Лезги эдебиятдин тарих
жүктеу/скачать 6,27 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КУЬРЕ МЕЛИК (1340-1410)
- ЯЛЦУГЪ ЭМИН (1668-1777)
- КЬУЬЧХУЬР САИД (1767-1812)
ДАВДАКЬ (VII асир) Шаир, алим-филосов, бажарагълу оратор Давдакь Албанрин девирдин чIалан устадрикай сад тир. Х лагьай асирдин тарихчи Моисей Кагантвацитидин «История Агван» (СПб, 1861-йис) ктабда кхьизвайвал, Кертагъ Давдакь VII лагьай асирда Албан гьукуматдин Гирдман вилаятдин кьиле хьайи Григор Жаванширан тавханада яшамиш хьайиди къейдзава. Ам, акунрай, Жаванширан дустни тир меслятчини. Давдакьа вичин хиве авай везифаярни тамамдиз кьилиз акъудзавай. Чав шаирдин «ЧIехи шарвал Жаваншир кьейила, авур ишел» тIвар алай анжах са элегия агакьнава. Элегиядин оригинал тергнай, адан чав агакьай къадим эрмени чIалаз (грабар) авур таржума, лезги чIалаз элкъуьрна, шаир, критик, публицист Азиз Мирзебегова («РикIин гаф» газетдин №3, 4. 1992-йис) акъудна. И мукьвал вахтарал къведалди Давдакь азербайжанрини эрменийри чпин юкьван виш йисарин адабиятдин шаир яз гьисабзавай. ХХ лагьай асирдин азербайжанрин машгьур алимар тир Буниятова З. «Азербайжан в VII-IX вв.- Баку. 1965 ктабда, Жаферзадеди М. «Халкьдиз дуьз гаф лугьудай вахт агакьнава» макъалада «Илим ва уьмуьр» журнал. 1990-йис, №4) Давдакь албанрин шаир яз гьисабзава. А. Мизабекова Давдакьан элегия художественный эсер хьиз вини дережадинди яз гьисабзава. И эсерди гьа девирда албанрин адабият вилик фенвайдан шагьидвалзава. «Ам, - давамарзава критикди, - художественный жигьетдай тамамвили Давдакьа и шиирдилай виликни гзаф эсерар кхьейди субутзава» (А. Мирзабеков. Руьгьдин синр. – Махачкала: ДКИ. 2009. 7-чин). Давдакьан и эсердиз, вичин объемдиз килигайла, поэма-элегия лугьузни жеда. Ам, дугъриданни, мана-метлебдин, комнозициядин ва художественный жигьетдай тамамди, кIелдайдаз таъсирдайди хьанва. Сифте цIарарилай эгечIна Давдакьа чун вичин суьгьбетдиз яб гуниз гьазурзава: Эй камаллу, къуратлу руьгь, рахъура заз вуна илгьам, Куьмек ая, къуват це заз русвагь авун патал душман. Акьул на зи ая хци, фикир-фагьум жервал тамам, Ачухарун паталди дерт, лугьун патал хифет жуван.
Жаваншираз вичин ватанда хьиз яд уьлквейрани гьуьрметзавай: Ам аслан хьиз гьейбатлу тир, туширтIани вич инсафсуз, Тайифайрин агъасакъалриз гьуьрмет авай адан вилик… Гьам мердвилел, гьам акьулдал адав къведай авачир кас, Адан тIвар-ван чи уьлкведа гьар са касдиз машгьур хьанвай. ЧкIанвай гьам адан тариф и дуьньяди гьар са патаз, Адаз къунши уьлквеярни играм ийиз гьазур хьанвай.
Давдакьа Жаваншир тарифуниз лайихлу пачагь тиртIани, «инсанар фана тирди» рикIелай ракъурна, «такабурлу хьана», «гуьнагь крар ийиз чилел, гъуцарихъ хъел кутуна». Гьавиляй пачагь кIеве гьатайла, «адан руьгьни беден хуьзвай пак малаик чара хьана, Ам баладин, ам жафадин вилик туна текдиз, ялгъуз» - лугьузва шаирди. Элегиядай аквазвайвал, Жаваншира вич илимлу, арифдар кас тиртIани, дамах къачуна, Аллагьни вичелай нарази авуна, муькуь патахъай пачагьдал пехилбур, адан тахтуна вил авайбур Жаваншираз фур атIуз гьазур хьанвай:
Фадлай кьулухъ гьазур хьанвай, кIанзавай чи пачагь рекьиз. Гапурдалди а ягъиди хурал херна Жаванширан, Кьена пачагь мичIи йифиз, моавитор лугьур халкь хьиз. И чIулав мусибатдин хабарди шаирдин кьил хура твазва, ам хажалатдин ясда гьатзава. Давдакьа пачагь Жаванширал гъил хкажай къанлуйриз «алчахар», «яргъияр», «хаинар», «кьве чин алай иблисар» лугьуз туьнбуьгьзава. Гъамлу хьанвай шаирдихъ галаз тIебиатдин зил кьазва: Хаин ажал чи пачагьдал дуьшуьш хьай береда, Цава авай рагъин гьатта туьхвена са легьзеда. Бажарагълу чIалан устад пачагьдал атай мусибатдин дуьшуьшдикай рахадайла, ада куьлуь-шуьлуьйризни (деталриз) кваз фикир гузва: «кьуланферин мичIи вахт», «хер авур хур», «къанлудин гъиле авай гапур» ва икI мад. И алатри эсердин таъсирлувал, шаксуз, мадни артухарзава. Давдакьа устадвилелди халкьдин къаргъишрикай менфят къачуна, пачагь кьей и хаинар лянетламишзава: «Чилин винел къуй а хаин амукьрай вич даим ялгъуз»; «Адан кьилел чIулав пехъер хьурай лув гуз юкъуз-йифиз»; «Гьич садрани кьисмет тахьуй адаз чIере алай кIвал-югъ» ва икI мад. Шаир анжах винидихъ гъайи ибарайрал рази хьана акъвазнавач, ада мадни хци, таъсирлу, шикиллу гафаралди къанлу жасус русвагьзава: А вижесуз япалухдиз хьуй акьрабрин зегьер кьисмет, Юлдашарни гъуьлягъар хьуй, йиферизни гьар са чIавуз. Къуй телеф хьуй рикI ц1а аваз, эхиз тежез зулум-зиллет, Гъуцаринни лянет алаз, фий дуьньядай чIулав суруз.
Жаваншир хьтин пачагь хьаначиртIа, - лугьузва Давдакьа, - «Кьве чин алай душманриз чун фадлай хьанвай есир»… «Телефдай тир кефер патан гарари чун, Алчах гунри анар тарар ни багъларин барбатIдай тир». Жаваншир хьтин арифдар пачагь къазадик кьин себеб яз, - кIелдайбурун фикир желбзава шаирди, - «зулумат мад къайи жезва, ахквазмач чаз экуьн ярар». Давдакьан элегияда гзаф месэлайрикай раханва, амма кьилинди: халкьарин, гьукуматрин кьиле акъваззавайбур (пачагь, фараон, хан ва икI мад) регьимлу, инсанвал хас, жемятдирн дерди-гьалдикай хабар кьадай, дамах гвачир ксар хьун лазим я. И фикир, малум тирвал, дуьньядин халкьарин эдабиятда цIийиди туш, ятIани Давдакьа и важиблу фикир масабуруз ухшар тушир къайдада ачухарнава. Бажарагълу шаирдин элегияди къени, гьам вич яшамиш хайи девирда хьиз, вири инсаниятдиз къуллугъзава. Давдакьан яратмишунар Кавказдин Албаниядин ирссагьибар тир Дагъустандин халкьаривай чпин руьгьдин хазинадик кутаз жеда.
Юкьван виш йисарин лезгийрин бажарагълу шаиррикай сад Куьре Мелик хьанай. Ам халис ватанперес, дуьньядикай хабардар, халкьдин арада гьуьрмет авай, савадлу кас тир. К. Меликакай сифте малуматар гайиди М. Ярахмедов я. (Килиг: М. Ярагьмедов. Азербайжандинни Дагъустандин эдебиятдин алакъайрин тарихдай. – Баку. 1985. 75-чин). Шаирдин ирс кIватI хъувуник бажарагълу чIалан устад Абдул Фетягьани вичин пай кутунай («Лезги газет», 1990-йисан 7-март ва 1995-йисан 13-ноябрь). Меликан ругуд шиирни 30 бейт «Лезгийрин революциядилай вилик квай девиррин литература (-Махачкала: Дагучпедгиз. 1990) ктабдиз ва «Мусибат-наме» дастан (поэма) «Шарвили» газетдиз (1996-йис, 12-март) акъатнай. К. Мелик яшамиш хьайи вахтара лезги чилел чIехи кьушундин кьиле аваз Къазил Ордадин ханар Тамерлан, Тохтамыш атанай. Азадвилин женгиниз къарагъай халкьдиз магъулрин жаллатIри еке къастар авунай: агъзурралди чпиз табий тахьайбур тергнай, тахсирсуз инсанар лухьвилиз элкъуьриз алахънай. Азадвилел рикI алай дагъвияр, К. Меликан шииррай ва иллаки «Мусибат-наме» поэмадай аквазвайвал, мугъулривай чпин хацук кутаз хьанвачир. Дагъви халкьари чпин вири къуватар садна, чапхунчияр Дагъустандай чукурнай. Гьайиф хьи, К. Меликан уьмуьрдикай, адан кьегьалвиликай чав лап тIимил малуматар агакьнава. ЯтIани бязи риваятрай ам зурба шаир, халкьдин игит, къагьриман хва хьайиди малум жезва. Са чешне гъин: «Курхуьр Тамерланан кьушунди барбатIнай. Гьа чIавуз машгьур шаир Мелик яшамиш жезвай. Адавай лезгияр сад ийиз, абурун кьиле акъвазиз алакьнай. Меликаз чапхунчийрин патай эх тежер зулумар акунай. Душманрин гъиле гьатайла, абуру шаир ярхарнавай чукьвандал ктIунна, къулаба кьунвай туруналди гатанай, адан хирерив ва вилерив цIай агудиз, къакъуднай. Вагьшийриз рей тагай Мелик эхир зиндандиз гадарнай, адаз фу-яд ганачир. Амма руьгьдиз чIехи Мелика вири зулумар эхна… Лезгийри, къунши халкьарин куьмекни галаз, душманар чи чилелай чукурайла, Мелик буьркьуь хьанвай («Лезгийрин революциядилай вилик квай»…17-чин) Мугъулрихъ галаз хьайи азадвилин женгерин кьиле акъвазай Мелик, дидедиз хьайи чка чи риваятра Курар шегьердихъ, Кур хуьрухъ галаз алакъалу ийизва. Гьелелиг шаир хайи чка тайин туш. Кьилинди, шаирдин техалусдай аквазвайвал, ам Куьре дередай я. К. Меликан яратмишунар шаир вич яшамиш хьайи девердихъ, гьа вахтара кьиле фей вакъиайрихъ галаз алакъалу я. ИкI игитвал ва инсанпересвал тестикьарзавай «Гьамиша хьухь викIехь, кьегьал» эсерда К. Мелика ватандашриз къагьриманар хьуниз, намус, хайи чилин абур хуьниз, гъиле авай тур гьамиша хцидаказ хуьниз эверзава:
Тарланрикай хкудмир жув. Са чIавузни жемир бейгьал, Асланрикай хкудмир жув… Душман такваз жемир аси, Са гьунардал жемир рази. Кьегьалвал я бубад рузи, Халкьдин виляй авудмир жув… Тур хци яз хьурай гъиле, ЧIуру рекьихъ алудмир жув. И шиирдин квай фикир К. Мелика «Къул хуьз экъечI» эсерда мадни деринарзава. Ада азадвал патал, чандилайни гъил къачуна, ватан хуьз женгиниз экъечI лугьузва: Эй, лезги халкь, душман винел атана, Къарагъ кIвачел къул хуьз экъечI! Мад нубатдин завал кьилел атана, Къарагъ кIвачел къул хуьз экъечI! Чи чилел къецепатарай гзаф чапхунчияр атайди я. И сеферда шаир татаррикайни мугъулрикай рахазва: Татар ханар, магъул ханар ацIана, Чи дереяр кур сесери атIана, Шумуд лезги женгерикай хтанач: Къурагъ кIвачел, къул хуьз экъечI!
Шаирди бязи цIарара чапхун душмандихъ галаз хьайи женгерин къизгъинвал таъсирлудаказ къалурнава: Гьар са патай япуз къвезва гьарай, гуж. Акъудзава рикI, лугьузва, хьурай, гуж. Кьейидан ван хквезвалда сурай гуж. Къарагъ кIвачел, къул хуьз экъечI! К. Мелика гележегдин несилриз таъсирлу ашкъидин чIаларани тунай. Абура вичиз хас рангаралди ярдин гуьзелвиликай, кIанибур сад-садаз кьисмет тахьуникай раханва. Халкьдин мецин яратмишунриз мукьва тир «Медресада кIелзавайбурун арада вич кьилин виниз» эсердай са чешне гъин: Буй-бухахдиз гекъиг тежер вичив гьич сад са Хутанда, Сифте чилел экъечIай цуьк, авачир гьич са бустанда. ЧIарар таза басмадаваз гуьлистандин тIула авай Са азиз тир зи яр жейран женнет рикIин хьула авай. Шаирдин гьа вахтара адет хьанвай, - кIанибур, абурун арада иблис гьатна, сад-садавай къакъатунин темадайни жанлу, кIелдайди гьейранардай шикил гузва. Ярдин дидар куькIуьд чанда, цуьквериз за ганай пагьар, Ахпа, гежна, квадарна яр, кьуьд акур хьиз къанай пагьар. Кьияр къведай жаду папа тилисимда туна лугьуз, Туькьуьл хабар агакьна зал, ам зи ясди кьуна лугьуз. К. Мелика лезгийрин чапхунчи мугъулрин арада кьиле фейи дяведикай «Мусибат-наме» поэмани яратмишнай. Поэмада суьгьбет шаирдин мецелай физва. Ана къанлу душмандин къастарикай, зулумкарвилерикай галай-галайвал раханва. К. Мелик халкьдин кьилел гъайи мусибатри къарсурна, амма руьгьдай аватнач. КукIварзава чи паб, аял, Гьич са касдиз ганач мажал. Ивидикай лахта хьанва – Ихьтин са гьал гъанва вахал. Я югъ хьанач, я секин йиф, ЦIуд къуз абру женг авуна. Куьред КIеле къачун патал Душманри чун денг авуна. Къуватар барабар туширвили: «агакьнач абурув чи гуж, Къайи хьана татаррин луж» - лугьуз къейдзава шаирди. А залулум авур къастар себеб яз:
Булахарни кьару хьана… Есир авур инсанрикай Малар нехир туькIуьрнавай. Суьруьяр хьиз чун-инсанар Куьред КIеледиз гьалзавай. Пехъи, инсафсуз душманри КIеле кьуна, гьич са кIвални тун тавуна ам чукIурна: Им ахвар туш гьакъикъат я… Буьркьуь я зун, амач вилер, Аквазмач кIвалер, чилер. Хкаж жезва кIицIер ванер, Гумад кьунва, кузва хуьрер… Инсафсуз магъулрин къастари къарсур авур шаирди цавухъ элкъвена гьарайна,чилихъ элкъвена гьарайна, амма санайни куьмек атанач. Эхир К. Мелик гъуцарихъ элкъвезва: Куьмек це вуна зи гъилериз, Ван чукIура чи генг чуьллериз. АквазмачтIан зи вилериз Чи гьалдикай лагь эллериз.
Юкьва кутIун хци къеме. Теймурленгаз лянет ая – Акъваза вун халкьдин кьиле. Шаирдин фикирдалди, зулум яргъал фидач. Халкьдин мисалда тестикьарзавайвал, мичIи йифехъ экуь югъни гала. Ихьтин метлеб хкатзава К. Меликан поэмадикай. К. Меликаз дуьньядикай, инсанрикай веревирдерзавай дерин манадин кьве цIарцIин бейтерни ава. Абур къешенгдиз, мягькем ибараяр хьиз, туькIуьр хьанва. Гьелбетта, чIехи устаддин бейтери инсан хиялдик кутазва, адав фикириз тазва. Инал са шумуд чешне гъин: Лекьрен мукай акъуддайда какаяр Къвалал вичин кIватIдач чIулав къаргъаяр. *** Лувар жеда беденда руьгь авайдахъ. Крар жеда ватандин экв жагъайдахъ.
Вуж экъечIда душман рекьиз женгиниз, Гьадакай хва жеда халкьдин дердиниз.
Ажуз инсан, халкьдин мелез аватай, Шалам хьиз я, къазунна, пад хкатай.
Чпикай рахай эсеррай аквазвайвал, К. Мелика лезги шиират вилик тухуник вичин пайни кутуна. ЯЛЦУГЪ ЭМИН (1668-1777) Алатай девирда Лезгистанда машгьур шаиррикай сад Ялцугъ Эминни тир. Ам Самур магьалдин Ялцугъа дидедиз хьана. Адан буба Абдул Керим-эфенди савадлу, арифдар кас хьана. Ада вичин хцивни хайи хуьруьн ва Ахцегьрин медресайра кIелиз тазва. Эмина араб, фарс, туьрк чIалар ва гьа девирдин илимар чирзава. Я. Эмина бубадин баркаллу рехъ давамарзава. Ада вичи икI лугьузва: «Илимдин гуьгъуьна гьатайди камалдив агакьда. ТIебиатди гьардаз са пай ганва. Зани са тIимил лацу-чIулавдакай кIелнава. Заз нагъв ва серф (фонетика ва морфология) чида, вучда за безир-бизирдикай». И фикир Эминанни дербентви шаир Гуьлбаран арада хьайи гьуьжетдин чIаларайни малум жезва: «Зун Эмин я, алиф бейдай Зи кьил фадлай акъатнава. На цайиди, Назлу Гуьлбар, за кIелдай вахт алатнава». Девирдин адет тирвал, жегьил шаирди вичин хуьруьн тIвар техалуз (лакIаб) яз къачузва ва ам Ахцегь магьалдин къунши вилаятра (Ширванда, Хачмазда, Дербентда, Шабранда) къекъвезва, маса халкьарин шаиррихъ, ашукьрихъ галаз гьуьжетриз экъечIзава, вичин устадвал хкажзава. Ялцугъ Эминан ирс гилалди я тамамдиз кIватI хъувунвач, я ахтармишнавач. Адан «Жегьил», «Яргъаз хьухь» ва «Дилбер» чIалар «Коммунист» газетдиз (2-сентябрь 1962-йис), «Телли», «Жедач», «Гуьлбар ва Эмин» (кьве гьуьжет) Лезгийрин поэзиядин антологиядиз (- Махачкала, 1978) акъатна. Шаирдикай кхьенвай гъвечIи макъала Гь. Гашарован «Лезги литература школада» (- Махачкала: Дагучпедгиз, 1985-йис) ктабда ганва. Шад жедай кIвалах ам я хьи, и мукьвара Я. Эминан невейрикай тир Майил Эфендиева вичин атабубадин «Ша, Дилбер» (-Махачкала: ДКИ, 2010) шииррин кIватIал гьазурна, чапдиз акъудна. Ана икьван чIавалди кIелдайбуруз малум тушир цIудралди къиметлу чIалар ганва. ЧIалан устаддин эсеррай, адакай хуьруьнбуру туькIуьрай риваятрай аквазвайвал, Я. Эмин халкьдихъ рикI кудай кас хьайиди ашкара я. Шаирди вичини «Гъамлу рикI» шиирда икI лугьузва: «Халкьдин къайгъу чIугвада за гьар чIавуз, Зи «гъамлу рикI, гьикIда, садран алахьдач». Я. Эминан чIалар жуьреба-жуьре месэлайриз талукь я: халкьдин ацукьун-къарагъун, насигьат, марифат, муьгьуьббат, тарихдин вакъиаяр, илагьияр, дуьньядикай веревирдер ва гьуьжетар. «Гъамлу рикI», «За вучин», «Хва кьейила»… ва маса яшайишдин чIалара Я. Эмина гьа аямдал наразивалзава. Аран туна дагълариз экъечIайлани, гьанани къецепатан чапхунчийри ва къунши ханари дагъвийрив секиндиз яшамиш жез тазвач:
Вучиз ятIан, зи рикI вакай чара я, ЧIулав Ялцугъ хьиз зун бахтикъара я, Кьакьан дагъда хьунал бахтавар жедач. Уьмуьр четинди тиртIани, шаир бахтлу гележегдихъ инанмиш я: «Са вахт жеда, марф къвада, жив ацукьда, Са вахт жеда гатфар гьава галукьда»… Я. Эминан ирсинин чIехи пай муьгьуьббатдин чIалари кьунва. Вичин эсерра гзафни гзаф шаирди Дилберан тIвар тикрарзава. Ингье абурун сиягъ: «Дилбер», «Ша, эй Дилбер», «Фимир, Дилбер», «Эй Дилбер» ва масабур. КIани ярдикай рахадайла шаирди кьетIен рангар, шикиллу гафар, къешенг рифма ва маса тагьсирлу шииратдин алатар, такьатар ишлемишзава: Дуьз я, Дилбер ви гуьлжамал акурдав, Вакай гуьрчег дуьньяд рагъиз туна на. Ви чин каабе, ви къаматни я мимбар Кьибле пата вун сурагъиз туна на. Я. Эмина «сифтедай икьрардин гаф гайи», гуьгъуьнай «чара касдихъ янзавай» ярдиз кефи хадай гаф лугьузвач, акси яз адахъ галаз милаимдиз рахазва: Зи рикIин дагъ, гьуьлер вибур я, Адан дамах, гуьзелвилер вибур я… … Хиялрикай за ви шикил храна, Ви чан акваз Ялцугъ Эмин цIрана. Ви эрзиман чIугваз зи чан кьурана, Мадни ваз рикI, чанзава къе, Дилбер.
Рагъ хьиз цавараллай хъуьредайла вун, Квар къуневаз целай хуькведайла вун, Гел тийиз кIвачери къекъведайла вун, Бес за ви тариф ийични, эй зи гуьзел.
Кьуд пад кьакьан айван серин гар къекъвез, Къуьн къуьневаз марал хьтин яр къекъвез, Керем хьана ашукь гъиле тар къекъвез, Ван къачуда цавун тагъари гила.
Бейхабардиз йифиз акур ахвар хьиз, Буй хкажна назлу, шумал чинар хьиз, Заз акI жеда вун акур югъ сувар хьиз, Гъваш пияла, за ви гъиляй хъван, Телли.
Я. Эминан яратмишунра хейлин чка ашукьрихъ галаз хьайи гьуьжетрин чIалари кьазва. Ихьтин эсеррикай сад Дербентдай тир ашукь ва шаир Гуьлбарахъ галаз хьайи «дейишме» я. Гьуьжетдин кьилин тема муьгьуьббатдинди тиртIани, абуру ана философиядин, халкьдин ацукьун-къарагъунин месэлаярни гьялзава. Са сеферда Ялцугъ Эминав Дербентда ва маса чкайра тIвар-ван авай чIаларин устад Гуьлбара вичихъ галаз гьуьжетриз экъечIна кIваник акатай яхцIур ашукь зинданда туна лагьай хабар агакьда. Эминни абурун куьмекдиз Дербент патахъ рекье гьатна. Ана Эминанни Гуьлбаран гьуьжетар яргъалди давам хьана. Сифте гаф Гуьлбара къачузва: Гуьлбар я зун, ша зи патав, Ашкъидин цIай кватIа эгер. Зи цуькведин кIунчI бегьемиз Беневша це, гватIа эгер.
Зун Эмин я, сир ава захъ, Белки а кар аян я ваз, Захъ авайди тек са чан я, Гьа чанни кваз къурбанд я ваз.1 Гуьлбара вичи вичин тарифарзава: Гуьлбар я зун, гьуьл я дерин, Рахадайла билбил я зун, Ашукь я зун хиял ширин, Хъуьредайла къизил я зун. Эмина адаз вичин ашкъидикай хабар гузва:
Илгьамдикай даях кьуна. Ви хуш суьрет чIугвада за, Ашкъидикай сачах кьуна. ____________________ 1. Лезгийрин поэзиядин атология. –Махачкала: ДКИ. 1978.82-чин. Кьве шаирдин гьуьжет яргъал давам жезва. Гьикьван Гуьлбар лезги ашукь кIеве тваз алахънайтIани, ам вичин мураддив агакьзавач, Эминан сабурлувили, чIаларин деринвили ва хцивили Гуьлбараз хъел гъизва. Ада лезги шаир мискIалралди кIеве тваз алахъзава.
Кьуьлуьн я заз амукьдайди. Ам вуч я гьар йисуз, ЦIийи партал алукIдайди? Эмин: Зун щив я гьич муьтIуьгъ тахьай. Са вун я зун вердишдайди. Чил я йиса кьуд сеферда Вичин партал дегишдайди. Гуьлбар: Ачух я зин хурун дафтар, Хъсанни пис акурди я. Гар авайла нин перемди Гимияр кIев авурди я? Эмин: Чили вичиз цванвай либас Гьич садрани хкатIдай туш. Гьуьлуьн лепе я а перем, Гимийрин гуж акатдай туш. Халкьдин сивера авай ихтилатрикай малум жезвайвал, шиирралди кьиле фейи и акъажунра Эмин Гуьлбарал гъалиб хьанай. Ада Гуьлбаравай анжах дустагъда авай ашукьар азадун тIалабнай ва хъфидайла икI лагьанай: Муьгьуьббатдиз тагана яб Намерд итим кьаз тахьуй на. Хъсан затI я дуьньяда гьахъ, Гьахъ къерехда таз тахьуй на. Дугъриданни Гуьлбараз Я. Эминан жавабрин деринвал ва хцивал бегенмиш хьанай ва лезги шаирдин устадвилиз чIехи къиметни ганай: За ви гъиляй тавар чуьнгуьр къачудай, Ви суалриз за жавабар хугудай. Ашукь Эмин, вун гьатнава рикIе зи, Захъ гаф амач и межлисдал лугьудай.1 И цIарарайни Я. Эмин Гуьлбарал гъалиб хьайиди ашкара жезва. Я. Эминан эсеррай малум жезвайвал, шаирди вич яшамиш хьайи аямдин шикил гузва, девирдин тIалабунриз яб тагана дишегьлидин тарифзава, муьгьуьббатдикай рахазва, зегьметчийрин тереф хуьзва. Хайи халкьдин руьгьдин хазинадикай ва РагъэкъечIдай патан шииратдин тежрибадикай даях кьуна, ада чи эдебият вилик тухузва. Я. Эминан баркаллу рехъ тарихдин цIийи шартIара Кьуьчхуьр Саида мадни вини дережадиз хкажзава.
_________________ 1. Эмин Я. Ша, Дилбер. – Махачкала: ДКИ. 2010. 17-чин.
Кь. Саида дугъриданни лезгийрин эдебиятдиз дерин фикирар, жанлу образар, гуьрчег кIалубар гъана. Куьрелди, ада лезги шиират вилик тухвана ва гележегдин шаирризни еке таъсирна. Бажарагълу устаддин ярамишунар гилалди тамамдиз кIватI хъувунвач. Кь. Саидан ярамишунрикай сифте гаф лагьайди Гьажибег Гьажибегов я. Шаирдикай гьакI Мегьамед Гьажиевани кхьенай (Литературадин хрестоматия. Вад лагьай класс патал учебник. – Махачкала. 1948). Абурулай гуьгъуьниз и кIвалах Н. Ахмедовани («Дуствал» 1960-йис, №2) А. Агъаева давармазава. А. Агъаеван «Лезгийрин машгьур шаир ва ашукь Кьуьчхуьр Саид»2 тIвар алай макъалада шаирдин уьмуьрдикай ва чIаларикай раханва. Къейд авун лазим я хьи, алимди шаирдин уьмуьрдиз талукь цIийи делилар гунихъ галаз санал адан эсеррин социальный метлеблувал, художественный жигьетдай таъсирлувал ва гуьрчегвал къалурнава. Кьуьчхуьр Саидан «Шикаят» (-Махачкала: ДКИ. 1990) – сифте кIватIал Гь. Гь. Гашарова гьазурна чапдай акъудна. Ана яшайишдин,
Сифте ктабдин гуьгъуьналлаз Кь. Саидан «Женгчи шаир» (- Махачкала: ДКИ. 2004) – кIватIални акъатна. Ам Гь.Гь. Гашаровани А. Ляметова туькIуьрнава. Кь. Саид яшамиш хьайи девир лезгийрин бязи хуьрера, (гьакI Кьуьчхуьррани) Къазикъумухрин ханари агъавал ийизвай вахтар тир. Кьвед лагьай Сурхай ханди1 (1788-1812) вичин гъилик квай халкьар инсафсузвилелди истисмар ийизвай. ИкI, Кьурагьа са кесиб гадади вичиз кIани руш Айисат лишанламишайдакай Сурхаяз хабар жеда. Вичин ихтияр авачиз яр хкядай жуьрэт авур касдиз ада жаза гун буйругъна. Жегьил гада Сурхаян гъилибанри инсансузвилелди рекьида. И кардикай хабар хьайила, Айисата вичин ярдихъ элкъвена икI лагьанай:
Вун тухудай гур къвезава. Язух хьана етим рушан, Икьрар тавур зул къвезава.2 Ханарин зулумкарвилерикай лакрин этнограф Абдулла Омаровани тажуб жедай хьтин малуматар гузва. Ада кхьизва: «Са сеферда (им хъуьтIуьн вахтунда хьайи кар я. – Гь. Г.) хандин вилик нуькерди чай гъида. «П1атIнус михьи туш!» - лагьана, ханди гьарайна. Нуькерди, гьасятда жибиндай ягълух акъудна, къаб михьиз башламишна. Хандиз и ягълух са мус ятIани вичи ашнайрикай садаз багъишайди тирди чир хъхьана. Гьа йифиз кесиб нуькер гел галачиз квахьна. Гатфарихъ, мурк цIрайдалай гуьгъуьниз, патав гвай къубудай адан мейит жагъанай».1 Винидихъ ганвай фактари чаз Кь. Саид яшамиш хьайи девирда агъавал авур инсафсуз ханарин къилихар хъсандиз ачухарзава. Дугъриданни а гьахъсуз аямда инсанар. Етим Эмина лагьайвал, «жанавурризни хипериз» пай хьанвай. ИкI, мукьвал-мукьвал бунтар къарагъдай, ханарин мулкариз цIаяр ядай. Кь. Саид виликан Куьре ханлухдин (гилан Кьурагь район) Кьуьчхуьррин хуьре кесиб лежбердин хзанда дидедиз хьана. А. Агъаева кхьизвайвал, Саидан бубади ам медресадиз ракъурна, амма фад етим хьайивиляй адавай к1елун куьтягьиз хьаначир. Саид чIехи хзандиз фу къазанмишуниз мажбур жезва. ИкI тиртIани, Саидаз кIелиз-кхьиз чир жезва. «Саида вичин эсерар араб гьарфаралди кьилдин дафтардиз кхьенай, амма ам гилани гьатнавач», - къейдзава алим Мегьамед Гьажиева. Саидаз хъсандиз саз ва кфил ягъиз чидай. Ада халкьдин авазриз ва сивин яратмишунриз кьетIен фикир гузвай. Хайи халкьдин яшайиш хъсандиз чирун патал Саид гьакI къунши магьалрин ва азербайжанрин хуьрериз физ хьана. Чи критикада Кь.Саид Азербайжандиз финиф себеб яз ашукь ва шаир хьана лугьудай фикир гьалтзава. Гьелбетда, гьа девирдин чIехи шаирар тир Вагъифан ва Видадидин ватанда дуламиш хьуни Саидан чирвилер, шаксуз, артухарна, адаз цIийи тIварар, шииррин икьван гагьди малум тушир ч1алар чир хьана. Амма Саидахъ вичихъ бажарагъвал авачиртIа, адакай шаир жедачир. Аквадай гьаларай, Саидан шаирвилин алакьунар ам Къуба патаз фидалди арадал атайбур я. И кар адан «Шикаят» ва «Са рушаз лагьай чIал» ашкъидин чIаларини субутардай мумкинвал гузва. Мукьувай азербайжандин халкьдин культурадихъ галаз таниш хьуни Саидан чирвилер гегьеншарна, са рахунни алачиз, адан хсуси поэтический хатI, художественный образар арадал атуниз тагьсирна. Ватандиз хтайдалай гуьгъуьниз адаз ханарин зулумкарвилер, инсафсузвилер мадни дериндай аквазва. Шаирди зегьметчийрин дерди – гьалдикай, яшайишдин четин шартIарикай жанлу чIалар яратмишзава. ЦIийиз жагъанвай са эсерда Саида икI лугьузва:
Дава хьиз бейгьалдаз хьурай ам несиб. Мани лагь эллерин гуьгьуьлар патал, Желб ая къваларив инсанар кесиб. ЧIехи устад СтIал Сулеймана лагьайвал, эгер шаир мейит тушиз чан алай инсан ятIа, ам кисдач. Дугъриданни Саидан гьахълу ва къуватлу чIалар девирдин гьакимрин, вилик-кьилик квайбурун, мулкдаррин рикIериз сухзавай хци рапар тир. Абур, гьелбетда, шаирдал ажугъламиш хьанай. Сурхай ханди вичиз табий тушир ашукьдиз кар кьун кьетIна. Ада Саид вичин патав гъиз туна. Амма Саида хандиз рей ганач. Ам, жуьрэтдивди кьил хкажна, Сурхаяз килигна. И вакъиа СтIал Сулеймана «Жувакай эхтилатда» икI рикIел хкизва: « - Лагь са чIал! – лагьана кар-кеспи авачиз, рикI акъатзавай ва муьжуьд паб авай ханди. Саида лагьана… - Вуна хъсан лугьуда, вун, гьелбетда, устIар я, - лагьана ханди, амма вилер акьван ягьсузвилелди вучиз килигда?... Инал зи папар алайди чизвачни ваз?..1 ИкI лагьана, Сурхай ханди Саидан вилер акъудиз туна. Идалдини зулумкардин цIай кьенач, ада вилер ивидай хьанвай ва вич уьткемдиз акъвазнавай Саидавай хабар кьазва: «Гила ваз аквазвани?» Руьгьдиз ажуз тахьай шаирди: «Аквазва», - лагьана, жаваб гана. Саидан викIегьвал акур ханди, адан вилериз кьел ягъун буйругъна. ЯтIани, Саид вичин гафунилай элячIзавач, ада гужлу ванцелди, вилерай иви физ-физ лугьузва:
Рагъ игисай уьмуьр къакъудна хьи зи… Икьван напак тир залум Сурхая Даим шад вилер акъудна хьи зи. Идалай гуьгъуьнизни Кь. Саида хандин аксиниз мадни хци чIалар туькIуьрзава. Шаирдин са манида ихьтин цIарар гьалтзава: Буба авач зи къайгъуда акьадай, Диде авач, чан хва лугьуз рахадай, Вахни авач зи дерди – гьал аквадай, Гъам-гьижранди рикI кана хьи зи. Сурхай ханди вичиз акси фикиррив ацIанвай шиирар туькIуьрзавай Саидан вилер, вичин папариз ягьсузвилелди килигзава лагьана багьна кутуна, акъудна. Амма и кардин гьакъикъи себеб Саидан эсерриз классовый жигьетдай дерин метлеб ва адаз халкьдин арада еке гьуьрмет хьун тир. Хандивай зулумкарвилелди шаир вичиз табиариз хьанач. Къвердавай Кь. Саидан шииррин мана дерин ва хци жезва ва абурук, А. Агъаева лагьайвал, бунтчивилин фикирар акатзава. Чпин мана-метлебдиз килигна Кьуьчхуьр Саидан эсерар са шумуд жуьредиз пайиз жеда. Муьгьуьббатдин чIалар, аквадай гьаларай, ада шаирвилин сифте камар къачур вахтунда туькIуьрайбур я. А шиирар фольклордин ва вичелай вилик хьайи шаиррин манийриз мукьва я. Месела, халкьдин мани: Ви буйдиз кьий, буйдал шумал, Шумал буйдиз кьий, гуьзел яр. «КIанда» лугьуз алдатмишна, Уьзуькъара хьуй, гуьзел яр.1 Кьуьчхуьр Саид: Элкъвена заз килигзавай Хъ(и)пи катран вилериз кьий. Хкажна яхъ лацу гардан. Яд гудайдан гъилериз кьий».2 Саидан муьгьуьббатдин чIалара рутулрин шаир Режебан къошмайрилай тафаватлу яз ада социальный манадиз еке фикир ганва. Режебан «Севдигуьм» шиирдай са бенд рикIел хкин: Ви кIвал бушдиз акуна зун перт хьана, Зи яр гьиниз фена, дагълар серт хьана?! Жагъидалди дарман тежер дерт хьана. ГьикI давамрай чи рикIери, севдигуьм! Кьуьчхуьр Саид: РикI алай яр гъиляй къатна икI фена, Дерт къати жез Саидан рикI ифена. Садбур шехьиз, садбур чпиз кефина… Къаралмиш хьуй ихьтин девран, севдигуьм. Муьгьуьббатдин эсерра Кь. Саида жуьреба-жуьре поэтический такьатар ишелемишзава. Ярдихъ элкъвена шаирди адаз «шагьларин шагь», «жейран», «марал» лугьузва. Саидан чIалара ихьтин метафораярни гьалтзава: «дерт къати яз Саидан рикI ифена», «зи беденди цIай кьуна» ва икI мад. Саидан эсеррин къуватлувал абур талукьарнавай тахсиркаррин тIварар кьуна лугьун ва халкьдиз абуруз акси экъечIуьниз эверун я. Гьавиляй абур лезгийрин рикIелайни физвач. Муьгьуьббатдин чIаларихъ галаз санал Кь. Саида зегьметчийрин яшайишдикайни эсерар туькIуьрзава. Ада гзафни-гзаф вичин кьилел атай дуьшуьшрикай кхьизва, амма Саидан эсерар акьван гьакъикъатдиз мукьва я хьи, абурун гьиссер са касдиз ваъ, вири кесибрин гегьенш къатариз талукьбур я. Абурун мана-метлеб дерин я. Шаирдин «Яц квахьун» ва «Дуст Жафераз» шииррин бинеда шаирдин вичин кьилел атай дуьшуьшар гьатнава. Малум я хьи, дагъвийри, и жергедай яз лезгийрини, чпин майишатда гамишрикай, балкIанрикай ва яцарикай менфят къачудай. Иниз килигна абурукай са Кь. Саида ваъ, адалай вилик ва гуьгъуьниз хьайи шаиррини эсерар туькIуьрнава. Месэла, ашукь Режебан «БалкIан», Етим Эминан «Тумакь яц», Хуьруьг Тагьиран «Ябу» ва масабур къалуриз жеда. Саидан «Яц квахьун» шиир, халкьдин лугьунриз килигна, икI арадал атайди я. Ашукьдихъ са яц авай кьван. Сурхай ханди инсафсузвилелди шаирдин вилер акъудайла ам азарлу жеда. Адан кIвалин майишатдиз килигдай кас амукьнач. Кь. Саидан яц квахьда. И кар себеб хьана, ашукьди сатирадин къайдада шиир туькIуьрна:
Кьуд лугьуниз хам хтаначни? ЧIугур кьван гьижранар вичихъ, Сад артух са гъам хтаначни?! «Дуст Жафераз» эсердани шаирдин яшайишдиз талукь са вакъиадикай ихтилат физвай.1 Саид хизандиз фу къазанмишун патал гзаф чкайра къекъвенай. Адаз рекьин юлдашвал Жафер лугьудай са касди ийизвай. Жаферани анжах Саида къазанмишайдан иесивал ийиз хьана. Шаирди са кьадар вахтунда адан алчах амалар эхна ва эхирни и мердимазардиз са кар кьун кьетIна. Кь. Саида Жаферикай сатирадин шиир туькIуьрна, ам халкьдин вилик беябурна. Лугьун лазим я хьи, Кь. Саидан философиядин ва социальный чIаларини лезги шииратда кьетIен чка кьазва. Ада вичин эсерра обществодин социальный къурулушдин месэлайриз талукь суалар къарагъарзава, гьа девирда инсанар сад-садаз къарши кьве классдиз пай хьанвайди къейдзава: Садбуруз къизил, садбуруз гимиш, Садбуру мал хуьз, садбуру гамиш. Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш? Деврандикай пай хкудна хьи зи. Гьа вахтара агъавалзавайбурухъ элкъвена, Кь. Саида «язух элдикай хабар кьан тийиз», «гуьлчименра чIулав чайгъун» тунвайбуруз туьнбуьгь ийизва: Регьимсузри вучиз девран гьалзава? Лап Искендер яз нефсинихъ ялзава. Язух элдиз экуь дуьнья салзава. Гуьлчименра чIулав чайгъун жез, агъа.
Къарагъна зун меселай къе, Цуьк алай чIур аквазвач заз. Белки, ачух хьанватIа экв? Хуьр алай хур аквазвач заз. Гъил къекъуьрна жагъурна саз, Тезенаг гьич аквазвач заз. Ядай за са дертлу аваз, Симерин нур аквазвач заз.
Адахъ инсаф авай туш гьич. Алпандин цIай ягъайди хьиз вич, Ам ягъай тур аквазвач жал заз?! Винидихъ чна къалурайвал, Кь. Саид яшамиш хьайи аям лезги халкьдин яшайишда виридалайни залан вахт тир. Хайи халкьдиз хьиз, шаирдизни гзаф азиятар аквазва. ГъвечIизмаз етим хьун, са руфуна твадай фу паталди гъурбатда къекъуьн, девлетлуйри истимар авун ва, эхирни, Сурхай ханди са тахсирни квачиз вилер акъудун – ибуру, вири санлай къачурла, шаир дериндай къарсурна, амма ам руьгьдиз ажузариз хьанач. Кьуьчхуьр Саидан чIалар реализмдин тIалабунрив кьадайвал туькIуьр хьанва. Шаирди гьакъикъи рангаралди «гъилер, беден ивид курут», «ивид вире авай гъуьлягъ», «келле буш» ва вичин «вилаятдани къаргъа рахазвай», «яхул шалдин ивидай хьайи лацу халат» алай, «чIулав рекьел пIир хьанвай» зулумкар Сурхай хандин суьрет гузва. Намерддин инсафсузвилер таъсирлудаказ къалурун патал шаирди устадвилелди контрастдин приемдикай менфят къачузва: Яхул бармак чIулав рекьел пIир хьана: Чи хуьр, уба вирана, уф чIур хьана, Ругун чIугвар рат рушарин хур хьана, Бес гьикьван хьуй и хар, тIурфан, къарагуьн? Эгер винидихъ суьгьбетай шиирра Кь. Саид Сурхай хандикай раханватIа, «Агъаяр» эсерда вичи «кесибар саймиш тийизвай», «инсаф авачир», «мез туькьуьл» девлетлудан умимиламишнавай къамат ганва: Вун иблис я, шайтIан я вун гунагькар, Чиркин я руьгь, туькьуьл я ви мез, агъа. Кесиб саймиш тийиз, гьилле я ви кар, Аквадач вун гьич дуьз рекьяй къвез, агъа.
Дугъриданни Вагъифанни Саидан са уьмуьр ваъ, гьакI яратмишунарни мукьва я. Кь. Саида Вагъифан яратмишунрин тежрибадикай, агалкьунрикай лезгийрин милли эдебият вилик тухунин карда еке устадвилелди менфят къачуна. Адан социальный лирикадин ч1алар, Вагъифан къошмаяр хьиз туькIуьр хьанва. Кь. Саидан шииррикай бунтчивилин хци фикирар хкатзава. Вагъифа вичин машгьур тир «Зун гьахъвилихъ къекъвена» къошмада вич яшамиш хьайи вахтунин феодальный алакъайриз акси экъечIзава: Вучда и дуьньядикай са гьахъ-адалат авачир, Пис, хъсан чпиз кутугай дуьз чкайрал алачир. Дугъри инсан азмиш ийиз, алчахар ква кефиник, Варлуяр намерд я, мерддан затIни квач хьи жибиндик.1 Кь. Саидни вичин «Эй, залум цIай», «Я алпанд цIай», «Авайвилиз хьурай лянет» шиирра ханарин адалатсузвал, зулумкарвал пислемишунихъ галаз санал абурун хаинвилерихъ эхир хьунухьихъ тамарзу я: Авайвилиз хьурай лянет, кур байкъуш, Ви а мурдар суфат низ хьуй бес къе хуш? Гъилер, беден ивид курут, келле буш. Бес мус жеда са гьахъ-дуван, къарагъун?! Гьелбетда, хандиз Кь. Саид такIан хьунин себеб шаир са халкьдин арада машгьур хьун тушир. Адалай алава яз, Кь. Саида вичин эсерра девирда агъавал ийизвабуруз, гьакимриз няне гузва, абурун намердвилер винел акъудзава, куьрелди, шаир халкьдин вилер ачухариз, жемят уяхриз алахъзава. Халкьдин меслятчи Кь. Саида вичин чIалар бязи вахтара туьрк чIалал кхьинни дуьшуьшдин кар тушир, адаз Сурхай хандин чапхунчивилерикай Куьредилай къеце яшамиш жезвай маса халкьаризни чир хьана кIанзавай. Кь. Саид, бажарагълу шаир хьиз, чIалан зурба устадни тир. Адан манийриз дерин манадихъ галаз сад хьиз, гуьрчег кIалубарни хас я. Кь. Саидан эсеррин гьар са гаф, гьар са образ вичин тайин чкадал ала. Чешне патал «Эй, залум цIай» ва «Я алпанд цIай» шиирикай кьве чешне гъин:
Зурзазва, вучин, эллер?! Кьве виляй зи ивид селлер ДатIана къвер гуж хьана заз… …ТIебиатдин гьалал-гьарам Течир наши, я пехъи лам, Ша майдандал, хутIун зи хам, Девлер зулум гвай къарагуьн! Эхиримжи бендина «ша майдандал, хутIун зи хам» лугьудай гафар гьалтун дуьшуьшдин кар туш. Кь. Саида диндин ругьанийри ХIVлагьай асирда яшамиш хьайи азербайжан шаир Насимидилай гьикI хам хутIуннатIа, рикIел хкизва. Кь. Саида вичин рикIин ялавдикай масабурузни хабар гун патал еке устадвилелди обращенидин приемдикай менфят къачузва. ИкI, шаирди аллагьдихъ, дуьньядихъ, тIебиатдин къуватрихъ элкъвена лугьузва: «Аллагь! Дуьнья икI вучиз ятIа яраб?»; «Дуьнья, вун нивди хьанва гуьруьшмиш?»; «Эй, эренлер, зи чарх кьулухъ элкъвена»; «Я Шалбуз дагъ, эхиз тежер гуж хьана заз!»; «Я алпанд цIай, вуч я мурад?!»; «Эй агъаяр, фелекди зи яна кьил». Кь. Саида вичин манияр халкьдин вилик экъечIна аваздалди лугьудай, иниз килигна ада хуралай лугьудай шииратдиз хас тир тикрар хьунин, риторический суалрин, обращенидин ва маса жуьредин алатар ишлемишзава. Кь. Саидан яратмишунрин къуватлу терефрикай садни шииррин чIаларинни ва абур лугьудай аваздин, яни гьавадин арада сигъ алакъа хьун я. Машгьур критикар тир Н. Капиевади ва В. Огнева гьахълудаказ къейднай: «Кьуьчхуьр Саидан шиират мичIи йифиз цава экв авур сад лагьай гъед ва гележегда тIурфан жедайвилин сифте лишан я».1 Абур ягъалмиш хьанач. Кь. Саидан поэзиядин гъетинин ишигъдикди Лезги Агьмедан, Етим Эминан ва масабурун яратмишунри чи халкьдиз мадни гужлу экв гана. жүктеу/скачать 6,27 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|