылы жасалады.
3. Есімшеге кезде, күнде уақытта, шақта деген мезгіл мәнді сөздердің бірі тіркесу арқылы жасалады.
4. Есімшенің шығыс жалғаулы түріне шейін, дейін, кейін, соң, бері, бұрын шылауларының тіркесі негізінен болады.
5. -ша, -ше тұлғасы есімшеден болады.
6.-ғалы, -гелі, -қалы, -келі тұлғасы көсемшеден болады.
7. -ысымен, -ісімен тұлғалы етістігінен болады.
|
Қарсылықты-бағыныңқылы сабақтас
|
қайтсе де? не етсе де? қайткенмен? не еткенмен?
|
1. Шартты райдың болымсыз түрінен жасалады.
2. Шартты райлы етістікке да, де шылауы тіркесінен болады.
3. Көмектес септік жалғаулы есімшеден жасалады.
4. -ша , -ше тұлғалы есімшеден болады.
5. -а, -е, -й тұлғасы есімшеден болады.
6. есімшенің болымсыз түріне шығыс септік жалғауының (-тан,-тен) жалғауының жалғануы арқылы жасалады.
|
Мақсат бағыныңқылы сабақтас
|
не мақсатпен? не етпек болып? қайтпек болып?
|
1.-мақ, -мек, -пақ, -пек, -бақ, -бек жұрнақтар етістіктен кейін болып деген көмекші етістіктің тіркесуі арқылы жасалады.
2. Тұйық етістіктен үшін шылауының тіркесуінен жасалады.
3.Шартты, бұйрық және қалау рай тұлғалы етістікке деп көмекші етістігінің тіркесуі арқылы жасалады.
|
Салыстырмалы бағыныңқылы сабақтас
|
|
1.Етістіктің шартты райынан жасалады.
2.Жатыс жалғаулы есімшеден жасалады.
|
Сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдарының кестесі
|
Бағыныңқысының баяндауышы
|
Тұлғалық белгісі
|
Кестесі
|
1.Шартты рай
|
-са,-се
|
Бағыныңқы басыңқы
______барса,_______
|
2.Көсемше
|
-а, -е ,-й, -ып, -іп, -п, -қалы, -келі, -ғалы, -гелі
|
_____ойлап,______
_____естігелі,_____
|
3.Есімше
|
-ған, -ша, -ше
(-ген) -дай,-дей
-ған, -да, -де
-ген -мен
-ған, -дықтан
(-ген) -діктен
сайын
соң
кезде, шақта, уақытта
- ған+ға
шейін
-ген+ге
-ған+нан бері
кейін
-ген+нен бұрын
|
_____көргенше,______
_____оқығандай,_____
_____жазғанда,_____
_____білгенмен,_____
___танығандықтан,___
____оқыған сайын, ____
______барған соң,_____
_____естіген кезде,_____
____келгенге шейін,___
____айтқаннан бері,___
|
4. Етістік негізді
|
-ысымен
-ісімен
|
______келісімен,______
|
Сабақтас құрмалас сөйлем
Құрамындағы сөйлемнің бірінде баяндауыш тиянақсыз болып, бағына байланысқан сөйлемдер
|
Сөйлемдерінің мағыналық қарым-қатынасына қарай
|
ш
а
р
т
т
ы
|
қ
и
м
ы
л
-
с
ы
н
|
м
е
з
г
і
л
|
қ
а
р
с
ы
л
ы
қ
т
ы
|
с
е
б
е
п
|
м
а
қ
с
а
т
|
Бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
|
Бағыныңқы сөйлем басыңқыдағы
|
Ойдың шартын білдіреді
|
Ойдың қалай орындалғанын білдіреді
|
Ойдың болу мезгілін білдіреді
|
Ойға қарсы мәнді білдіреді
|
Ойдың себебін білдіреді
|
Ойдың мақсатын білдіреді
|
Бағыныңқы сөйлемнің баяндауышы
|
5+са се
|
5+а,ей,ып,іп
|
5+ған+да
|
5+са+да
|
5+ған+дықтан
|
5+у-үшін
|
5+ма+й
|
5+ған+дай
|
5+ған-кезде-уақытта-шақты, күнде
|
5+ма+са
|
5+ған-соң
|
5+мақ+мек болып
|
5+ған+да
|
5+қан+ған күйі, қалпы
|
5+ысымен
|
5+ған+мен
нан
|
5+ма+й
|
Ойын 5+сын-деп са, се
|
5+майынша
|
|
5+ған+ға
Нан кейін, бері
|
5+а е й ып түр тұрып
|
|
|
|
|
5+ған ша
|
5+қан ша
|
|
|
|
|
5+ғалы
|
5+қан+ы+на
қарамастан
|
|
|
қайтсе?
қайтпей?
қайткенде?
|
қалай?
қайтіп?
|
қашан?
қашаннан бері?
қашанға шейін?
|
қайтсе де?
қайткенмен?
|
не себепті?
неге?
не деп?
|
не үшін?
неге?
не мақсатпен?
|
Шартты бағыныңқылы сабақтас
|
Баяндауыш формалары
|
Мысалдар
|
Сұрауы
|
Шартты райлы етістік
|
Ақылы асса, аға тұт.
Көп қараса, жоқ табылар. Егер халқың бақытты болса, сен де бақыттысың.
|
қайтсе?
|
Шартты бағыныңқылы сабақтастың жасалу жолдары
|
Бағыныңқының баяндауышы
|
Тұлғалық белгісі
|
Сұрауы
|
Кестесі
|
1. Шартты рай
|
- са, - се
|
қайтсе? не етсе?
|
____оқыса,_____
|
2. Көсемше
|
- ма + й
- ме + й
|
қайтпей?
не етпей?
|
___үйренбей,____
|
3. Көсемше негізді
|
- майынша
- мейінше
|
қайтпейінше?
не етпейінше?
|
__үйренбейінше,__
|
4. Есімше
|
- ған + да
- ген + де
|
қайткенде?
не еткенде?
|
__орындағанда,__
__келгенде,____
|
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтастың жасалу жолдары
|
Бағыныштының баяндауышы
|
Тұлғалық белгісі
|
Сұрауы
|
Кестесі
|
1. Шартты рай
|
- са} да
- се}де
|
қайтсе де?
не етсе де?
|
___шаршаса да,__
|
2. Есімше
|
- қан}мен
- кен} ша ше
|
қайткенмен?
не еткенмен?
қайткенше?
не еткенше?
|
___естігенмен,___
___ұрысқанмен,__
|
-қан+ы} болмаса
- кен+і}
|
қайткені?
не еткені?
болмаса?
|
___шаршағаны болмаса,___
|
- қан + ы
- на
- кен + і
- не
- қарамастан,
- қарамай
|
қайткеніне?
не еткеніне?
қарамастан
қарамай
|
___шаршағанына қарамастан (қарамай),___
|
3. Көсемше
|
- а
- е, -й
тура
|
қайте
не ете
тура?
|
___көре тұра,___
|
Салыстырыңдар
|
Қарсылықты салалас
|
Қарсылықты бағыныңқылы сабақтас
|
Амантайды Балтабек танитын, бірақ Ботакөз танымайтын еді.
|
Амантайды Балтабек танығанымен, Ботакөз танымайтын еді.
|
Жарысқа түспегені болмаса, ол нағыз ақын дейді. (М.Ә.)
|
Мінезі қатал болғанымен, ол әділ адам еді.
|
Себеп бағыныңқылы сабақтастың жасалу жолдары
|
Бағыныңқысының баяндауыштары
|
Тұлғалық белгісі
|
Сұраулары
|
Кестесі
|
1. Есімше
|
- қан -дықтан
- кен - діктен
|
неліктен?
|
___оқығандықтан,___
|
- қан - соң
- кен
|
қайткен соң?
не еткен соң?
|
___айтқан соң,___
|
2. Көсемше
|
- па(- пе) + й
- ып, - ып,-п
|
қайтпей?
не етпей?
қайтіп?
|
___орындамай,___
___кездесіп,___
|
3. Етістік негізді
|
- ты деп
- екен
|
не етіп?
|
__айтпай кетті деп,__
__айтты екен деп,__
|
Салыстыру
|
Себеп-салдар салалас
|
Ортақ белгілері
|
Себеп бағынқылы сабақтас
|
1. Баяндауыштары тиянақты
|
Екі не одан көп жай сөйлемдерден құралады
|
Баяндауыштары тиянақсыз
|
2. Жалғаулық шылаулар арқылы байланысады
|
Күрделі ойды білдіреді
|
Бағыныңқысының баяндауыштары есімше, көсемше, септеуліктер мен көмекші етістіктер арқылы жасалады
|
3. Салдар мағыналысы себептің алдында келеді
|
Құрмалас сөйлемдердің түрі
|
Бағыныңқы, басыңқы компонентермен келеді
|
|
|
Көп формалы
|
Себеп бағыңқылы сабақтас
|
Салыстыру
|
Мысалдар
|
Сөйлем түрлері
|
Себепті қай сөз білдіріп тұр
|
1. Ұялғаннан Гүлсімнің беті қызарып кетті.
|
жай сөйлем
|
Ұялғаннан – себеп пысықтауыш
|
2. Гүлсім ұялды, сондықтан екі беті қызарып кетті.
|
салалас
|
Гүлсім ұялды – 1-компонент
|
3. Гүлсім ұялған соң, екі беті қызарып кетті.
|
сабақтас
|
Гүлсім ұялған соң – бағыныңқы компонент
|
Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың жасалу жолдары
|
Бағыныңқының баяндауышы
|
Тұлғалық белгісі
|
Сұраулары
|
Кестесі
|
1. Есімше
|
да
-қан +
ша
де
-кен +
ше
соң
-қан сайын
шақта
кезде, уақытта
-қанға шейін
-қашан кейін
бері
бұрын
|
қашан?
қашанға дейін?
қашан?
қашанға шейін?
қашаннан бері?
|
___шыққанда, ___
___жеткенше, ___
___келген соң, ___
__келген шақта, __
_барғанға шейін, _
_оқығаннан бері, _
|
2. Көсемше
|
-а, -е, -й
-қалы, -келі
-ғалы, -гелі
|
қашан?
қашаннан бері?
|
____шыға, ____
____келгелі, ____
|
3. Етістік негізді
|
-ысымен
-ісімен
|
қашан?
|
___барысымен, __
|
Қимыл-сын бағыныңқылы сабақтастың жасалу жолдары
|
Бағыныңқының баяндауышы
|
Тұлғалық белгісі
|
Сұрауы
|
Кестесі
|
1. Көсемше
|
-ып, -іп, -п
-а, -е, -й
|
қалай? қайтіп?
|
___құбылып, ___
___ерегісе, ___
|
2. Есімше
|
-қан + дай
-ген + дей болып
-қан күйі
-ген қалпында
-па + с + тан
-бе + с + тен
|
қалай?
|
__құбылғандай,__
___келгендей болып, ___
_күлімдеген күйі, _
_шаршамастан, __
|
Мақсат бағыныңқылы сабақтас құрмаластың жасалу жолы
|
Бағыныңқының баяндауышы
|
Тұлғалық белгісі
|
Сұраулары
|
Кестесі
|
1. Етістіктің әр түрі
|
-пақ / шы болып
-қысы келіп
-у
-па + с үшін
- айын
-сын деп
-са (м)
|
не етпек болып?
не мақсатпен?
не үшін?
не деп?
неге?
|
__келмек болып, __
_сөйлескісі келіп, _
___оқу үшін, ___
___тамбас үшін, __
_қоштасайын деп, _
___бітіріп шықсам деп, ___
|
Көп бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем
|
Түрлері
|
Белгілері
|
1. Жарыспалы көп бағыныңқылы сабақтас.
|
Әр бағыныңқысы тікелей басыңқыға байланысатыны
|
2. Сатылы көп бағыныңқылы сабақтас
|
Бағыныңқылары біріне-бірі бағына барып басыңқымен байланысатыны
|
Аралас құрмалас сөйлем
|
Бағыныңқы сөйлемнің орналасу тәртібі
|
Схемасы
|
1. Ағынның күштілігіне көз тұнып, бас айналды, қандай терең болғанмен, су түбіндегі жүзген балық, жатқан құм – бәрі алақандағыдай анық көрініп тұр
|
бағыныңқы, басыңқы, бағыныңқы, басыңқы
|
2. Бекей шешесі жақтан отырып еді, Абайлардың жай-жапсарын біліп алған соң, шешесіне бұрылып ақырын күңкілге басты. (М.Әуезов)
|
басыңқы, бағыныңқы, басыңқы
|
3. Ендігәрі қайталанып жатпас үшін, мен бар шартымды ресми жазып, мына пакетке салдым да, сізге өз қолыммен тапсыруды дұрыс көрдім. (Ғ.Мүсірепов)
|
бағыныңқы, бағыныңқы, басыңқы, басыңқы
|
1. Жарыспалы бағыныңқылы сабақтас сөйлем
2. Сатылы бағыныңқылы сабақтас сөйлем
Төл сөз бен төлеу сөз
|
Төл сөз
|
Төлеу сөз
|
1. – Үйлерінде басқа ересек адам бар ма? - деп сұрады ол менен.
|
Ол менен үйде басқа ересек адам бар не жоқ екендігін сұрады
|
2. – Алғың келген көйлегіңнің бағасы қанша екен? – деп сұрады әкем.
|
Әкем менен алғым келген көйлегімнің бағасы қанша екендігін сұрады
|
Бөгде сөз және оның түрлері
|
Төл сөз өзгертілмей, бұлжытпай айтылған сөйлем
|
Автор сөзі хабарлаушы, жеткізушінің айтылған сөзі
|
Мысалдар
|
Төл сөздің орын тәртібі
|
1. Қалғып-шұлғып келе жатқан қойшылардың барі де сергіп, үнсіз гуілдеп кетті: – канал, канал!... (Ғ.Мүсірепов)
|
Автор сөзі:
– төл сөз
|
2. Анам маңдайымнан сипап: «Ұлым, арыңды жасыңнан сақта», – деді.
|
Автор сөзі: «төл сөз», – автор сөзі
|
3. «Абай – қазақ халқының дарынды ақыны, мақтанышы», – деді мұғалім.
|
«Төл сөз», – автор сөзі.
|
4. – Бірақ мен, – деді ол, – бекініске жалғыз бармаймын, Жайнақпен барамын (С.Мұқанов).
|
– Төл сөз, – автор сөзі, – төл сөз.
|
Төл сөз
|
Төлеу сөз
|
1. Сыр алысқан Ушаков: «Осы жетінің ішінде екеуін де тауып жіберемін», – деді.
|
Сыр алысып калған Ушаков осы жетінің ішінде екеуін де тауып жіберетінін айтты.
|
2. «Раушан, ештеңе сұрамай, мөріңді басып бер», – деп Бәкен бұйырды.
|
Бәкен Раушанның ештемені сұрамай, мөрін басып беруін бұйырды.
|
Төл сөздің тыныс белгілері
|
Төл сөздің жазылуы
|
Мысалы
|
1 . « », – .
|
«Өнер алды – қызыл тіл», – деді Абай.
|
2 . , – .
|
– Өнер алды – қызыл тіл, – деді Абай.
|
3 . : « ».
|
Абай былай деді: «Өнер алды – қызыл тіл».
|
4 . : « », – .
|
Абай: «Өнер алды – қызыл тіл», – деді.
|
5 . « , – , – ».
|
«Өнер алды, – деді Абай, – қызыл тіл».
|
Төл сөз тырнақшаға алынады
|
Төл сөздің алдына сызықша қосылады
|
1 . « », – .
|
– , – .
|
2 . « ?», – .
|
– ? – .
|
3 . « !», – .
|
– ! – .
|
Төл сөз тырнақшаға алынады
|
Төл сөздің алдына сызықша қосылады
|
1 . « , – , – ».
|
«Болат, – деді әжем, – атаңа сәлем бер».
|
2 . « : – , – ?»
|
«Балам-ау, – деді әжем, – қайда барасың?»
|
3 . « , – , – !»
|
«Па шіркін, – деп таңданды Сәрсен, – айнала тегіс гүлдепті-ау!»
|
Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру жолдары
|
Төл сөз
|
Төлеу сөз
|
– Облыс ақындарымен кездесу болады, – деді Сержан.
|
Сержан облыс ақындарымен кездесу болатындығын айтты.
|
– Сәуле, сен бұлақтан мұздай су алып кел, – деді апасы.
|
Апасы Сәулеге бұлақтан мұздай су әкелуін өтінді.
|
Мұғалім: «Оспан, ертең сабақтан кешікпе», – деп тапсырма берді
|
Мұғалім Оспанға ертең сабақтан кешікпеуін өтінді
|
– Сен нешінші сыныпта оқисын? – деп сұрады Жомарт ақ бантикті қыздан
|
Жомарт ақ бантикті қыздан оның нешінші сыныпта оқитынын сұрады
|
Төл сөзді төлеу сөзге айналдыру жолдары
|
Төл сөз
|
Төлеу сөз
|
– Облыс ақындарымен кездесу болады, – деді Сержан.
|
Сержан облыс ақындарымен кездесу болатындығын айтты.
|
– Сәуле, сен бұлақтан мұздай су алып кел, – деді апасы.
|
Апасы Сәулеге бұлақтан мұздай су әкелуін өтінді.
|
Мұғалім: «Оспан, ертең сабақтан кешікпе», – деп тапсырма берді
|
Мұғалім Оспанға ертең сабақтан кешікпеуін өтінді
|
Сен нешінші сыныпта оқисың? – деп сұрады Жомарт ақ бантикті қыздан.
Үшінші, – деді ол, қысыла сөйлеп.
|
Жомарт ақ бантикті қыздан оның нешінші сыныпта оқитынын сұрады.
Ол қысыла сөйлеп, өзінің үшінші сыныпта оқитынын айтты.
|
– Автобус жолға шығуға дайын! –деп дауыстады жүргізуші жолаушыларға.
|
Жүргізуші жолаушыларға автобустың жолға шығуға дайын екендігін дауыстады.
|
– Мен сіздерді беташар тойға шақырғалы келдім, – деді Нұрлан, қуанышын жасыра алмай.
|
Нұрлан қуанышын жасыра алмай, бізді беташар тойға шақырғалы келгендігін айтты.
|
– Сіз жетінші сыныптағы әнші қызды білесіз бе, – деп сұрады ол.
|
Ол менен жетінші сыныптағы әнші қызды білетін-білмейтіндігімді сұрады
|
Көрші бала Сәрсен үйге кіріп: «Сіздердікінде менің анам бар ма?» – деп сұрады.
|
Көрші бала Сәрсен үйге кіріп, осында анасының бар я жоқ екендігін сұрады.
|
Кәне, кімнің үйіне түсеміз? – деді Бүркітбай, қалаға жақындаған кезде, Асқардың бетіне қарап.
|
Бүркітбай қалаға жақындаған кезде, Асқардың бетіне қарап, кімнің үйіне түсетіндерін сұрады.
|
Төл сөз
|
Төлеу сөз
|
Ең соңғы кезде Еркежан Шұбарға енді қайта келіп сөйлеспеуге бұйырды
|
Ең соңғы кезде Еркежан Шұбарға: «Енді қайтып келіп сөйлеспе», – деп бұйырды.
|
Ұзақ сөйлесіп, әбден біліскен соң, редактор оған әзірше хат бөліміне әдеби қызметкер болуды ұсынды.
|
Ұзақ сөйлесіп, әбден біліскен соң, редактор оған: «Әзірше хат бөліміне әдеби қызметкер бола тұр», – деді.
|
Асқар жігітпен амандасқан соң, оны қайдан көргендігін сұрады.
|
– Мені сені қайдан көрдім? – деді Асқар, жігітке амандасқан соң.
|
МАЗМҰНЫ
1
|
Кіріспе............................................................................................................
|
3
|
2
|
Қазақ тілі мектептегі курсының салалары..................................................
|
5
|
3
|
Лексика...........................................................................................................
|
6
|
4
|
Сөз мағынасы................................................................................................
|
7
|
5
|
Ауыспалы мағынаның жасалу жолдары.....................................................
|
8
|
6
|
Синоним. Омоним. Антоним.......................................................................
|
10
|
7
|
Сөздік құрам..................................................................................................
|
10
|
8
|
Сөз тудыру тәсілдері.....................................................................................
|
11
|
9
|
Сөз тіркестері................................................................................................
|
11
|
10
|
Фразеологизм.................................................................................................
|
12
|
11
|
Мақал-мәтелдер.............................................................................................
|
12
|
12
|
Лексикография...............................................................................................
|
12
|
13
|
Қазақ тілі дыбыстары туралы түсінік..........................................................
|
13
|
14
|
Дауысты дыбыстар. Дауыссыз дыбыстар...................................................
|
14
|
15
|
Үндестік заңы................................................................................................
|
16
|
16
|
Буын................................................................................................................
|
17
|
17
|
Екпін...............................................................................................................
|
19
|
18
|
Тасымал..........................................................................................................
|
20
|
19
|
Сөздің жасалуы және орфография...............................................................
|
22
|
20
|
Сөз құрамы.....................................................................................................
|
23
|
21
|
Түбірлес сөздер. Күрделі сөздер..................................................................
|
24
|
22
|
Біріккен сөздер..............................................................................................
|
26
|
23
|
Қысқарған сөздер..........................................................................................
|
27
|
24
|
Грамматика....................................................................................................
|
28
|
25
|
Зат есім...........................................................................................................
|
29
|
26
|
Сын есім.........................................................................................................
|
35
|
27
|
Сан есім..........................................................................................................
|
41
|
28
|
Есімдік............................................................................................................
|
46
|
29
|
Етістік.............................................................................................................
|
50
|
30
|
Тұйық етістік..................................................................................................
|
60
|
31
|
Үстеу...............................................................................................................
|
61
|
32
|
Еліктеу сөздер................................................................................................
|
65
|
33
|
Шылау.............................................................................................................
|
66
|
34
|
Одағай.............................................................................................................
|
71
|
35
|
Синтаксис.......................................................................................................
|
72
|
36
|
Сөйлемнің айтылу мақсатына қарай түрлері..............................................
|
73
|
37
|
Сөйлем мүшелері...........................................................................................
|
76
|
38
|
Бастауыш........................................................................................................
|
77
|
39
|
Баяндауыш.....................................................................................................
|
79
|
40
|
Пысықтауыш..................................................................................................
|
81
|
41
|
Толықтауыш...................................................................................................
|
85
|
42
|
Анықтауыш....................................................................................................
|
87
|
43
|
Бірыңғай мүшелер.........................................................................................
|
89
|
44
|
Оқшау сөздер.................................................................................................
|
92
|
45
|
Қыстырма сөз.................................................................................................
|
93
|
46
|
Қаратпа сөз.....................................................................................................
|
94
|
47
|
Одағай.............................................................................................................
|
95
|
48
|
Сөз...................................................................................................................
|
96
|
49
|
Жай сөйлем....................................................................................................
|
97
|
50
|
Синтаксис. Сөз тіркесі..................................................................................
|
99
|
51
|
Құрмалас сөйлем...........................................................................................
|
104
|
52
|
Салалас құрмалас сөйлем.............................................................................
|
105
|
53
|
Сабақтас құрмалас сөйлем...........................................................................
|
114
|
54
|
Аралас құрмалас сөйлем...............................................................................
|
125
|
55
|
Төл сөз бен төлеу сөз....................................................................................
|
126
|
Белгілеу үшін
ЫСҚАҚ Бегман
КЕСТЕЛІ ГРАММАТИКА
Басуға 07.09.2010 қол қойылды.
Форматы 60х84 1/16. Қаріп түрі “Таймс”
Көлемі шартты баспа табақ 8,2
Таралымы 1000 дана.
“R-Diar” баспаханасында басылды.
Шымкент қаласы, К. Аманжолов көшесі, 118
Достарыңызбен бөлісу: |
