Мемлекеттік тілде оқымайтын мектептерге арналған

ған. Әрбір мөтін шығармалардан алынған. О қулықта 70 
параграф, суреттер мен 250 жаттығу жөне қосымш алар 
деген атпен тіл дамыту грамматикалық ережелер беріл- 
ген. Әдістемелік нүсңаулар болады. Диктантты 5-10 ми­
нут өткізу керек. Ш ы ғарманы ж азбаш а, уақы т жетсе 
ауызша да өткізуге болады. Қазақ тілі оңулығы (5-сынып) 
оңушылардың сөйлеу өрекетін (түсіне білу, сөйлеу, оқу, 
ж азу, аударма) дамыту маңсатында төмендегідей тақы- 
рыптар бойынша ңарастырылады: Мектеп жөне біз, мен, 
менің достарым, ж ы л мезгілдері, біз ауылда, қалада тура- 
м ы з, біздің ел ім із, ж ан уарлар өлемінде. Т ақы ры п тар 
6 блокң а бөлініп (өр блок 11, 12 м өтіннен) беріледі. 
Оңулыққа енген мөтіндер өдеби шығармалардан алына- 
ды. Әр блоктың соңында "өткенді қайталау" деген атпен 
алдыңғы материалды еске түсіру, пысықтау мақсатында 
ж атты ғу, өздеріңді тексеріңдер (каж етті тақы ры п тар 
төңірегінде), ж аң а сөздерді еске түсіру секілді, т.б. тап- 
сырмал ар ңамты лады . Мүндай қайтал ау сабағының мақ- 
саты - ж аң а сөз, сөз тіркестері, сөйлемдер, ереж елер, 
өлең, мақал, жүмбаңтарды ееке түсіру жолымен қазақш а 
ауызекі сөйлеуге, сауатты ж азуға жаттығу. Бағдарлама- 
дағы (бесінші сыныпта өткізілетін) ж иырма бір грамма- 
тикалы қ мағлүматтар бөлек тақырып болып оқытылмай- 
ды. Олар параграф ты ң іш іне енеді. Өйткені, оңу орыс 
тілінде ж үргізілетін мектептерде ңазаң тілі екінш і тіл 
есебінде оңылатындыңтан, ол екі пәннің басын қосады. 
Атап айтқанда, өдебиеттік оқу (мөтіндер, сүрақ, сөздік, 
сурет, өлең, маңал, жүмбақ, жаңылтпаш ), қазақ тілі (ере­
желер, жаттығу, тапсырма, кестелер) пөндерін қамтиды. 
Ережелер оқуш ыларға түсінікті болуы үшін орыс тілінде, 
ал ж аттығу ш арттары ңазаңш аберіледі.
М емлекеттік тілді игеруде (оқуда) мөтіндер оқулық- 
тың өзегі болса, басқа материалдар соның салалары іспет- 
тес. Мысалы: мәтінің мазмүнын түсіну үшін оған сөздік, 
сүраң, сурет беріледі. Ал қаж етті ережелер мәтіннен соң 
түрады . Сөздіктің түрлері ж аң а сөздер, сөз тіркестері 
түрақты сөз тіркестер, синонимдік, омонимдік, анто- 
нимдік болып бөлек-бөлек жасалады. Әсіресе, әр мөтін
44

бойынша соз тіркестерімен жүмыс ж ан-ж ақты өткізілуі 
тиіс. Оңушылар мөтіндегі сөз тіркестерінің мағынасын 
түсініп, сол бойынша жүмыс жүргізу арңылы мөтіннің 
мазмүнын түсінетін болады. Мөтіннің мазмүнына түсін- 
ген оңуш ы басңа ж үм ы старды еркін орындай алады. 
Мөтін бойы нш а сүраңтарм ен ж үм ы с түрі тапсы рм а, 
сөйлеуге жалғасады. Грамматикалық ережелерді түсініп, 
оның практикалы қ көрінісін орындау үшін жаттығулар 
(түрлі шарттары болады) мен кестелер ңажет. Оңулыңта 
өр мөтін бойынша суреттер, маңал, жүмбақ, жаңылтпаш- 
тар мен "Есіңе саңта”, "Түсінік", "Ж аттап ал", "Тез ай- 
тып ж аттьщ ", т.б. тансырмалар ңамтылған.
Сонымен, оңулық 70 параграфтан (суреттермен), 255 
жаттырудан, тапсы рмалар жөне "Қосымш алар" деген 
атпен тіл дам ы ту м әтін дері, тақы р ы п ты қ сөздіктер, 
грамматикалың кестелерден ңүрастырылды. Қазаң тілі 
оңулығының өдістемелік нүсқауы мүғалімдерге арнал- 
ған. Мүнда оқулың материалдарын ңандай өдіс-төсілдер- 
мен оңытудың ж олдары, үлгісі корсетіліп күнтізбелік 
ж оспар ж асалған . К үнтізбелік ж оснарда көрсетілген 
ж азба ж үм ы стары ны ң (өр тоңсанда 3-4-тен) бағалары 
журналға ңойылады. Бүған қарап, жазба жүмыстары осы 
мөлшерде гана өткізіледі деген пікір тумайды. V сынып­
та м үм кін дігін ш е ж азба ж үм ы стары өр сабақ сайы н 
өткізілуі тиіс, бірақ ол жүмыстардың бағалары журналға 
үнемі қойылып отыруы ш арт емес.
М азмүндама, ш ығарма жүмыстарын өр мөтін сайын 
ауы зш а (уақы т жетсе жазбаш ада) өткізіп отыруды өдет- 
ке айналдырғанда ғана оңуш ылар ңазақш а сауатты жа- 
зуға үйренетін болады. Ал диктантты өр түрлі сабақ са­
йын (5-10 минуттық) өткізуді дағдыға айналдырған жон.
Өдістемелікте сөйлеу өрекеті (түсіне білу, сойлеу, оңу, 
ж азу) таңы ры птар бойынш а (мектеп, достарым, ж ы л 
мезгілдері, біз ауы лда, ңалада түрамы з, біздің еліміз, 
ж ан у ар л ар өлем інде) сондай-ақ т іл д ік м атери алдар 
(үндестік заңы , сөз қүрамы , зат есімнің ж алңы , ж алпы , 
сан есімнің дара күрделі түрлері, бастауыш пен баянда- 
уыш , етістіктің үш ш ағы , ж ік тік , төуелдік ж алғаула-
45

ры , сөйлемдегі сөздердің орыы төртібі, т.б) негізінде 
ңүрастырылды. Әдістемелікте грамматикальщ матери- 
алдарды оқы туда ең ң аж етті ж әне ж и і кездесетін әрі 
ж еңіл меңгерілетін тұлғаларды жеңілден ауы рға қарай 
деые үстаныммен оқытады, яғни оқуш ыларды грамма­
тикальщ курсы бойынша тілдііС қүбы лы старды баңы- 
лауга, талдауға, ңорытынды жасауға, дәлелдеуге дағды- 
ландырады. Мұнда дидактикалы қ үстанымдар да (оңу 
материалдары ны ң оқуш ылардың үғымына сай болуы, 
оңуш ылардың сабаққа саналы ңарауы, тапсырмаларды 
өз беттерінш е оры ндайты ндай болуы, білім н егізін ің
меңгерілуі) ескерілді. Қазаң тілінің дидактикалы қ ма- 
териалдары V сынып оқуш ы ларыны ң ж ас ерекш елігін, 
ңазақ тілін меңгеру дөрежесін, сөздік ңорларын ескере 
отырып, оңулықтағы материалдарға толыңтыру мақса- 
тында ж асалады . Д ид актикалы қ материалдардың мақса- 
ты - оқуш ы ларды ң тілін дамытуда, тіл үйренуде сөздік
ңорын байыту ңүралы ретінде мүғалімдерге әдістемелік 
көмек көрсету.
V 
сынып оңулығының авторы - К. Сариева. Оңулық 
24 аныңтамадан, 280 жаттығудан, 42 тапсырмадан, 28 мө- 
тінге талдаудан, ңазақш а-оры сш а сөздіктен ж өне ар- 
найы мен этномәдени материалдардан түрады. Бүл оңу- 
лы қты ң м ақсаты оңуш ылардың сөздік қорын байыту, 
сонымен қатар, оларды ауы зекі қазақш а дүрыс сөйлеу- 
ге, сауатты ж азуға, бір-бірімен сөйлесуге, оңы ғаны н, 
көргенін, естігенін ңы сқаш а әңгімелеп беруге үйрету. 
Ал таны мды қ маңсатта ң азақ тілін пән ретінде оқыту 
арңылы оңуш ыларға ңазақ халқы ны ң түрмысы, мәде- 
ниеті, тіл туралы м аглүм аттар беріледі. Қ а за қ тіл ін
екінш і тіл ретінде оқыту барьісында төрбиелік мақсат 
көзделеді. Оқушыларды қ азақ тілі және өдебиетімен та- 
ныстыру барысында оларды азам аттақ, адам герш ілік 
рухта тәрбиелеуге, үлтаралы қ ңарым-ңатынасты нығай- 
туға қаты сты материалдар пайдаланы лады .
Қ азақ тілін екінш і тіл ретінде оңытудағы міндеттер:
-
оңушыларға жас ерекшелігіне сөйкес орфография- 
лы к, орфоэпияльщ заңдылыңтарды үйрету;
46

- ңазақ тілі грамматикасының кёйбір ерекшеліктерін 
орыс тілі грамматикасымен байланыстыра оңыту.
- оқуш ы ларды мәтіндерді түсініп, мөнерлеп, шап- 
ш аң оңуға дағдыландыру.
- сщушылардың сөйлеу тілін дамыту.
- оңушылардың сауатты ж азу дағдыларын жетілдіру.
IX сынып оңулығының авторлары - К.Сариева, Ғ. Са­
ратова. Оқулыңта білім мазмүны екі деңгейде үйымдас- 
ты ры лған . М індетті деңгей м атериалдары ш ет тілді 
оқуш ыларға (орыс, неміс, корей), ал мүмкіндік деңгей 
материалдары ңазақ және өзге де түркі тілді оңушыларға 
арналған. Бүл деңгейлерде орындайтын талаптар пән 
бағдарламасында көрсетілген. Өзге тілді оңуш ыларға 
қ азақ тілінен білім беру мақсаты — өзге тілді оқушылар- 
дың ңазақ тілін еркін меңгеріп, сауатты ж азы п, саналы 
түрде үйреніп, түсініп, түрмыста, көсіпкерлікте, қоғам- 
дың, мемлекеттік ортада сөйлей білуге үйрету.
Ң азақ тілін оқытудың негізгі мазмүндың бағыттары
"Қазаң тілі ” пәні мазмүнының негізгі жолдары:
- ңазаң тілінде сөйлей білу дағдыларын қалыптасты-
ру (қарым-ңатынастың біліктілік);
- лингвистикалы к білім жүйесін танып-білу (тілдік
біліктілік);
- қазаң халқы ны ң рухани байлығымен, материалдың 
мәдениетімен, түрмысымен таныстыру (мөдени-таным- 
дың біліктілік).'
Оңулың қүры лы мы алты лексикалың таңырып (мо­
дуль) бойынша топтастырылған. Олар:
I. Біз жөне біздің достарымыз.
II. Ң азақ елі.
III. Мөдениет.
IV. Тіл тарихы .
V. Өнер.
VI. Кино өнері.
Әр тақырып бірнеше сабақтан түрады. Өр сабақтың 
мақсаты сөйлеу өрекетінің барлық түрлерін игерту арқы- 
лы тілдің қарым-ңатынастың қызметін іске асырады.
IX 
сынып оқушылары мектептің негізгі сатысында ал- 
ған білім дерін ж и н а қ т а п , сөйлеу ө р екетін іқ барлы қ
47

түрлерінің (түсіну, оку, жазу, сөйлеу) білік пен дағдыла- 
рын қалыптастыра алады. Осы кезеңде оқушылар тілдің 
қарым-ңатынас қүралы ретіндегі мөнін үғынады. Оның 
іш інде ресм и қ ар ы м -ң аты н астар ға аса мән беріледі. 
Мөтінмен жүмыс істеу дағдылары қалыптасады. Мөтін 
бойынша ж оспар қүры п, конспект, реферат, ш ы ғарма 
ж азады , үлгі бойынша мөтін қүрастырып ж атты ғады .
Сөйлеу түрлерін игеру ш арттары
IX 
сыныпты бітірген окуш ы сөйлеу, ж азу, оқу, тың- 
дау си яқты сөйлеу өрекетінің түрлерін ж ете меңгеруі 
тиіс. О қулы қтағы сабақ м аңсаттары осы талаптарды
орын дауға бағы тталған.
Оқу талап тары н орындау:
- таныс емес сөздердің мағынасын сөз қүрамы , кон­
текст, сөздік арқы лы анықтау;
- грам м атикалы ң түлғаларды айыра білу;
- сөз тіркесін сөйлем іш інен айы ра білу;
- сөйлемдегі түрлаулы жөне түрлаусы з мүш елерді 
тану;
- басыңқы жөне бағыныңқы сөйлемдерді айы ра білу;
- мөтіндегі деректерді бағалау, өз ойын ж еткізу;
- басты жөне қосалқы мөліметтерді айы ра білу.
Түсініп тыңцау:
-*!(Г
- таны с емес сөздерді сөзж асам , контекст арқы лы
тану;
- мөтіннің аты бойынша тақырыбын түсіну, оның маз- 
мүнын бірнеше сөз арқы лы аныңтау;
- мәтінді түсіну үш ін сөз , сөз тіркестерінің байланы- 
сын үғыну; 
*гіяі£&
MI
- естіген м әлім еттің негізгі м азм үны н есте еақтау 
арқы лы айта білу;
Оқушыларды мөнерлеп оқуға ж атты ңты ру қаж ет. Ол 
үш ін сөйлемді синтагмаға бөліп оңытуға өр сабақта мөн 
берілуі керек.
Монолог ш арттары н орындау:
- тақы ры п бойынша өз ойын айту;
- өз ойын білдіру үш ін мәтін қүрастыру;
48

- бірнеше сөйлемдерді мөтінге үйлестіру;
- хабарлау, суреттеу, пікірлесу түрінде мөтіндерді 
қүрастыра білу;
- кім, не туралы, кімге, не үшін жазған, айтңан? деген 
сұрақтар арңылы мөтінді багалау;
- өз ойын стиль ерекш елігіне байланысты (ғылыми, 
публицистикалық, ресми стиль) ж еткізе білу;
- өз ойын ж үйелі, дөлелді , тиянақты айтып жеткізу- 
ге үйрету.

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: