Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі бекіткен
Атмосфералық ауа ластануының гигиеналық маңызы
жүктеу/скачать 5,72 Mb.
|
Uchebnik Gigiena-kaz yaz (копия)
| 6. Атмосфералық ауа ластануының гигиеналық маңызы.
Атмосфералық ауаның ластануы қазіргі замандағы ең маңызды мәселелердің бірі болып табылады. Халық санының өсуі мен адамның өндірістік және шаруашылық-тұрмыстық әрекеттерінің қарқынды жүруі ауаның қауіпті масштабта ластана бастауына және күтілмеген салдары дамуына әкеп соқты. Табиғи (шаңды құйындар, вулкандардың атқылауы, өрттер, борандар, өсімдіктер мен жануарлардың қалдықтарының ыдырауы және т.б.) көздеріне қарағанда, жасанды ластаушы көздерінің айырықша қауіптілігі тек ластану көлемінің үдемелі өсуіне ғана емес, сонымен бірге, ластануының сипатына да байланысты. Қазіргі уақытта, адамға әсер ететін химиялық ластаушылардың жалпы саны 500000 дейін жетіп қалды. Бірақ, табиғи текті заттарға ұқсас ластаушылардан басқа, жасанды көздерден атмосфераға бұрын табиғатта болмаған, синтетикалық жолмен алынған, жаңа қосылыстар да түсіп жатады. Қазір бұндай қосылыстардың 65 мыңға жуығы бар, оның ішінде, 2000 асатын қосылыстар канцерогенді және мутагенді әсер береді. Атмосфералық ластаушылардың мемлекеттердің шекарасынан кедергісіз өтуі, олардың жаһандық таралуына жағдай жасайды және тіпті өндірістері жоқ аумақтардың да ауасының сапасын нашарлатады. Ауаға түскен химиялық заттар басқа заттармен әсерлеспей қалмайды, олар әр түрлі реакцияларға түсіп, адам денсаулығына да, қоршаған ортаға да зиян келітретін әсеріне өз үлесін қосатын өнімдер түзеді. Атмосфераны негізгі ластаушы көздеріне өндіріс орындары, автокөлік, жылуэнергетика өндірісі, ауыл шаруашылығы жатады. Атмосфералық ауаны ластайтын заттардың 90% газ және бу түрінде болады, ал 10% жуығы қатты және сұйық агрегатты күйде болады. Ауаның ең кең таралған және қауіпті ластаушылардың санатына көміртегі, азот, күкірт тотықтары, қорғасын, кадмий, мышьяк, никель, сынап, галоген қосылыстары, бензол, көпциклді ароматты көмірсутектер (КАК), белсенді газдар және аэрозольдер, күл, күйе, шаңдар және т.б. жатады. Ірі қалаларда ауаны негізінен ластайтын көзі автокөлік болып табылады. Газтәрізді ластаушылардың жалпы көлемінің 60-90% дейінгі бөлігі осы автокөліктерден шығады. Ауаның ластануындағы негізгі жауапкершілік қазіргі кездегі әлемдік автокөлік паркінің 83-85 % құрайтын жеңіл автокөліктерге тиесілі. Автокөліктерден ауаға шығарылатын пайдаланылған жанармай газдарының құрамына 200-ден аса химиялық қосылыстар кіреді, соның ішінде: иіс газы (0,5-10%) және көмірқышқыл газы (1-12%), азот тотығы (0,8% дейін), реакцияға түспеген көмірсутектер (0,2-3,0 %), 3,4-бенз (а)-пирен (20 мкг/м3), альдегидтер, күйе (1,0 г/м3). Орташа алғанда, жылына атмосфераға бір жеңіл автокөлік есебінен 700 кг дейін СО, 40 кг азот тотығы, 230 кг көмірсутектер, 2-5 кг қатты бөлшектер түседі. Автокөліктің шығарынды газдарының құрамы көбінесе жанармайлардың сапасына байланысты. Дихлорэтан қосылған этилденген бензинмен жүретін автокөліктердің шығарынды газдарының құрамында қауіпті супер токсиканттар - тетрахлорбензо-диоксиндер(ПХДД) және полихлорланған дибензофурандар (ПХДФ) кездеседі. Құрамында детонацияға қарсы қоспалары бар бензиннің жануы, ауаға қорғасынның әр түрлі қосылыстарының шығарылуына, ал бензинге тек 3,0-3,8 % бензол қосқанда, ауада оның концентрациясының едәуір жоғарылауына әкеп соғады. Автокөлік қозғалтқыштарының техникалық жағдайы мен жұмыс істеу режимінің де маңызы зор. Ауаға бөлінетін шығарындылардың мөлшері карбюраторлы қозғалтқыштардың жұмысы кезінде, әсіресе, олардың жұмысы реттелмеген жағдайда, көбейеді. Қазіргі кездегі «автокөлік кептелістеріне» тән үнемі тежеумен жүретін көліктің орташа жылдамдығы төмен кезде де ауаға бөлінетін газдардың мөлшері жоғарылайды. Автокөлік тек ауаны ғана ластап қоймай, сонымен қатар, жанармайдың жану үрдісіне де оттегінің көп мөлшерін жұмсайды. Бір автокөлік жылына 4 т жуық оттегіні тұтынады. Атмосфераның ластануына көліктердің басқа да түрлері өз үлесін қосады. Әсіресе, соның ішінде, ұшақтардың алатын орны ерекше, себебі, олар ұшуы кезінде де және көтерілуі мен қонуы кезінде де ауаны ластайды. Ластаушылардың ауаға түсуінің шыңы ұшақтардың көтерілуі және қонуы кезінде әуежайда байқалады. Мысалы, бір «Боинг» ұшағы көтерілген кезде бөлінетін заттардың мөлшері, 6850 «Фольксваген» жеңіл автокөлігінен бір уақытта шығатын шығарындылардың мөлшеріне тең. Реактивті лайнерлердің әуеге ұшуы кезінде азот тотықтары бөлінеді, олар озонмен өзара әрекеттесіп, атмосфераның озонды қабатының бұзылуына әкеп соғады. Ұшақтарда жанармайдың жануына оттегінің өте көп мөлшері жұмсалады, бұл автокөлік қозғалтқышының жұмысы кезіндегі шығыннан бірнеше есе жоғары. Қазіргі уақытта жер маңындағы ғарыш кеңістігін игерудің атмосфера үшін күннен-күнге өсіп отырған қауіптілігі барған сайын көбірек қорқыныш тудырады. Ғарыштық эраның 60 жылдан ғана астам азғана уақытында ондаған мың ғарыш ракеталары мен кемелері ұшырылды, соның нәтижесінде атмосфераға жүздеген мың тонна қатты және газ күйіндегі әр түрлі заттар: азот тотықтары, алюминий, хлорлы сутек, хлор және т.б.шығарылды. Бір ғана «Шаттлды» ұшыруы 10 млн тоннадан кем емес озонды жояды. Ракеталардың және ракета тасымалдаушылардың металдан жасалған құрылымдарының жануы нәтижесінде атмосфераның жоғарғы қабатының титанмен, тантал, ниобий, никель, темір, алюминий, бор және басқа да металдармен ластануы жүреді, бұл, қазірдің өзінде ақ табиғидан 3-4 есе жоғары. Сонымен қатар, органикалық қазба отындарды - көмір, мұнай, мазут, газды жағатын жылу электростанциялары (ЖЭС) да атмосфералық ауаны ластайтын негізгі көздерінің бірі болып табылады. Жыл сайын әлемде шартты түрдегі отынның 10 млрд астам тоннасы жағылады. Көмірдің жануы кезінде ауаға аэрозольдер түрінде қатты бөлшектер: күл, күйе, көмірдің жанбаған ұсақ бөлшектері бөлініп шығады. Олардың мөлшері барлық өнеркәсіптік көздерінен атмосфералық ауаға түсетін аэрозольдердің жалпы мөлшерінің 60% дерлік құрайды. Күлдің құрамында ең жиі қорғасын, мырыш, күшән, ванадий, хром, селен, темір, кальций және кремний, тотықтары, сонымен қатар, радионуклидтер кездеседі. Ауа, аэрозольдерден басқа, отындарды жаққан кезде түзілетін газтәрізді өнімдермен де: күкірт және азот тотықтарымен, иіс және көмірқышқыл газдарымен, көмірсутектермен ластанады. Қатты отындарды жаққан кездегі заттектердің және қатты бөлшектердің ауға шығарылуының жалпы көлемі сұйық отын мен табиғи газды жаққан кездегі шығарылуының көлемінен бірнеше есе жоғары болады. Мысалы, көмір жағатын ЖЭС-те күлдің шығарылуы жылына шамамен 100000-120000 т, ал иіс газ – шамамен 15000 т құрайды. Отындарды жағу атмосферадағы оттегінің едәуір шығынына әкеп соғады, себебі отынның әрбір тоннасына оттегінің 1 тоннаға дейінгі мөлшері жұмсалады. Қатты тұрмыстық және ауруханадан шыққан қатты қалдықтарды жағудың қауіптілігін айрықша айтып кету керек, себебі бұл қалдықтардың толық жанбауы салдарынан атмосфералық ауаға күл және газдармен бірге шығарылатын, қауіптілігі өте жоғары ПХДД мен ПХДФ-ң едәуір мөлшерлері түзіледі. жүктеу/скачать 5,72 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|