М. И. Лисина «Қарым-қатынас ортақ нәтижеге жету мақсатында келісілген және бірлескен бағыттағы екі немесе одан да көп адамдардың бірлескен өзара іс-әрекеті» деп көрсетеді. Л. К
жүктеу/скачать 45,23 Kb.
|
9-лекция
- Бұл бет үшін навигация:
- Іскерлік қатынастар екі топқа бөлінеді
- Бұқаралық қарым-қатынас
| Диалогтық қарым-қатынас (грекше dialogos сөзінен - екі немесе одан да көп адамдар арасындағы әңгіме) адамдар арасындағы қарым-қатынастың императивтік және манипуляциялық түрлеріне балама болып табылады. Ол серіктес – қатысушыларының, яғни қарым-қатынасқа қатысушылардың тең құқығына негізделген және өзіңізге тұрақты орнатудан серіктеске орнатуға көшуге және оның мүдделері мен мүмкіндіктерін ескеруге өтуге мүмкіндік береді (мен айтып тұрмын – сіз тыңдайсыз және керісінше).
Іскерлік қатынастар екі топқа бөлінеді: оң және теріс (конструктивті және деструктивті). Біріншісіне әріптестік пен ынтымақтастық, ал екіншісіне - бәсекелестік пен бақталастық, сондай-ақ жанжалдық қарым – қатынастар жатады. Іскерлік қарым-қатынастар тұрақты, олар байланыс үшін міндетті, олар объективті-мақсатты және функционалды-рөлдік сипатқа ие. Іскерлік қарым-қатынастар дәстүрлі, жағдайлық, эмоционалды және зорлық-зомбылық сипатында шектеулерге ие. Бұл қатынастарды көбінесе формальды немесе ресми деп атайды, өйткені жоғарыда аталғандардан басқа, өзгелерге тән сипаты бар және оларға кіретін адамдардың жеке және психологиялық жай-күйіне тәуелді емес; рөлдер мен маскалардың көмегімен жүзеге асырылуы мүмкін, жауапкершілікпен тәуелді болып келеді. Бұқаралық қарым-қатынас - бұл қоғамдағы бейтаныс адамдардың байланыстары мен контактілері, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы байланыс. Жоғарыда айтылғандардан басқа, адамдар арасында тұлға аралық қарым-қатынас та бар – адамдардың қарапайым қарым- қатынасы, әр адамның жеке сипаттамаларына және рөлдік қарым- қатынасқа байланысты және рөлдік қарым-қатынас белгілі бір рөлдерді алып жүрушілердің мақсаттары мен сипаттамаларын көрсетеді, мысалы: мұғалім-мектеп оқушысы, ғылыми жетекші- бағынушы, мұғалім-студент және т.б. Рөлдік қарым-қатынаста адам рөлге негізделе отырып әрекет етуге мәжбүр болады, кейде өз ниетін және сипаттамаларын жасырып, оны бағалайды, әдетте ойнаған рөлдің жеткіліктілігі негізінде бағалайды. Сөйлеудің ресми және іскерлік стилі. Ресми және іскерлік стиль өмірдің және кәсіптік қызметтің практикалық талаптарына байланысты. Ол құқықтық, басқарушылық, әлеуметтік қатынастар саласында қызмет етеді және жазбаша түрде (іскерлік хат-хабарлар, нормативтік актілер, есепке алу және т.б.) және ауызша түрде (жиналыста баяндама, іскерлік кездесулерде сөз сөйлеу, қызметтік диалог, сөйлесу, келіссөздер). Ресми - іскерлік стильде үш қ о с а л қ ы с т и л ь д і ажыратады ■ заңнамалық; ■ дипломатиялық; ■ әкімшілік - кеңселік. Іскерлік стиль, ең алдымен кең таралған және жоғары мамандандырылған терминдерді пайдалану арқылы қол жеткізілетін сөздің ең жоғары дәлдігін талап етеді. Терминдер көбінесе келесілерді білдіреді: ■ құжаттардың атауы: шешім, хабарлама, сұраныс, келісім-шарт, шарт, акт және т.б. ■ мамандық, мәртебесі, функциясы, әлеуметтік мәртебесі бойынша тұлғалардың атауы: мұғалім, сот төрешісі, сату жөніндегі менеджер, брокер, компания президенті, тергеуші, психолог, коммерциялық директор, маркетолог, есепші және т.б .; ■ рәсімдік сәттер, мысалы: сараптама жүргізу, жауап алу, ұстап алу, аттестациялау, бағалау немесе белгілі бір кәсіби іс- әрекеттер жасау (хабарлау, есеп дайындау, анықтама жазу және т.б.). Іскерлік сөйлеуде сөйлеу с ө з д е р і м е н ү л г і л е р і кеңінен қолданылады, мысалы ■ мойындауды білдіру - біз кешірім сұраймыз; ■ өтінішті білдіру - біз сіздің көмегіңізге өте көп үміт артамыз; ■ мақұлдау және келісуді білдіру - Сіздің пікіріңізбен толық келісемін; ■ сөйлесуді аяқтау - бүгін біз барлық мәселелерді талқыладық деп санаймын. Іскерлік стиль ресми қарым-қатынаста күнделікті тәжірибеде кең таралған. Оны қызметкерлер көбірек ұстанған сайын, мекемеде тәртіп, өзара түсіністік пен ұйымдастырушылық мәдениет көп болады. Сөйлеудің ғылыми стилі. Ғылым тілі ғылыми, ғылыми- педагогикалық қызметпен айналысатын адамдардың іс- әрекеттерінде пайдаланылады, объектілер мен құбылыстар туралы шынайы білімді қалыптастырады, шындықтың идеялары мен заңдылықтарын, олардың үлгілерін анықтайды. Ғылыми стилі ғылыми трактаттарға, мақалаларға, тезистерге, диссертациялық зерттеулерге, ғылыми жұмыстарға, сондай-ақ конференциялар мен симпозиумдарда, семинарларда және дәрістерге арналған. Ғылымдағы негізгі ойлау түрі - тұжырымдама, сондықтан мұндай қарым-қатынасқа қатысушылардың ғылыми өзара әрекеттестігі мазмұнды, логикалық, анық ойларды білдіруі талап етеді. Сөйлеудің ғылыми стилінің негізгі сипаттамаларына келесілер жатады: ■ дерексіз жиынтық (солай есептеледі, солай айтады, байқағандай, әдетте, әдетте, едәуір жиі, көбінесе, едәуір жиі, өте жоғары және т.б.); ■ ақпараттардың қорытындылары мен ой қорытындылары, мықты дәлелдер түріндегі баяндау келісімділігі; ■ абстрактілі лексика (бар, бар болып тұр, құралады, пайдаланылады, қолданылады және т.б.); ■ «Мен» деген есімдіктің орнына «Біз» деген есімдік жиі пайдаланылады (мысалы: біздің пікірімізше, біздің ойымызша, біздің тәжірибеміз көрсеткендей, біздің байқауымыз бойынша, біздің көзқарасқа сүйенеміз және т.б.); ■ жақты сөйлемдер (мысалы: атап өту керек, қарастыруға уақытша тоқтату керек, мүмкін болып отыр, тәжірибе көрсеткендей, оны айтуға болады және т.б.); ■ күрделі сөйлемдер («егер болса» шартына бағынатын және «сол уақытта» мезгіл бағыныңқы жалғаулығымен). Публицистикалық сөйлеу стилі. Жұртшылықтың алдындағы кез келген сөз сөйлеуді публицистикалыққа жатқызуға болады: ауызша - сөйлеу, баяндама, дәріс, жиналыста немесе митингте сөйлеу, теледидарда немесе радиодағы сұхбаттар жатқызылуы мүмкін; немесе жазбаша – газеттегі мақала (жазба), кәсіби кітапқа пікір. Публицистикалық стиль (латынша publicus - қоғамдық), әдетте, келесі қоғадық қатынастар саласында қызмет етеді: саяси, идеологиялық, экономикалық, мәдени. Бұл стиль бұқаралақы ақпарат құралдарында, насихаттау және үгіт-насихатта, сайлауда кеңінен пайдаланылады. Публицистикалық стильдің н е г і з г і с и п а т т а м а л а р ы : ■ хабардың ақпараттық сипаты, оның құжаттық-нақты дәлдігі, жинамалығы, пайдаланылатын материалдардың ресми сипаты; ■ нақты өмірлік құбылыстар мен фактілер (дәлелденген, құжаттық көздер); фактілердің жаңалығы, олардың негізінде нақты жағдай, оқиғалар, орындардан хабарлар, куәлардың әңгімелері; ■ кітаптық-абстарктілі құралдар (мысалы, «белсенділік, талқылау, зерттеу, түсіну, басымдық, сәйкестіндіру, процесс, тұжырымдама, жүйе, талап қою, куәландыру, болжау, жүргізу, талап етеді, әсер етеді», т.б. тәрізді сөздер). ; ■ адрестеу әдістері, яғни сөйлеушінің сөздері белгілі бір адамға (немесе топқа) бағытталуы керек. Бұл, өз кезегінде, кері байланысты қамтиды - сұрақтар мен жауаптар («Мен сіздерге айтып турмын, студенттер!», «Осы бөлмеде отырғандар», «Балалар!»); ■ аудитория үшін ақпараттың қол жетімділігі; ■ экспрессивтілік, жоғары эмоционалдық, шеберлік. Сөз мәтінінде қолданылатын фактілер, әдетте, тыңдаушылармен бағаланады, түсінік беріледі, түсіндіріледі; әйгілі адамдардың айтқандары кеңінен қолданылады, анекдоттар және тарихи оқиғалар казустар (лат. casus - күрделі, қиындатылған оқиға), сондай-ақ мақал-мәтелдер, афоризмдер, көркем бейнелер, сөздерді қайталау, метафоралар, салыстыру, цитататалар, иллюстрациялар; ■ сөздің ықшамдылығы: дистилляция деп аталатын (латындық distillatio - айдау, бөлу) ұғым мәтінді мұқият өңдеуді және азайтуды, ойдың барлық артық, түпкілікті стилистикалық іріктеуін таңдау үшін пайдаланылады; ■ әзіл, айқындылық, ирония. Публицистикалық сөйлеуде, оларға негізінен жол беріледі, сонымен қатар, қатал әшкере, зұлсыздық, белгілі бір адамдар туралы дұрыс емес мәлімдемелер әрдайым дұрыс болып келмейді, кейде тіпті жойқын әрекет етеді (мысалы, Бернар Шоудың баяндамашыға айтқан сөзі: «Мен сізді байсалды қабылдағым келді, бірақ бұл сіздің ақыл- парасатыңызға елеулі қорлау болар еді»). Жек көру, келеке-мазақ ету, бөлекьеу, құрметтемеу, жек көру түріндегі жала жабу мен диффамацияға байланысты болуы мүмкін ақпаратты пайдалану кезінде қоғамдық сөз сөйлеуде, сіз (лат. diffamare - ашып көрсету, жала жабу және жақсы атын айыру) белгілі бір тұлға алатын қызметі, ісін нашарлатпай, абай болуыңыз керек (фр. compromettre - беделіне нұқсан келтіру, жақсы атына кір келтіру, зиян келтіру). Сонымен қатар, аудиторияда отырғандардың жасына, жынысына, аумақтық, нәсілдік, жыныстық және басқа да қатынасына қатысты кері әсер ететін сөздер сөйлеуге ұсыныс берілмейді. ■ тікелей аудитория алдында сөйлеу, мәтінді айту және көз контактісін жасау, сөйлесудің әртүрлі ауызша сөйлесу құралдары пайдаланылады: бет-әлпеті қимылы, ым-ишаралар, позалар, дауыс үні, сөйлеу ритмінің өзгеруі, үзіліс, лепті сөйлеу, күлімсіреу және т.б. Осылайша, барлық үш стильдер сұранысқа ие және белгілі бір мақсаттарға жету үшін кәсіби қарым-қатынаста іс жүзінде қолданылады. Ауызекі-тұрмыстық сөйлеу стилі. Іскерлік стильдерден айырмашылығы, ауызша сөйлесу сөзі тек үйде, отбасында, достық шеңберде емес, сондай-ақ кәсіби ортада болатын бейресми қарым- қатынас саласында қызмет етеді. Ауызша әңгімелесу, әдетте, адамдар арасындағы тұлғалық қарым-қатынастың функциясын орындайды, сондықтан көбінесе ауызша түрде, диалогта сөйлеушілер жиі өздігінен қатысады. Мұндай хабарламада алдын- ала сөзін ойластыру қарастырылмаған. Тұлғаның коммуникативтік стилі. Адамның коммуникативтік құзыреттілігін жүзеге асыру коммуникативтік стиль арқылы жүзеге асырылады. Коммуникативтік стиль, ауызша сөйлеуден айырмашылығы - адамның іскерлік қарым-қатынастың әртүрлі формаларында іскерлік кездесулер, келіссөздер мен келісім жүргізуде, пікірталастар мен даулар кезінде, ұжымның қабылдануында адамдармен қарым-қатынас орнату және қолдау үшін әдеттегі әдістер мен құралдардың жиынтығы, ұйымның дамуына тұжырымдамалық және стратегиялық бағыттар бойынша шешімдер қабылдау немесе дамыту, жанжалдарды жеңу. Синергетикалық стиль (грек synergeia - ынтымақтастық, достастық). Тұлға өзінің мінез-құлқымен, әріптестермен өзара әрекеттесу жолымен бірлескен қызметтің тиімділігін арттыруға және біріктіруге ықпал етеді. Бұл, біріншіден, қарым-қатынасқа қатысушылардың арасында ақпарат алмасудың кедергісіздігі, екіншіден, олардың энергиясын синхронизациялау, бірлескен қызметтің үйлесімділігі нәтижесінде мүмкін болады. Синергетикалық стиль өзара әрекеттесуші с е р і к т е с т е р д і ң к е л е с і с и п а т т а м а л а р ы арқылы көрінеді: ■ субъективті қарым-қатынас нормаларын сақтау; ■ идеялар мен бағалардың еркін алмасуын қамтамасыз ету; ■ сындарлы және мейірімді сын; ■ серіктестердің бастамасын ынталандыру; ■ іскерлік этиканың стандарттарына сәйкестігі; ■ өзінің коммуникациялық емес және жағымсыз әдеттерін жою немесе азайту; ■ оң қабылдау, басқалардың жетістіктері үшін және жалпы жетістіктер үшін ашық қуанышқа ие болу; ■ командада жұмыс істей білу, топтық ой мен ерікке қарсы болмау; ■ коммуникативтік төзімділіктің жоғары деңгейін көрсету (лат. tolerantia - шыдамдылықн, кез келген адамға немесе нәрсеге жұмсақтық) - жағымсыз немесе қолайсыз психикалық жай- күйлерге, серіктестердің қасиеттері мен әрекеттеріне төзімділік дәрежесі. Нонсинергетикалық стиль (лат. non - жоқ). Бір адам бірлескен жұмыстың табысқа жетуіне жол беруіне қарсы және мүмкін болмайтындығымен сипатталады. Ол жеке бақылаушы қызметін атқарады, бастамашылық жасаудан бас тартады, жұмыс процесіне қатысу мен құмарлықты көрсетпейді. Антисинергетикалық стиль (грек. anti — қарсы). Әріптестермен өзара іс-қимыл жасағанда, мінез-құлықтың белсенді деструктивті түрлерімен сипатталады. Тұлға, әдетте, көпшілікке қарсы наразылық білдіріп, немесе ол серіктестер арасындағы қақтығыстарды тудыратын не болмаса өз-өзіне қайшы келетін фактісі бойынша бірлескен қызметтің процесіне және нәтижелеріне зиян тигізеді. Олардың көңіл-күйі өзара әрекеттесетін тараптардың эмоционалдық байланыстарында хаос тудырады. эмпатия - басқа адамның көңіліндегі жағдайды дұрыс түсіну қабілетіне, оның қоршаған ортаны қалай бағалайтынына негізделген басқа адамға деген эмоционалдық қоса уайымдау. Эмпатияның екі т ү р і бар: қоса уайымдау - басқа адамның сезінетін уайымдау сезімін қоса басынан кешіру және аяушылық сезімі – обьектінің қабылдау сезіміне қарағанда басқа сезімдерді уайымдау. Эмпатияның ерекшелігі шынымен аяушылық білдіретіндерге көмек көрсету үшін міндетті түрде белсенді араласуды талап етпейтіндігі. Рефлексия — адамның қарым-қатынас серіктестерін қалай қабылдағаны туралы сезінуі. Рефлексияда кем дегенде алты адам ұсынылған: жеке тұлға, ол шын мәнінде қандай; жеке тұлға, өзін өзі қалай көреді; жеке тұлға, басқа адам оны қалай көреді, сондай-ақ осы үш позиция басқаның көзімен. Рефлексия - бір-бірінің жеке тұлғаларымен айнадан көрген бейнесінің екі еселенген процесі, оның мазмұны серіктестің ішкі әлемінің субъективті бейнеленуі болып табылады. Аттракция (лат. attractio — қатыстыру) — бұл адамның қабылдауына, басқа адамдарға жағу қабілетіне, сондай-ақ осы үдерістің өніміне, яғни, қандай да бір сапаға деген көзқарастың тартымдылығын қалыптастыру үдерісі. Тұлға аралық аттракция — бір адамдарды басқаларды қалау процесі, олардың арасындағы тартылыс, өзара сүйіспеншілікті тудыра білу. Бұл эмоционалды баға өте тұрақты сипатқа ие және адами қарым-қатынаста басты факторлардың бірі болып табылады. Эмоционалдық бағалау шкаласы - «жақсы көремнен» «жек көремінге» дейінгі барлық ауқымды қамтиды. Адамдар арасындағы тұлға аралық аттракцияға ең көп сыртқы және ішкі факторлар әсер етеді. А т т р а к ц и я н ы ң с ы р т қ ы ф а к т о р л а р ы : ■ қосылу қажеттілігі (ағылшынша affiliate - қосылу, байланыстыру). Басқа адамдармен қанағаттанарлық қарым- қатынас жасау, ұнауға деген ұмтылыс, назар аударту, құнды және өзін маңызды сезіну, адамдардың бірігуге деген ықыласы; ■ эмоционалдық жағдайдың факторы. Оң эмоцияларды бастан өткерген адам бейтараптық, агрессивті немесе күйзеліске толы көңіл-күйде болғанға қарағанда, басқаларға жиі және едәуір мейірімді көрінеді; ■ кеңістіктік жақындық. Бұл фактордың әсері басқа нәрселердің бірдей болуымен, адамдар бір-біріне кеңістікте жақын болғандықтан, олардың өзара тартымдылығы көбейеді. Б.М.Бехтерептің зерттеулері, ол бірінші адамның психологиялық факторы ретінде қарым-қатынастың рөлі туралы мәселені көтерді. Бірақ Бехтеревке қарым-қатынас үрдісі өз бетімен зертеу жұмысының нысаны болған жоқ. Қарым-қатынастық психикалық үрдістер мен атқаратын қызметіне әсер етудің тек қана нәтижелік жағы қолданылады. 70-жылдарға дейін қарым-қатынас проблемасын талдауда теориялық-философиялық көзқарас ерекше кең тарады. Қарым-қатынас ұғымы әлеуметтік себептілік, адампсихикасының рөлі жеке тұлғаның әлеуметтенуі туралы қағиданы негіздеу үшін қолданылды. Мәселен, Л.С.Вигодскийдің еңбектерінде қарым-қатынас адамның психикалық дамуының факторы, оны зертеудің шарты ретінде негізгі орынды алды. Бұл кезеңді қарым-қатынастың рөлі мен атқаратын қызметін теориялық талдау кезеңі ретінде сипаттауға болады. 70-жылдары қарым-қатынас психологиялық зертеулердің дербес саласы ретінде қарастырыла бастады. Бұл кезең психологияда қарым-қатынас мәселесі зертелуінің шын мәнінде дүниеге келген кезеңі болып табылады. Қарым-қатынас ― бұл біріңғай іс-әрекеттің қажеттіліктерінен туындайтын адамдар арасындағы байланыстың дамуының жан жақты үрдісі. Қарым-қатынас оның қатысушыларының арасында ақпарат алмасуды қамтиды, ол қарым қатынастың коммуникативтік жағы ретінде сипатталады. Қарым-қатынастың екінші жағы― қатысушылардың өзара әректеті, сөйлеу үрдісінде тек сөздермен емес, сонымен қатар әрекеттермен, қылықтармен алмасады. Үшінші жағы ― қарым-қатынас жасаушылардың бірін бірі қабылдауын қарастырады. Қарым-қатынас және іс-әрекет бірі мен бірі байланысты. Бірлескен қызметінде адам басқа адамдармен қажеттілігіне қарай бірігеді, қарым-қатынас жасайды, жақындасады, өзара түсінісуге қолы жетеді, ақпарат алады және т.б. Шын мәнінде, қарым-қатынас үрдісіне қатысы болмайтын адамға тән психикалық құбылыстарды табу қиын. Қарым-қатынас іс-әректетпен бөлінбес байланыста, жеке тұлға адамзаттың жасақтаған нәтижесін меңгереді. Қарым-қатынас ― адамдардың бір-бірімен байланысы, оның барысында психикалық байланыс пайда болады, ол ақпарат алмасу, өзара әсер ету, өзара көңіл білдіру, өзара түсінісу түрінде аңғарылады. Соңғы жылдары ғылымда "қатынас" ұғымымен қатар "коммуникация" деген ұғым қолданылады. Коммуникация көлемі жағынан кең мағынада қолданылады. Қарым-қатынас — адамдар арасында ақпарат алмасу. Адам өзінің іс-әрекетінде және күнделікті тұрмысында басқа адамдармен әруақытта қарым-қатынаста болады. Бұл қарым-қатынас адамның сөйлеуді меңгеруінің арқасында іске асады. Ол өзінің ойын, білімін, өзінің сезімін басқа адамдарға хабарлай алады және өзі басқа адамдардың ойын түсіне алады, олардың сезімдері мен ұмтылыстары туралы білуге мүмкіндік алады. Тілдің көмегімен сөйлеу қарым-қатынасында әрбір адам білімнің көп бөлігін басқа адамдардан алады. Жинақталған тәжірибені және білімді меңгеруге оқыту үрдісі жатады. Сөйлеу — тілдің көмегімен адамдардың өзара қарым қатынас үрдісі. 2. Қарым-қатынас жасау ақпарат алмасу әрекеті Қарым-қатынастың атқаратын қызметтері жан-жақты, бірақ негізінен қызметтердің үш түрін атап көрсетуге болады: ақпартатық-коммуникативтік, реттеуші-коммуникативтік және аффектілік-комуникативтік. Осының негізінде қарым-қатынастың үш жағын бөліп қарастырады: ақпарат алмасу, жеке тұлға аралық өзара әрекет және адамдардың бір-бірін түсініуі. Қарым-қатынастағы ақпарат алмасу әрекеті қарым-қатынастың коммуникативтік жағы. Сөздің тар мағынасында коммуникация адамдардың бірлескен әрекетінің барысында өзара әртүрлі елестеулермен, идеялармен, қызығулармен, көңіл-күйлерімен т.б пікір алысады. Коммуникативтік үрдісте тек қана ақпарат қозғалысы іске асып қоймайды, сонымен қатар белсенді ақпарат алмасу жүреді. Екіншіден, адамдар арасында ақпарат ты алмасу сипаты белгілер жүйесі арқылы бір-біріне ықпал етуі мүмкін. Басқаша айтқанда, осындай ақпарат алмасу міндетті түрде әріптесіңе әсер етеді. Коммуникативтік әсер ету бір адамның екінші адамға психологиялық әсері болып табылады. Үшіншіден, ақпаратты алмасу нәтижесі ретінде коммуникативті ықпал сол уақытта мүмкін болады, егер қарым-қатынастың екі қатысушысы қабылдаудың біріңғай жүйесін меңгергенде. Төртіншіден, адамзат комуникациясы жағдайында әлеуметтік және психологиялық сипаттағы ерекшелігі бар коммуникативтікт кедергілер пайда болуы мүмкін. Бір жағынан, осындай кедергілер қарым-қатынас туралы біріңғай түсініктің жоқтығынан, екінші жағынан, кедергілер негізінен таза психологиялық сипатта болуы мүмкін. Кез-келген ақпаратты беру белгілер арқылы болуы мүмкін, дәлірек айтқанда — белгілер жүйесі. Вербальдік және вербальдік емес комуникация деп бөледі, бірақ соңғысын тағы да бірнеше түргебөледі:кинестетика,паралингвистика,проксемика,визуалдық қарым-қатынас. Олардың әрқайсысы өзінің жеке меншік белгілер жүйесін құрайды. Сөйлеу мәселесін психологияда көп жағдайда ойлау және сөйлеу контексінде қарастырады. Ойлау мен сөйлеу тығыз байланысты. Генетикалық тұрғыдан сөйлеу қоғамдық еңбек тәжірибесінде ойлаумен бірге пайда болады және адамзаттың қоғамдық-тарихи үрдісінде онымен бірге дамиды. Сөйлеуде ерекше рөл атқаратын эмоциялық сәттер: сөйлеуді жалпы алғанда сана реттеп отырады. Адам санасы адамдардың арасындағы қарым қатынаста қалыптасады. Сананың негізгі қызыметті — тұрмысты бейнелеуін түсіну, тіл және тіл оны ерекше орындайды. Сөйлеу тіл сияқты, егерде оларды бірлікте алсақ, тұрмыстың бейнеленуін білдіреді. Сөйлеу қарым-қатынастың ерекше жетілген түрі. Сөйлеу қарым-қатынасында екі жақ қатынасады — айтушы және тыңдаушы. Айтушы жақ ойды мәнерлі беруге қажетті сөздерді таңдап алады, оны грамматиканың ережелерімен байланыстырады жәнесөйлеуоргандарыартикулияциясының арқасында айтып береді. Тіл қарым-қатынас құралының қатаң нормаға түскен жүйесі, ал сөйлеу қарым-қатынас үрдісінде ой мен сезімді беру үшін оның қолданылуы. Тілде ой жоқ, бұл ойды беру үшін қолданатын әртүрлі тәсәлдердің жиынтығы. 3.Сөйлеудің атқаратын қызметі Сөйлеу негізі екі қызметті атқарады — коммуникативтік және сигнификативтік, олардың арқасында сөәйлеу қарым–қатынас құралы және ойдың сананың өмір сүруі болып табылады. Сөзде негізгі болып табылатын оның мәні, оның сематикалық мазмұны. Біздің зейінімізде негізінен сөйлеудің мағыналық мазмұны шоғырланған. Адам тілінің әрбір сөзі қандай да болмасын затты білдіреді, қандайда болмасын сөздерді айта отырып, біз әр уақытта да белгілі бір затты немесе құбылысты білдіреміз. Осымен адамның тілі жануарлар тілінен ерекшеленеді, олар тек қана дыбыстар арқылы аффективтік жағдайды білдіре алады, бірақ еш уақытта да дыбыстармен заттарды білдіре алмайды. Сөздің осы негізгі қызметін сигнификативтік деп атайды. Ол тілді құрайтын сөздің негізгі қызметі болып табылыды. Ол адамға ерікті түрде заттардың бейнесін жасауға мүмкіншілік береді. Сөйлеудің келесі қызметті оның — коммуникативті қызметі ол өзі мәнерлі бейнелеудің құралдарын қамтиды. Мәнерлі бейнелеу қызметі өздігінен сөйлеуді анықтай алмайды. Сөзді мәнерлі бейнелеу құралы ретінде ым, ишарат, әртүрлі бет қимылы деп танылады, басқалармен қатар мәнерлі бейнелеу қозғалыстарына кіреді. Дыбыс мәнерлі қозғалыс ретінде жануарларда да болады. Сөз мәнерлі бейнелеу құралы болумен қатар, ықпал ету құралы болып табылады. Ықпал ету қызметі — сөздің негізгі қызметінің бірі. Адам сөйлегенде басқа адамның мінез-құлқына, ойлауы мен сезіміне, санасына әсер етеді. Сөздің әлеуметтік мәні бар, ол — қатынас құралы, ықпал ету құралы болғандықтан, ең алдымен осы қызметті атқарады. Жануарлардың сигналдық мимикасы басқа жануарларғаәртүрліреакцияберуі мүмкін, бірақ саналы ықпал ету құралы тек қана сөз арқылы болады. Сөздің қоғамнан тыс болуы мүмкін емес, сөз әлеуметтік құбылыс, ол қарым−қатынас үшін бағытталған және қарым−қатынаста пайда болады. Сөздің екі негізгі коммуникативтік және сигнификативтік қызметінің арқасында ол қарым−қатынас құралы және ойдың, сананың өмір сүруі болып табылады, біріншісі екіншісі арқылы қалыптасады. 4. Қарым-қатынас түрлері Қарым-қатынастың түрлерi: жүктеу/скачать 45,23 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|