| Күшейтпелі шырай
Заттардағы сындық белгінің бірінде не артық, не өте кем екендігін білдіретін сын есімнің түрі
|
сап-сары, әп-әдемі, қып-қысқа,
біп-биік, қап-қатты, т.б
|
Асырмалы шырай
Заттың сынын не асыра көтеріп, не асыра төмендетіп көрсететін сын есімнің түрі
|
аса үлкен, тым кішкене, тіпті майда, ең тамаша, орасан үлкен, өте ауыр, т.б
|
Cын есімнің сөйлемдегі қызметі
|
Сөйлем мүшелері
|
Мысалы
|
1. Бастауыш
|
Жомарт жастығын, жүйрік жоқтығын білдірмес.
|
2. Баяндауыш
|
Күн шайдай ашық.
|
3. Анықтауыш
|
Мақсұт күріштің жапырағындағы мөлдір шықты байқады.
|
4.Толықтауыш
|
Әдептіге елікте, әдепсізден жирен.
|
5. Пысықтауыш
|
Айнала жұрт бұл сөзге қатты сүйсінді. Біз сөзді жақсы танимыз.
|
САН ЕСІМ
Сан есім
|
Сұрақтары
|
неше? нешінші? нешеу? қанша?
|
Құрамына қарай
|
а) дара сан есім; ә) күрделі сан есім;
|
Мағынасына қарай
|
а) септік; ә) реттік; б) жинақтық; в) бөлшектік; г) топтау; д) болжалдық;
|
Сан есімнің түрлері
|
Мағынасына қарай
|
Жасалу жолдары
|
Мысалдар
|
1.Есептік сан есімдер
|
|
Бір, жиырма, екі жүз алпыс бір
|
2. Реттік сан есім
|
-ыншы, -інші, -нышы,
-ніші
|
Он алтыншы, отызыншы
|
3. Жинақтық сан есім
|
-ау, -еу
|
Біреу, екеу, жетеу
|
4. Болжалдық сан есім
|
а) -даған, -деген, -таған,
-теген, -лаған, -леген
|
Ондаған, жүздеген, отыздаған
|
ә) -дай, -дей, -тай, -тей
|
елудей, қырық бірдей
|
б) -дан, -ден, -тан, -тен,
-лан, -лен
|
ондап, жүздеп, мыңдап
|
в) көптік жалғау жалғану арқылы
|
елулер, қырықтар
|
г) есептік сан есімге сөздеріне көптік жалғаулары арқылы да жасалады
|
ондарда, алтыларда, жетілерде, отыз бестерде,
|
д) есептік сан есім қосарланып келіп те жасалады
|
екі-үш, алты-жеті
|
ж) есептік сан есімге нақты, шамалы, тарта, қарала, таман, таяу, жуық т.б. шылаулар тіркесуі арқылы
|
жүз шақты, қырық шамасы, алпысқа таяу, жүзге жақын
|
5. Топтау сан есімдер
|
Есептік санның қосарланып, соңғы сыңарына шығыс септік жалғауы жалғануы арқылы жасалады
|
Үштен, үш-үштен, жүзден, жүз-жүзден
|
6. Бөлшектік сан есімдер
|
а) Бөлшектік бөлімі шығыс не ілік септігінде алымы атау септігінің жай және тәуелді түрінде қолдану арқылы жасалады
|
Онның бесі, оннан бес, елуден үш, елуден, т.б
|
ә) Есептік сан есімге жарым, жарты, ширек сөздерінің тіркесі арқылы жасалады
|
үш ширек, үш жарым, төрт жарты
|
Сан есімнің мағыналық түрлері
|
Сан есімнің мағыналық түрі
|
Сұрақтары
|
Жасалу жолдары
|
Мысалдары
|
1. Есептік сан есім
|
неше? қанша?
|
Түбір сан есімдер
|
Екі, жүз отыз
|
2. Реттік сан есім
|
нешінші?
|
-ншы, -нші,
-ыншы, -інші
|
Отызыншы,
үшінші
|
3. Жинақтық сан есім
|
нешеу?
|
-ау, -еу
|
Екеу, алтау
|
4. Болжалдық сан есім
|
қанша? неше?
қай шамалы?
|
|
Отыздаған, жүздеп, қырықтай
|
5. Топтау сан есім
|
нешеден? қаншадан?
|
Сан есімге шығыс септік жалғауы жалғанады
|
Екі-екіден,
он-оннан
|
6. Бөлшектік сан есім
|
неше?
қанша?
|
Алымы-атау септігі, бөлімі-шығыс септігі
|
Оннан бес
|
Сан есімнің сөйлемдегі қызметі
|
Сөйлем мүшелері
|
Мысалдар
|
1. Бастауыш
|
Төртеу екіге қалдықсыз бөлінеді. Алтау ала болса, ауыздағы кетеді.
|
2. Баяндауыш
|
Біз бір анадан алтаумыз. Олар үшеу болатын.
|
3. Толықтауыш
|
Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар.
|
4. Анықтауыш
|
Бес кісілік балташылар бригадасын құрдық, олардың бәрі 60-70 жасар шалдар.
|
5. Пысықтауыш
|
Асан Алматыға сағат жетіде келді.
|
Сан есімнің емлесі
|
Сан есімнің түрлері
|
Мысалдар
|
1. Күрделі сан есімдер бөлек жазылады
|
отыз алты, жетпіс тоғыз, бір мың алты жүз
|
2. Цифрмен таңбаланған дара және күрделі сан есімдерге жалғанған қосымшалар дефис (-) арқылы жазылады
|
Абзал биыл 40-қа толды.
10-ды 2-ге бөлсек, 5-тен келеді
|
3. Рим цифры реттік сан есім ретінде қолданылғанда, -ншы, -ыншы жұрнағының орнына дефис қойылады
|
Ердияр IV сыныпта оқиды.
XXI ғасыр медицина ғасыры болмақ
|
4. Екі, алты, жеті деген есептік сандарға жинақтық сан есім жасайтын -ау, -еу жұрнағы жалғанғанда қысаң ы,і дыбыстары түсіп қалады
|
екі-екеу, алты-алтау, жеті-жетеу
|
5. Болжамдық сан есімдер цифрмен жазылғанда, олардың қосымшалары дефис арқылы жазылады
|
30-даған, 50-лерде, 60-тай, 4-терде, т.б
|
6. Қосарлау арқылы жасалған топтау сан есімдер цифрмен жазылғанда, қосымша дефис арқылы жазылады
|
5-5-тен, 20-20-дан, 50-60-тан, т.б
|
7. Жыл апталарымен тіркесіп қолданылатын реттік сан есімдердің цифрлы түрлерінен кейін дефис қойылмайды
|
1940 жылы, 2010 жыл т.б
|
ЕСІМДІК
Жіктеу есімдігі
|
Жақ
|
Жекеше түрі
|
Көпше түрі
|
І
|
мен
|
біз, біздер
|
ІІ
|
сен, сіз
|
сендер, сіздер
|
ІІІ
|
ол
|
олар
|
Белгісіздік есімдіктері
|
Зат есім орнына жұмсалатын белгісіз есімдіктер
|
Сын, есім орнына жұмсалатын белгісіз есімдіктер
|
Мезгіл –мекен мағыналарын білдіретін белгісіз есімдіктер
|
Сан есімнің орнына жұмсалатын белгісіз есімдіктер
|
Біреу, кейбіреу, қайсыбіреу, бірдеме, кімдекім, әлдекім, әркім, әлдене
|
Қайсыбір, кейбір, әр, әрбір
|
әрқашан, әлдеқашан, әлдеқалай, әлдеқайда
|
әлденеше, бірнеше, біраз
|
Болымсыздық есімдіктер
|
Зат есім орнына жұмсалатын болымсыздық есімдіктер
|
Сын есім орнына жұмсалатын болымсыздық есімдіктер
|
Мезгілдік мағынаны білдіретін болымсыздық есімдіктер
|
Дәнеңе, ештеңе, ешкім, ешқайсысы
|
ешқандай, ешбір
|
Ешқашан, ешқайдан
|
Сілтеу есімдіктері
|
Көптік, тәуелдік, септік жалғаулары жалғанатын сілтеу есімдіктері
|
Тікелей көптік, септік жалағаулары жалғанбайтын сілтеу есімдіктері
|
Бұл, осы, сол, ана, мына, әні, міне
|
Анау, мынау, осынау
|
Сұрау есімдіктері
|
Көптік, тәуелдік, септік, жіктік жалағаулары жалғанатын сұрау есімдіктері
|
Зат есімдерше түрлене бермейтін сұрау есімдіктері
|
кім? не? қайсы? неше? (нешеу?)
|
нешінші? қай? қайсысы?
қалай? қандай? қайда? қайдан? қашаннан? қайдағы? қашаңғы?
|
Өздік есімдіктері
|
Өздік есімдігіне бір ғана сөз жатады
|
Өз есімдігінен жасалған қос сөздер
|
өз
|
өз-өзінен,өзді-өзді, өзімен-өзі,
өзінен-өзі
|
Жалпылау есімдігі
|
Бәрі, барлық, барша, бар, күллі, бүкіл, бүтін, түгел, тегіс
Жалпылау есімдіктері жіктелмейді
|
Есімдіктің сөйлемдегі қызметі
|
Сөйлем мүшелері
|
Мысалдар
|
1. Бастауыш
|
Қалған топтың барлығы да сар желіп отырып, Абайларды қуып жетті. (М.Ә.)
|
2. Анықтауыш
|
Ел басына төңген қиыншылықтардың бәрінің артта қалғанына шүкіршілік айтып қояды (М.Мағауин.)
|
3. Толықтауыш
|
Ол ақырында бәрін жеңіп, еңбек зейнетін көріп отыр (М.Мағауин.)
|
4. Баяндауыш
|
Өзіңмен сөйлескен менмін.
|
5. Пысықтауыш
|
Бұл жұмысты олар әлдеқашан бітірген.
|
Есімдіктердің түрленуі
|
Есімдіктер
мағынасы
|
Есімдік болатын сөздер
|
Сөз мағынасы
|
Кейбір ерекшеліктері
|
1
|
2
|
3
|
4
|
Жіктеу есімдігі
|
мен, сен, сіз, ол (олар), біз (біздер)
|
Жіктеу мағынасында айтылады
|
Үш жағы және көпше, жекеше түрлері бар
|
Сілтеу есімдігі
|
бұл, осы, мынау, сол, сонау, ана, анау
|
Нұсқау, көрсету, меңзеу мағыналарында жұмасалады
|
қай? қайсы? деген сұрақтарға жауап беріп, сөйлемде анықтауыш қызметін атқарады
|
Сұрау есімдігі
|
кім? не? неше? қалай? қанша? нешеу? қай? қайсы?
|
Сұрау мағынасын білдіреді және өздеріне жауап тілемейді
|
кім? не? қайсы? неше? нешеу? жіктеліп те қолданады және тәуелденеді
|
Өздік есімдігі
|
өз
|
|
өз есімдігі түбір күйінде ешқаша қолданылмайды
|
Жалпылау есімдігі
|
бәрі, барлық, барша, бар
|
Жинақтау, жалпылау мағыналарын білдіреді
|
Жалыплау есімдігі жіктелмейді
|
Белгісіздік есімдігі
|
біреу, кейбіреу, әркім, бірдеме, әлдене, кімде-кім, қайсыбір, әлдеқалай
|
Затты не құбылысты белгісіз етіп айтады
|
әлде, әр, кейбір сөздері есімдіктермен жіктелгенде ғана бірігіп жазылады
|
Болымсыздық есімдігі
|
дәнеме, ештеңе, ешкім, ешбір
|
Болымсыздық мағынаны білдіреді
|
Еш сөзі есімдіктен басқа мен тіркескенде бөлек жазылады: еш уақыт, еш адам
|
Достарыңызбен бөлісу: |
