Түрлері
|
Мысалдар
|
Тұлғасына қарай
|
Негізгі
|
Мал, қой, күзет, бас
|
Туынды
|
малшы, қойшы, ерлік, бастық, көлшік
|
Сөйлемдегі қызметіне қарай
|
Негізгі
|
Көл, кітап, бас, бұлт,
|
Көмекші
|
Тұс, шет, алд, арт
|
Құрылысына қарай
|
Дара
|
Күзет, Татарстан, теңіз, қайық
|
|
Күрделі
а) құрамы (зат есім+зат есім)
|
Қазақстан Республикасы
Халық Қаһарманы
|
|
ә) қосарлы
|
Кемпір-шал, қыз-келіншек, ән-күй
|
|
б) біріккен
|
Ақбозат, жетіқарақшы
|
|
в) тұрақты
|
Ата мекен, асқар тау, мидай дала, шалқар көл
|
Мағынасына қарай
|
Жалпы есім
|
өзен, тау, ән, қала
|
Жалқы есім
|
Алатау, «Зәуреш», Шымкент
|
Деректі
|
Кітап, қалам, кесек, бұлт
|
Дерексіз
|
Сана, түйсік, ес, талап, адамгершілік
|
Зат есімнің сөйлемдегі қызметі
|
Сөйлем мүшелері
|
Мысалдар
|
Бастауыш
|
Асқар бүгін жұмыстан қатты шаршап қайтты. Еңбек түбі – береке.
|
Баяндауыш
|
Қазақстанның елордасы – Астана.
Менің аты-жөнім – Дана Асқарова.
|
Толықтауыш
|
Жұман Айдарға әлденелерді айтып жатыр. Сәрсен физика сабағына дайындалып отыр.
|
Анықтауыш
|
Сәуле Ақбөпенің кітабын сұрай келді.
Алматы қаласының көркі таңдай қақтырады.
|
Пысықтауыш
|
Мен сені даусыңнан (қалай?) таныдым. Нұрланның мал қорасынан әрі орман басталады.
|
Тәуелдік жалғауы
|
Жақ
|
Дауысты дыбыстан соң
|
Дауыссыз дыбыстан соң
|
І
|
-м, -мыз, -міз,
Әкем, апамыз, әкеміз
|
-ым, -ім, -ымыз, -іміз
Қызым, келінім, қызымыз, келініміз
|
ІІ
|
-ң, -ңыз, -іңіз
Әкең, апаң, әкеңіз
|
-ң, -ің, -ыңыз, -іңіз
Қызың, келініңіз
|
ІІІ
|
-сы, -сі
Әкесі, апасы
|
-ы, -і
Қызы, келіні
|
СЫН ЕСІМ
Сын есім
|
1.Заттың түрін, түсін білдіреді.
|
Ақ (көйлек), көк (қағаз), сұр (бұлт) т.б.
|
2.Заттың көлемдік аумақтық белгісін, сынын білдіреді.
|
Биік (ағаш), тар (бөлме), ұзын (сырық), т.б.
|
3.Заттың сапалық сипатын білдіреді.
|
Жақсы (бала), сүзеген (сиыр), сараң (адам), т.б.
|
4.Заттың дәмін, иісін және басқа сипатын білдіреді.
|
Тәтті (қауын), ащы (пияз), тұщы (су), т.б.
|
5.Затқа, қимыл іс -әрекетке, мезгіл– мекенге қатысты сынды білдіреді.
|
Гүлді (өлке), балалы (үй), көтеріңкі (көңіл), т.б.
|
Сын есім
|
Сұрақтары
|
қандай? қай?
|
Жасалуы
|
а) түбір күйінде; ә) туынды (жұрнақ қосу) күйінде;
б) сөз тіркесу арқылы; в) сөз қосарлау арқылы.
|
Түрлері
|
а) сапалық сын есім; ә) қатыстық сын есім.
|
Шырайлары
|
а) жай шырай; ә) салыстырмалы шырай; б) күшейтпелі шырай, асырмалы шырай.
|
Дара сын есімнің жасалуы
|
Түрлері
|
Жұрнақтары
|
Мысалдар
|
1. Есім сөздерден сын есім тудыратын жұрнақтар
|
1. -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті
|
Гүлді, денелі, жасты
|
2. -қы, -кі, -ғы, -гі
|
Қысқы, таңғы
|
3. -шыл, -шіл
|
Жершіл, аңшыл, көкшіл
|
4. -сыз, -сіз
|
Желсіз, панасыз
|
5. -дай, -дей, -тай, -тей
|
Айнадаай, таудай
|
6. -лық, -лік, -дық, -дік, - ық, -тік
|
Күздік, қоғамдық
|
7. -шаң, -шең
|
Бойшаң, ашуаң
|
8. -тал, -мал
|
Бауырмал, сезімтал
|
9. -қой, -қор, -паз, -ілпаз, -ылпаз,
|
Сәнқой, өнерпаз, жалақор
|
10. -и
|
әдеби, мәдени
|
11. -кеш, -геш, -кез
|
Күлегеш, зиянкес
|
2.Етістіктен сын есім тудыратын жұрнақтар
|
1. -қыш, -кіш, -ғыш, -гіш
|
Көргіш, айтқыш
|
2. -ақ, ек, -ық, -ік, -қ, -к
|
Қонақ, ашық, үркек, сирек
|
3. -шақ, -шек
|
Қызғаншақ, сүріншек
|
4. -ыңқы, -іңкі, -ңқы, -ңкі
|
Бағыныңқы, көтеріңкі
|
5. -ғыр, -гір, -қыр, -кір
|
Алғыр, білгір, ұшқыр
|
6. -ымсақ, -імсек, -ысақ, -ісек
|
Келімсек, сұрамсақ, алымсақ
|
7. -палы, -пелі, -малы, -мелі
|
Ауыспалы, көшпелі
|
8. -қақ, -кек, -ған, -ген
|
Үркек, тайғақ, ұрысқақ
|
9. -нді, -нды, -ынды, -інді
|
Жасанды, асырынды
|
10. -аған, -еген
|
Қабаған, сүзеген
|
11. -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе
|
Болма, көтерме, қызба
|
12, -улы, -улі
|
Қалаулы, түйеулі, құрулы
|
13. -мды, -мді, -ымды, -імді
|
Ұнамды, өнімді
|
Күрделі сын есімдердің жасалуы
|
1. Негізгі сын есімдердің тіркесуі арқылы
|
Көк ала, күрең қасқа, қара торы
|
2. Негізгі сын есім мен туынды сын есімдердің тіркесуі арқылы
|
Ақ сандалды, сұр шапанды, сұр көзді
|
3. Сын есімдердің қосарлануы арқылы
|
Үйір-үйір, үлкенді-кішілі, топ-толық
|
4. Тұрақты тіркестер арқылы
|
Аспанмен тілдескен, ит мұрны өтпейтін, қаламы жүйрік
|
Сын есім
|
Құрамына қарай
|
Мысалдар
|
1.Дара
|
Көк, аласа, таудай, балалы, сүйкімді т.б.
|
2. Күрделі
|
Ақ сақалды, қара мұртты, жақсы-жаман, биік-биік т.б.
|
Мағынасына қарай
|
Мысал
|
1. Сапалық сын есім
|
Сұлу, жақсы, ащы, көк, қызғылт, қап-қара
|
2. Қатыстық сын есім
|
Балықты (өзен), қамысты (көл), түскі (тамақ), күшті (жел) т.б.
|
Сын есімнің шырайлары
|
Мысалдар
|
1. Жай шырай
|
Қара, көк, ұзын, көп, қысқа, кем, т.б.
|
2. Салыстырмалы шырай
|
1. -рақ, -рек, -ырақ, -ірек
Үлкенірек, жасылырақ
2. -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу
Қаралау, биіктеу
3. -ғыл, -ғылт, -ғылтым, -шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім, -ілдір, -аң, -қой, -ғыш
Ақшыл, ақшылтым, көкілдір
|
3.Күшейтпелі шырай
|
Сап-сары, әп-әдемі, қып-қызыл т.б
|
4.Асырмалы шырай
|
Тым үлкен, өте шапшаң, ең биік, аса көтеріңкі, орасан зор, нағыз ер, т.б.
|
Тұлғасына қарай
|
Мысалдар
|
Негізгі
|
Үлкен, кіші, тар, күрең
|
Туынды
|
Гүлді, қызғаншақ, өнерпаз, сәнқой, түнгі
|
Мағынасына қарай сын есімдер
қатыстық
сапалық
Заттың түр түсін, сыр-сипатын, сапа белгісін білдіреді.
Мысалы, суық, қызыл, тәтті, жұмсақ
Заттың сын-сипаты мен белгісін басқа бір заттың қатысы арқылы білдіреді.
Мысалы, ақылды, еріншек, әлді
Сын есімнің шырайлары
|
Түрлері
|
Жұрнақтары
|
Мысалдар
|
1. Жай шырай
|
|
Қара, көк, қисық
|
2. Салыстырмалы шырай
|
-рақ -рек, -ырақ, -ірек
|
Сарырақ, үлкенірек
|
-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу
|
Қаралау, үлкендеу, биіктеу, көктеу
|
-қыл, -ғыл, -қылт, -ғылт,
-қылтым, -ғылтым,
-шыл, -шіл, -шылтым,
-шілтім, -ілдір, -аң, -қой,
-ғыш
|
Бозғыл, бозғылт, бозғылтым, көгілдір, көкшіл
|
3. Күшейтпелі шырай
|
күшейткіш буындар үстелуі арқылы
|
Сап-ары, әп-әдемі, -қып-қызыл
|
4. Асырмалы шырай
|
Негізгі сын есімнің алдына күшейткіш үтеулерді тіркестіру арқылы. Тым, өте, орасан, бек, нағыз, тіпті, ең, т.б.
|
Тым үлкен, орсан биік, аса көтеріңкі, өте шапшаң, нағыз жүйрік, орасан зор
|
Сын есімнің шырайлары
|
|
Мысалдар
|
Жай шырай
Заттың жай қалыпты түр, түс, сапалық белгілерін білдіретін, басқа шырайларға негіз болатын сын есімнің түрі
|
қара, көк, ұзын, қисық, кем, ауыр, т.б
|
Салыстырмалы шырай
Бір заттағы сындық белгінің екінші нәрсемен салыстырғанда артық не кемдігін білдіретін сын есімнің түрі
|
сарырақ, қоңырлау, үлкенірек, қаралау, бозғыл, бозғылтым, биіктеу, қоңырлау, кішірек, т.б
|
|
Достарыңызбен бөлісу: |
