Конрад Аденауэр атындағы Қор

319
Орталық Азияны жақындастыру. Иллюзия немесе шынайы мүмкіндік?
Аймақтық өзара іс-қимылды жеделдету үшін ішкі факторлар мен 
сын-тегеуріндер
1. Экономикалық кооперация болашақ интеграциялық үдерістердің негізі 
ретінде аймақтағы елдердің неғұрлым тиімді экономикалық дамуына 
және экономикалық саясаттың мақсаттарын жүзеге асыруға негіз болады.
2. Орталық Азия елдерімен тығыз экономикалық ынтымақтастық 
жағдайында инвесторлар әртүрлі салаларға инвестицияларды бағыт-
тайтын үлкен нарыққа шоғырланады. Тауарлардың еркін айналымына, 
капиталға және еңбекке кедергі келтіретін кез-келген техникалық және 
салық шекараларының жоқтығына байланысты, бірыңғай нарық біздің 
елдеріміздің әрқайсысының инвестициялық тартымдылығын артты-
рады. «Экономиканы, өндірісті және экспортты айтарлықтай әртарап-
тандыру табыстарды, жұмыс орындарын және тұрақты өсуді арттыруға 
тиіс. Орталық Азия елдері өздерінің бәсекелестік артықшылықтарын 
жүзеге асыра алатын жаһандық қосылған құн тізбегіндегі (ҚҚТ) өздерінің 
нақты элементін табуы керек… Жұмсақ сауда кедергілерін азайту (мысалы, 
ауыртпалықсыз кедендік рәсімдерді жою) кезінде көлік және ақпараттық 
инфрақұрылымды жетілдіру бизнес жүргізудің өзіндік құнын азайтады 
және Орталық Азия елдерінің жаһандық ҚҚТ қатысушыларына тартым-
дылығын арттыру, осылайша барлық экономикалардың әртараптанды-
руына қол жеткізуге алып келеді» 
6
.
3. Орталық Азия елдері үшін басты проблемалардың бірі – гуманитарлық 
инвестицияларды ұлғайту арқылы өнімді адам капиталын қалыптастыру 
үшін «білім экономикасын» құру. Массачусетс технологиялық институтының 
экономикалық даму және макробайланыстарға мамандандырылған про-
фессоры Цезарь Идальгоның пікірінше «… нақты білімді неғұрлым көбірек 
қажет ететін экономикасы бар елдер өсетініне» сенеді. Экономикасы осыны 
талап етпейтіндер елдер, яғни жоғары технологияға қарай әртараптанды-
рыла алмай кедей болады, ал тосқауылдарды жеңіп шыққандар бай болады» 
7
. 
Қазіргі уақытта Орталық Азияның барлық елдері адам капиталын тез жоғал-
туда деуге болады. Бұл алаңдаушылық туғызатын құбылыс – аймақтағы 
елдердің болашағын көрмей, әлемнің басқа өңірлерінде өздерінің «бәсекеге 
қабілеттілігін» табуға тырысып, түрлі бағыттар бойынша кетіп жатқандар 
6
Enhancing Competitiveness in Central Asia. February 26, 2018. http://www.oecd.org/about/
sge/enhancing- competitiveness-in-central-asia-9789264288133-en.htm [Feb. 26,2018].
7
Ардак Букеева. Цезарь Идальго. № 77 (қантар ‘18). https://forbes.kz/process/tsezar_idalgo/

320
Қазақстан экономикасының трансформациясы
көптеген өршіл, шығармашыл және қабілетті жастар. Мысалға, «Finprom» 
агенттігі Қазақстандағы жүргізген сауалнаманың қорытындысын ұсынды, 
оның деректері бойынша 2017 жылы елден 37,7 мың адам кетіп қалған. Бұл 
2015 жылға қарағанда 25,3%-ға көп. Қазақстаннан шыққан білікті маман-
дардың үлесі 54%-ды немесе 20,4 мың адамды құрады, бұл 2015 жылға 
қарағанда 17% артық 
8
. Техника саласының, экономистердің және оқыту-
шылардың кетуі өте алаңдатарлық жәйт. Бірақ тіпті «ақыл-ойдың кетуін» 
тоқтатуға болады, ол үшін «ақылдылар» бәсекелестігі болатын елге қайта-
руды қолдап «кері көші-қон» саясатын бастаған кезде жағдайды түзетуге 
болады. Бірақ бұл бірнеше маңызды нәрсені талап етеді. Біріншіден, көпте-
ген әлеуметтік «жедел сатылар» бар, бәсекеге қабілетті интеллектуалды, 
саяси және экономикалық жағдайдың болуы, мұнда жасанды өсу, оларда 
мүмкіндіктердің теңсіздігі тек өмірлік лотереялармен анықталады, күміс 
қасықтан пайда болған сәттілік немесе сәтсіздік деген мәселе болмайды. 
Сайып келгенде, бәсекелестікке қабілетті мемлекет телефон арқылы емес, 
«білімділердің» қатаң ішкі бәсекелестігі жағдайында ғана қалыптасады, 
бұл мүмкіндіктер олардың жеке қабілеттеріне, яғни осы мүмкіндіктерді 
іске асыруларына байланысты. Екіншіден, «аман қалғандар» өздерін «орта 
таптың» өкілдері деп санайтындардан аз болады деп санайтын Орталық 
Азия азаматтарының көпшілігінің өмір сүру деңгейін жоғарылату мифтік 
емес, нақты болуы керек, яғни өзін-өзі дамытудың табиғи қажеттілігі туын-
дауы тиіс. Үшіншіден, тең мүмкіндіктер дипломды емес, өмір бойы үздіксіз 
білім алу дағдыларын қамтамасыз ететін сапалы білімге тең қол жеткізуді 
білдіреді. Сонымен қатар, сапалы білімге тең қол жеткізу аймақтың барлық 
елдерінде болуы тиіс. Төртіншіден, «шикізаттық санадан» арылып, түпкілікті 
өнім тек жаңа технологияларды құру ғана емес, осымен қатар практикалық 
және теориялық маңызы бар барлық салаларда идеяларды, жобалар мен 
білімдерді өндіру болып табылатын инновациялық экономиканы дамыту. 
Тек сонда ғана Орталық Азияның барлық елдерінде көп айтылатын «білім 
экономикасы» пайда болады.
4. Аймақтық экономикалық, саяси және экологиялық қауіпсіздікке «ескі», 
«жаңа» және «әлеуетті» қатерлерді бейтараптандыру құралы ретінде тиімді 
өңірлік өзара іс-қимыл механизмін келтіруге болады. Бұл көбінесе Орталық 
Азия мемлекеттерінің делдалдарсыз сауатты құрылған өңірлік саясатқа 
8
Қазақстаннан көп мамандар кетіп жатыр. Ақпан 20, 2018. https://kapital.kz/
economic/67059/kazahstan- pokidaet-vse-bolshe- specialistov.html [Feb. 20,2018].

321
Орталық Азияны жақындастыру. Иллюзия немесе шынайы мүмкіндік?
байланысты. «ЕО тәжірибесінен екі нәрсе білуге болады. Біріншісі – ЕО 
аймақтық институттары. Бұрынғыдан айырмашылығы, қазіргі кезде тұрақты 
кездесулер өткізу, институционализация, ұжымдық реттеу және үйлестіру 
тұрғысынан қатынастарды жақсартудың бірінші кезеңі байқалады. Бұл, ең 
алдымен, үкіметаралық сенімді нығайтуға және үшінші тарапқа ортақ мүдде-
лерді қалыптастыруға көмектеседі… Мұндай даму үшін аймақтық инсти-
туттарды құру маңызды. Екінші аспект – жалпы сауданы күшейту. Мысалы, 
сауда үшін ортақ шекараларды жою және аймақтық сауда- саттықты жан-
дандыру ЕО-ның жалпы дамуында маңызды рөл атқарды. Орталық Азия 
аймағында, бұл аймақ елдеріне қарағанда Ресей мен Қытайға байланы-
сты. Үшінші маңызды аспект, біз айтып өткеніміздей аймақтық сәйкестікті 
құруға бағытталған» 
9
. Шын мәнінде, бұл өңір елдері тәуелсіз экономикалық 
және саяси субъектілер ретінде өмір сүреді. Кез келген өңір жаһандық гео-
саяси өзгерістердің контексінде экономикалық тұрғыдан бәсекеге қабілетті 
және саяси тұрғыдан тұрақты болуы керек, бұлай болмаса тәртіптен гөрі 
тұрақсыздық көбірек туындайды. Классикалық схемаға сәйкес басқа геге-
мониялық өзгерістердің болмайтынын немесе бұрынғы ойыншылардың 
«бақыланатын шиеленіс» моделі шеңберінде тіпті жағдайды бақылай алмай-
тын уақытша геосаяси хаос кезеңі болатынын тағы да түсінбеуі жағдайды 
күрделендіре түседі. Әлеуетті гегемондардан ешкім де әлемдік орталық 
рөлін қабылдауға дайын болмайды. Немесе классикалық гегемон- мемлекет 
күшті аймақтық блокпен ауыстырылады.
Осылайша, Орталық Азия елдерінде жаһандық архитектониканың ағым-
дағы өзгерістері назарға алынуы тиіс, бұл жеткілікті мөлшерде «қара 
аққулар» пайда болуына алып келеді. Атап айтқанда, біз жаһандық және 
субөңірлік қауіпті үрдістер туралы айта аламыз, мысалы:
1. Халықаралық құқық жүйесінің дағдарысы.
2. Сепаратистік, экстремистік және террористік ұйымдардың бел-
сенді болуы.
3. Гибридті соғыстарды пайдалануды кеңейту.
4. Аймақтық қақтығыстар санын арттыру.
5. Заңсыз көші-қон шеңберіндегі жаңа «Ұлы көші-қон».
9
Туронбек Козоков. Орталық Азиядағы аймақтық қақтығыстар: біртектілік мәселелері 
және ЕО тәжірибесі. Торстен Бонакермен сұхбат. Наурыз 26, 2018. https://cabar.asia/ru/
regionalnye- konflikty-v-tsentralnoj-azii-voprosy- identichnosti-i-opyt-es/ [March. 26, 2018].

322
Қазақстан экономикасының трансформациясы
6. Урбанизация процесін жеделдету.
7. Қару-жарақ және сыртқы саясатты милитаризациялау үдерісі.
8. Экологиялық тәуекелдердің өсуі. Судың тапшылығын арттыру.
9. Азық-түлік қауіпсіздігіне қауіп төндіру.
10. Климаттың жаһандық өзгеруі.
Әлемдік, субөңірлік және өңірлік деңгейдегі әртүрлі мәселелер Орталық 
Азия елдеріне түрлі жолдармен әсер етеді. Бұл сондай-ақ осы аймақтағы 
елдердің әрқайсысы белгілі бір процестерге қатысудың әртүрлі деңгейінде 
екеніне байланысты. Сондықтан Орталық Азияның ықтимал перспекти-
валарын қарастыруға әрекет жасаған кезде аймақ ішіндегі саяси және 
экономикалық әлеуетті, өңірлік тәуекелдер мен қауіптерді ғана емес, 
сондай-ақ аймаққа тікелей немесе жанама әсер етуі мүмкін жаһандық 
және субөңірлік үрдістерді ескеру қажет. Орталық Азия аймағындағы 
аймақтық ынтымақтастық тек бүкіл өңірдің экономикалық әлеуетін ашып 
қана қоймай, ескі және жаңа әлемдік әсер ету орталықтарының эконо-
микалық, саяси және идеологиялық араласуына қарсы тиімді қорғануды 
қамтамасыз етеді. Біздің аймақтық проблемаларымызды осы аймақтың 
елдерінен басқа ешкім шеше алмайды. Ал бұл ойынның өз ережелерін 
және Орталық Азиядағы өз күн тәртібін белгілеу арқылы ғана жүзеге асы-
рылады. Сонымен қатар, аймақта экономикалық, идеологиялық немесе 
әскери- саяси салаларда тікелей немесе жанама түрде қатысатын геосаяси 
ойыншыларды бөліп алуға болады, олар Ресей, Қытай, АҚШ, Түркия, Иран, 
Сауд Арабиясы. Олардың барлығы аймақ елдерінің белгілі бір аймақтық 
мәселелер бойынша шоғырландырылған ұстанымын ескере отырып, 
Орталық Азия елдерінің әрқайсысымен екіжақты қарым- қатынастарға 
үлкен қызығушылық танытады. Әрине, Ресей мен Қытай үшін аймақтағы 
тұрақтылық маңызды фактор болып табылады. Бірақ, негізінен кейбіре-
улер өздерінің көршілерімен серіктестік құруға тырысқаннан гөрі, ұзақ 
уақыт әскери- саяси және экономикалық жағынан қолдауды іздестірген 
адал саяси элиталардың қолдауымен ерекшеленді. Мысалы, Орталық 
Азия елдерінің көпшілігі ШЫҰ-на кіріп, Қытаймен шекаралас проблемала-
рын шеше алды, ал аймақтағы ішкі шекарада шиеленістер болуы мүмкін. 
Түптің түбінде, барлық ірі геосаяси ойыншылар жаңа өңірлік блоктың 
пайда болуына бағытталған процесті қолдауға қарағанда, Орталық Азия 
елдерін өздеріне одақтас ретінде тартуды жөн көреді.

323
Германияның шикізаттық стратегиясы және Қазақстанның экономикалық саясатының 
бөлігі ретіндегі Германия мен Қазақстанның шикізаттық серіктестігі

жүктеу/скачать 11,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: