Р. М. Таштемханова Мұстафа Шоқайдың тарихи бейнесі

2 М. Шоқай халықаралық оқиғалардың даму барысын, ірі державалар мүдделерінің қақтығыстары себептерін қадағалап отыруын дәлелдеп бер.

3 М. Шоқайдың Лондонға алғашқы сапарлары туралы баянда.

4 М. Шоқайдың Англияның халықаралық аренадағы рөлі туралы пікірі?

5 М. Шоқайдың Лондонға үшінші сапары және онда көтерілген мәселелер туралы не білесің?

6 1929 жылғы Мұстафа Шоқайдың жариялаған мақалаларының мәні мен мазмұны және оған кеңес баспасөзінің реакциясы?

7 Мұстафаның Лондонға 1933 жылғы шақыру алуы?

8 Халықаралық қатынастар жөніндегі Король интитутындағы конференция және ондағы М. Шоқайдың рөлі?

9 М. Шоқайдың Англиядан Францияға оралуы?

10 М. Шоқайдың баспасөз көздерімен жұмыс істеуі, ондағы көтерілген мәселелер?

Тарауда келтірілген мәліметтер негізінде мынандай негіздер мен қорытындыларға жетелейді:

• 
  М. Шоқай 1935 ж. Франция мен Кеңес Одағы арасында өзара көмек көрсету келісімі, Ұлыбританияның Шығыс Түркістанға және Кавказға ғана көз тігуі – бұл елдерден шығыстық мүдделері жоқтығына көзі жетті;
  
• 
  Мұстафаның Германияға сапары басында тұтқынға алынған түркістандық эмигранттардың өзінің туған жеріндегі ахуалы жайлы жазғандарының дұрыс па, жоқ па соны білгісі келгендіктен еді;
  
• 
  Өзінің соңғы жазбасында Мұстафа өмір шындығына орай қызмет ететін, мақсатқа жету жолында елес қумайтын саясаткер екендігін байқатады. Егер лагерлердегі түркістандықтармен жолығысқан уақытта олардың тарапынан Кеңес өкіметін жақтаған әңгімелерінің куәсі болса, М. Шоқайдың қандай ұстанымдарға иек артатыны белгісіз. Бірақ жағдай керісінше болады да, олардың большевиктердің де,Германияның да жағында емес екендігі, өздерінің және өз халқының тағдыр-талайы көбірек толғандыратыны анықталды;
  
• 
  М. Шоқайдың фашистік Германияға ешқандай да қызмет істемегендігін, Шығыс министрлігімен қарым-қатынасын өз мүддесіне, Түркістанның тәуелсіздігі идеясына орай пайдаланғысы келгендігі жөніндегі уәждердің шындыққа толық сәйкес;
  
• 
  Отандық және шетелдік тарихнамадағы даулы мәселенің бірі – ол М. Шоқайдың қазасы жөнінде, мысалы кейбіреулері Берлин ауруханасында сүзек ауруынан қаза болды десе, кейбіреулері А.Розенберг тапсырысы бойынша у беріп өлтірілді деген, не Кеңес Одағының пиғылды саясатының жемісінен тағы сол сияқты түрлі пікірлер қазіргі уақыттың өзінде де нақты тоқтамға келе алмай отыр.
  

1935 жыл­дың 2 мамы­рын­да Ф­ран­ция мен­ Ке­ңес­ Одағы ара­сын­да өзара кө­мек­ жө­нін­дегі келі­сім­ге қол­ қой­ылады.

Ұ­лыб­рита­ния­ның­ Шы­ғыс­ Түр­кі­станға және Кав­каз­ға ғана көз­ ті­гіп­ отырғанын Мұс­тафа Лон­дон­ға бар­ған сапа­рын­да а­нық­тап қ­айт­қан-ды.

М. Шо­қай­дың­ Гер­ма­нияға кө­ңіл­ бөлуі өт­кен­ ға­сыр­дың 30-жыл­дары­ның­ орта кезі­нен­ ғана біліне бас­тайды. Бір­ жағы­нан,­ о­ған­ М. Шо­қай­дың­ сол­ кез­дегі халықара­лық­ жағ­дайға са­рап­тама жа­сап­, Түр­кі­станға қол­ ұ­шын­ со­зар­ мемлекеттің жоқ­тығына көзі жетуі бол­са, е­кін­ші жағы­нан­ Гер­ма­ния өкіметі бас­шылары­ның­ М. Шо­қай­ға кү­дік­пен қарауы се­беп­ бол­ғанға ұқ­сай­ды. Қа­лай­ бол­ғанда да Мұс­тафа­ның­ Гер­ма­нияға Түр­кі­стан ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысына одақтас мем­ле­кет­ ре­тін­де қарауы бір­ден бас­тау ала қой­май­ды. 1929 жыл­дың 7 қыр­күйе­гін­де Поль­ша Бас­ Штабы ІІ бөлімі­нің­ 2-экс­позитурасына жаз­ған хатында Г. Исхаки М. Шо­қай­дың­ Бер­лин­ге келуі ү­шін­ визаны үл­кен­ қиындықтар­мен­ алға­нын­ [2] ес­кер­теді. А­лай­да мұра­ғат­ қор­ла­рын­да М. Шо­қай­дың­ 30-жыл­дар­дың­ бас­ кезіне дейін Гер­ма­ния­ның­ би­лік­ о­рын­дары қыз­мет­кер­лері­мен­ қа­рым­-қаты­нас­та бол­ғандығы туралы еш­бір­ мағ­лұ­мат­ ұшырас­пайды. Про­фес­сор А. Те­мір­ М. Шо­қай­ 1933 жыл­ға дейін Бер­лин­ге мейрам­ күн­дері, жер­лестері­нің­ жина­лыс­тарына жиі ке­ліп­ тұра­тын­, әсіресе, ол Бер­лин­ге өзі бас­қара­тын­ “Яш Түр­кі­стан” жур­налы­ның­ жұ­мыс­тарына о­рай­ соғатын­ деп­ еске алады. “Бі­рақ­ 1936 жыл­дан 1941 жыл­ға дейін Бер­лин­де тұр­ған ке­зім­де мен­ оны­мен­ бір­де-бір­ рет­ кез­деспе­дім­. 1933 жылы 3-Рей­х режимі құрыл­ған соң­ о­ның­ Бер­лин­ге кел­гісі кел­меге­нін­ бол­жап айт­уға болады” [3] дейді ол.

1933 жылы Гит­лер­ өкі­мет­ басына кел­ген­нен­ кейін М. Шо­қай­дың­ Берлинде бо­лып­, НС­ДАП­ Сырт­қы саяси бас­қармасы­ның­ жоғары лауа­зым­ды чинов­нигі Г. Ляй­бб­рандт­пен­ кез­дес­кен­дігі, кейін (1938 ж.) о­ның­ А. Ро­зен­берг­ке М. Шо­қай­дың­ “түр­кі­стан­дық­тар­дың көсемі”, “мәде­ниетті де, саяси жоғары білім­ді а­дам­” е­кен­ді­гін­ [4] баяндағаны туралы мағ­лұ­мат­тар ұшырасады.

Г. Ляй­бб­ранд­т М. Шо­қай­мен­ әңгіме бары­сын­да Ке­ңес­ Одағы халықтарының­ ұлт­тық­, нә­сіл­дік, тарихи е­рек­ше­лік­теріне, ұлт­тық­ жігеріне және қар­сыласу әлеуетіне на­зар­ аударады [5].

Бі­рақ­ бас­ты мәселе Г. Ляй­бб­ранд­ты, не бол­маса А. Ро­зен­берг­ті қан­дай мәселе қы­зық­тырғаны е­мес­, М. Шо­қай­дың­ не­міс­ чи­нов­нигі­мен­ кез­десуге не мақ­сат­пен­ бар­ғандығы бол­са ке­рек­. Ол жө­нін­де, тура құ­жат­тар ұшыраса қоймағаны­мен­, сол­ ке­зең­дегі э­миг­рант­тық­ басы­лым­дар ­мен­ ша­ғын­ ха­бар­лар­дан­ түсі­нік­ алуға болады. Еуропадағы бірі­нің­ і­зін­ бірі бақ­қан мұға­жыр­лық топтардың­, о­лар­дың і­шін­де “Воз­рож­де­ние” газеті­нің­ мәліметі бой­ынша, М. Шо­қай­ Г. Ляй­бб­ранд­тың­ қа­был­дауында 1934 жыл­дың қаң­тар айында бо­лып­, Гер­ма­ния­ның­ Түр­кі­стан­ның­ тәуел­сіз­дігі ү­шін­ кү­рес­ жө­нін­де қан­дай көз­қа­рас­та е­кен­ді­гін­, осы не­гіз­де қа­рым­-қаты­нас­ орнату мүм­кін­дік­те­рін­ а­нық­тауға әрекеттенеді [6].

Ке­ліс­сөз бары­сын­да қан­дай уағда­лас­тыққа қол­ жет­кі­зіл­гені бел­гі­сіз­, бі­рақ­ нақ­тылы бір­ ше­шім­ қа­был­данды деуге не­гіз­ жоқ­, себебі о­ған­ Г. Ляй­бб­ранд­тың­ өкі­лет­тігі жете қой­майт­ын­. Де­ген­мен М. Шо­қай­ өз жұ­мыс­тары­мен­ Бер­лин­ге келіп­-ке­тіп­ тұрады. 1935 жылы 18 нау­рыз­да Бер­лин­нен Лон­дон­дағы о­рыс­ эмигранты А. В. Бай­ка­лов­қа жаз­ған ха­тын­да М. Шо­қай­: “Мен­ бұ­л жер­де ай­дың­ соңына дейін бола­мын­. Бер­лин­ – Еуропадағы біз­дің э­миг­рация­мыз­ бар­ жал­ғыз о­рын­. Сон­дық­тан да мен­ бұ­л жер­ге жылына бір­-екі рет­ ке­ліп­ тұра­мын­” [7] дейді. Осы­ған­ қара­ған­да А. Те­мір­дің М. Шо­қай­­ Бер­лин­нен 1933 жыл­дан қол­ үзіп­ кет­ті де­ген­ хабары шын­дыққа то­лық­ сәй­кес­ келе қой­май­ды, тек­ ол 3-Рейхтың­ лауа­зым­ды а­дам­дары­мен­ ғана кез­десуін тоқ­тат­қан­ға ұқ­сай­ды. Бі­рақ­ НС­ДАП­ Сырт­қы саяси бас­қармасы Шы­ғыс­ бөлі­мін­де іс­тей­т­ін­ Г. Ляй­бб­ранд­т 1938 жылы М. Шо­қай­ жө­нін­дегі “опера­тив­тік істі” қайт­а­дан­ қол­ға алады. Сол­ жыл­дың 21 науры­зын­да Сырт­қы саяси бас­қармасы­ның­ Шы­ғыс­ бөліміне А. Ро­зен­берг­тің­ атына “өте құпия” түр­де жол­дан­ған­ қаты­нас­ қа­ғаз­да М. Шо­қай­дың­ мұ­нан­ екі жыл­ бұ­рын­ бір­ рет­ қана ке­ліп­ кет­кендігі, сөз­деріне қара­ған­да, “мәде­ниетті де саяси жағ­дайды те­рең­ біле­тін­ а­дам­ ре­тін­де кө­рін­ді” деп­ ха­бар­ланады. Құ­жат­ авторы “М. Шо­қай­дың­ 1917 жылы Түр­кі­стан ұлт­тық­ үкіметі­нің­ бас­шысы болғанын, Бер­лин­нің Ке­ңес­ Одағына көз­қара­сын­, әсіресе, Бер­лин­нің ондағы ұлтара­лық­ қаты­нас­тар мәселесі жө­нін­де қан­дай пі­кір­де екенді­гін­ білуге”, соны­мен­ бір­ге ше­тел­дегі түр­кі­стан­дық­тар­дың қыз­меті жай­лы не­міс­терді ха­бар­дар етуге Па­риж­ден кел­ге­нін­ жет­кізеді.

Мұс­тафа бір­неше мәселе­­ төңіре­гін­де әңгіме қоз­ғайды және өзұсыныстарын­ біл­діреді. О­лар­: 1) “Яш Түр­кі­стан” жур­налы­ның­ таралымын­ және көле­мін­ ұл­ғайт­у; 2) Ана ті­лін­де (яғ­ни шаға­тай­ ті­лін­де бол­са ке­рек­. – К. Е.) кітапша шығару; 3) Түр­кияда, И­ран­да және бас­қа да ел­дер­дегі түр­кі­стан­дық жас­тарға Гер­ма­ния оқу о­рын­да­рын­да сти­пен­дия бөлу. Құ­жат­ маз­мұны тө­мендегі­дей­: “Шоқаев ма­ған­ украин­дар­ мен­ кав­каз­дық­тар­дың­ ше­тел­дегі жұмысы жө­нін­дегі көп­те­ген­ құн­ды материал­дар­ бер­ді. Кав­каз­ мәселе­сін­де үлкен­ қай­шы­лық­тар бар­. Бам­мат­ “Проме­тей­дің­” ұ­стан­ған бағытын қат­ты сын­ға а­лып­, оны мень­ше­вик­тік-марк­сис­тік көз­қа­рас­ ре­тін­де си­пат­тайды. Итальяндықтар да бұ­л мәселе­лер­ге қызығушы­лық­ танытуда.

Шо­қай­ бү­кіл­ тү­рік­-та­тар­лар рей­хс­ляйт­ер­ Ро­зен­берг­тің­ бөлімі­мен­ қаты­нас­ ор­нат­қысы келеді; рей­хс­ляй­тер­ Ро­зен­берг Гер­ма­ниядағы шы­ғыс­ п­роб­лема­сын­ түсіне­тін­ және Ке­ңес­ Ода­ғын­дағы ұлт­тық­ мәселені шешу бары­сын­да Гер­ма­ния ү­шін­ бар­лық мүм­кін­дік­терді көре біле­тін­ а­дам­ деп­ е­сеп­тей­міз­. Бұ­л мәселе­лер­де ол алдағы уақытта­ бе­дел­ді бо­лып­ қала береді деп­ сене­міз­ және о­ған­ біз­дің құрметі­міз­ді жет­кізуді сұ­рай­мыз­” дей­ді [8].

М. Шо­қай­дың­ А. Ро­зен­берг­ті “құр­мет тұтатыны” бас­шы­ның­ ал­дын­да бас­ июді мін­детті рә­сім­ ре­тін­де түсіне­тін­ не­міс­ авторы­ның­ өз сөзі болуы да мүм­кін. Бі­рақ­ құ­жат­тағы ө­зек­ті мәселе Мұс­тафа­ның­ өз бас­қаруындағы “Түр­кі­стан Ұлттық­ Бір­лігі­нің­” өз мой­нына еш­бір­ жауап­кер­ші­лік­ті алма­ған­дығы, Германия­мен­ қаты­нас­ орнатуы жө­нін­дегі әңгімеде Түр­кі­стан­ның­ тәуел­сіз­дігіне бай­ла­ныс­ты тақы­рып­тың ғана қоз­ғал­ған­дығы а­нық­.

1938 жыл­дың 21 науры­зын­да А. Ро­зен­берг­ке жол­дан­ған­ қаты­нас­ қа­ғаз­да: “Мені жур­налы­ның­ көле­мін­ ұл­ғайт­у және сти­пен­дия­лар­ ү­шін­ қара­жат­ кө­зін­ табу жө­нін­дегі түр­кі­стан­дық­тар­дың тіле­гін­ қана­ғат­тандыру бағы­тын­да тиісті шара­лар­ жүр­гізуге өкі­лет­тік беруі­ңіз­ді сұ­рай­мын­” [9] делінеді. Бұ­л құ­жат­тың авторы Г. Ляй­б­б­ранд­т е­кен­ді­гін­де кү­мән­ жоқ­.

Мұ­нан­ әрі қа­рай­ М. Шо­қай­мен­ “жұ­мыс­ істеу” не­міс­тер­дің­ сеніміне кір­ген Вели Каюмға тап­сы­рыл­ға­нын­ оқиға­лар­ логикасы дә­лел­дейді.

Мұс­та­фаның В. Каюм­мен­ ал­ғаш­ танысуы жө­нін­де Мария Шо­қай­ бы­лай­ деп­ жазады: “Күз­дің­ бір­ күні (1939 жылы. – К. Е.) та­ңер­тең жасы 20-лар­ шамасын­дағы қара торы, сүйкім­ді, оң­түс­тік а­дам­дарға ұқ­сайт­ын­ бір­ жас­ жі­гіт­ кел­ді. Мұс­тафа оны­мен­ өз­бек­ше сөй­лес­ті. Бұ­л жі­гіт­тің түр­кі­стан­дық екені, бірақ­ та Бер­лин­де тұ­рып­ жат­қаны бел­гілі бол­ды. Мен­ ол туралы бұ­рын­-соң­ды естіме­ген­ е­дім­. Мұс­тафа да таны­майт­ын­. Бі­рақ­ өзі­нің­ қыз­мет­тес­ жол­дастары­нан­ Бер­лин­де гес­тапода жұ­мыс­ іс­тейт­ін­ бір­ бұхара­лық­ өз­бек­ жі­гіт­ бар­ еке­нін­ және о­ның­ Түр­кі­стан туралы не­міс­ше жур­нал шыға­рып­ жүр­ге­нін­ есті­ген­ бола­тын­. Жол­дас­тары Мұс­тафаға оны­мен­ жа­қын­ та­ныс­ бол­ма­ған­да­рын­, не­міс­ милициясын­да іс­тейт­ін­дік­тен­ о­дан­ бі­раз­ тар­тын­ған­дықта­рын­ айт­ып­ ескерт­кен­ еді” [10].

В. Каюм М. Шо­қай­ға Бер­лин­ге ша­қыр­ған тап­сырма­мен­ келеді.

В. Каюм 1904 жылы Таш­кент­тің­ Пы­шақ­шы ма­хал­ла­сын­да, сауда­гер­ отбасын­да дү­ниеге келеді. Бер­лин­де ауылшаруашылығы тех­нику­мын­ біті­ріп­, Гер­ма­нияда қалады. В. Каюм, Мария Шо­қай­ көр­сет­кен­ уа­қыт­та е­мес­, о­дан­ бұрыны­рақ­ М. Шо­қай­мен­ танысуға әре­кет­тер жаса­ған­. Ол ү­шін­ өзіне куә­лік­ алуға “Түр­кі­стан Ұлт­тық­ Бір­лігі” аты­нан­ не­гіз­ бо­лар­лық құ­жат­тың қа­жет­тігі туралы “а­ңыз­” (“ле­ген­да”) пай­даланылады. Әрине, “Түр­кі­стан Ұлт­тық­ Бірлігіне” мүше е­мес­, ең бас­тысы, бұры­ннан­ тек­сері­ліп­, тер­гел­ген­, не­міс­ полиция­сын­да қыз­мет іс­тейт­ін­ а­дам­ға э­миг­рант­тық­ ұйымға Каюм­ның­ – Каюм е­кен­ді­гін­ рас­тайт­ын­ қа­ғаз­дың ке­рек­ бол­ғандығы үл­кен­ кү­мән­ туғызады. Дегенмен М. Шо­қай­ В. Каюм­ның­ өтіні­шін­ қана­ғат­танды­рып­, Бер­лин­дегі кеңсесіне нұс­қау береді. 1939 жыл­дың 2 маусы­мын­да А. Оқ­тай­ М. Шо­қай­ға “Вели Каюм ү­шін­ ке­рек­ті куә­лік­ті мұн­да не­міс­ше жа­зып­ бере­тін­ бол­ды” [11] деп­ ха­бар­ салады. В. Каюм­нің­ “туы­сым­ (а­ғам­) Оқ­тай­дың­ ағасы­мен­ бір­ге өс­кен­, әрі ме­нің­ әуле­тім ­де сауда­гер­ әулеті­нен­ бол­ған­дық­тан Та­хир­ да, бас­қа жолдастар­ да жақ­сы біледі” деуіне қара­ған­да, “Яш Түр­кі­стан” жур­налына қатыс­ты а­дам­дар о­ған­ тү­гел­ге жуық та­ныс­ секіл­ді.

В. Каюм 1939 жыл­дың 6 маусы­мын­да сұ­рат­қан құ­жат­ты ал­ған­ды­ғын­ және “шек­сіз алғы­сын­” айт­ып­ Мұс­тафаға хат­ жазады. “Құр­мет­ті мыр­за! Хатыңыз­ды а­лып­ шек­сіз қуа­ныш­та бол­дым. Мен­ ү­шін­ қа­жет­ бол­ған ке­піл­дік­тің­ берілуіне жол­ ашқаны­ңыз­ ү­шін­ көп­ құл­дық” деп­ бас­тала­тын­ ха­тын­да В. Каюм қа­зақ­ қай­рат­кері мүд­де­лілік­ таныта­тын­, яғ­ни “Яш Түр­кі­стан” жур­на­лын­ қаржылан­дыруды жақ­сар­тып­, о­ның­ көле­мін­ ұл­ғайт­у жө­нін­де ұ­зын­-со­нар­, патетикаға толы ұсы­ныс­тар жа­сай­ды. “Біз­дер­ өз ара­мыз­да ақша жиып, “Яш Түр­кі­стан­ның­” көлемі­нің­ ке­ңейт­ілуіне ү­лес­ қосуы­мыз­ ке­рек­... Е­гер­ біз­дер әрқай­сы­мыз­ ай сай­ын 10 мар­ка­дан­ бер­сек, ең аз де­ген­де 3 мың­ мар­ка жи­най­ ала­мыз­. Бұ­л жағ­дайда “Яш Түр­кі­стан” ү­шін­ бір­ бас­пахана ашуға да мүм­кін­дік­ туады. Өз машина­мыз­ болады. Оны­мен­ бі­раз­ іс атқаруға да жағ­дай жасалады. Өз тарапы­мыз­дан “Яш Түр­кі­стан” тарапы­нан­ бар­ша­мыз­ды тол­ғанды­рып­ жүрген мәселе­лер­ жө­нін­де кі­тап­тар, материал­дар­ шығара­мыз­, сөйт­іп­ мойнымыз­дағы ұлт­тық­ борышы­мыз­ды ө­тей­міз­ деп­ түсіне­мін­” дей­ді.

Хат­ мәтіні­нен­ В. Каюм­нің­ ізгі­лік­ті мақ­сат тұтатыны, мақ­сат-мүд­делері­нің­ бір­лігі, Мұс­тафа­ның­ ойы­нан­ шық­қысы, сол­ арқылы о­ның­ кө­ңіл­-күйін өзіне бұрғысы келе­тін­дігі а­нық­ сезіледі. Хат­ иесі “Яш Түр­кі­стан” ре­дак­ция­сын­дағы а­дам­дар­мен­, әсіресе, Та­хир­мен та­ныс­ты­ғын­ айт­ып­, М. Шо­қай­дың­ қыз­меті жөнін­де сырт­тай­ жақ­сы ха­бар­дарлы­ғын­, “Түр­кі­стан ү­шін­ кү­рес­кен кез­ кел­ген түр­кі­стан­дыққа үл­кен­ құр­мет­пен­ қа­райт­ын­ды­ғын­” біл­діреді. “Мен­ бұ­л әңгімелер­ді, әл­бет­те өзі­ңіз­ді құр­мет тұт­қан­дық­тан, қа­зір­ге дейін жаса­ған­ қызметі­ңіз­ді біл­ген­нен­ соң­ жа­зып­ о­тыр­мын” деп­ ны­ғар­лай түседі.

Осы­ған­ қара­ған­да В. Каюм Мұс­тафа­мен­ бұ­рын­ ұшы­рас­па­ған­. Ол өзі­нің­ “ұлт­шыл­” жан­ е­кен­ді­гін­ си­пат­тай оты­рып­, өзі­нің­ Еуропадағы бас­пахана­лар­да жұ­мыс­ істеге­нін­, жур­нал шыға­рып­ кел­ге­нін­, “үкі­мет­тің ар­най­ы және бас­қа да мекемеле­рін­де та­ныс­тары­ның­” бар­лы­ғын­ айт­ады. “Бас­ қосу ке­рек­тігі” жө­нін­де ықыла­сын­ сез­ді­ріп­, “Еуропадағы жағ­дай­дың­ қан­дай болары ә­зір­ бей­мә­лім­. Бірақ­ біз­дің ісі­міз­ ү­шін­ жол­дар бар­. Уақыты кел­генде, бәл­кім, ауызба-ауыз сөйле­сер­міз” [12] деп­, М. Шо­қай­ды қы­зық­тыра, дәме­лен­діре түсу ниеті­мен­ хатын­ аяқ­тай­ды. Мұ­нан­ В. Каюм­нің­ фа­шис­тік Гер­ма­ния­ның­ би­лік­ орындарымен­, ондағы лауа­зым­ды қыз­мет­кер­лер­мен­ М. Шо­қай­ды та­ныс­тыру ниеті бар­лығы, “түр­кі­стан­дық идеяны” осы­лар­мен бай­ла­ныс­қа түсу арқылы жүзеге асыру­дың­ мүм­кін е­кен­ді­гін­ біл­діруі ай­қын­ аңғарылады. Тіп­ті, “Яш Түркі­стан” жур­налы­ның­ таралымы мен­ көле­мін­ ұл­ғайт­у жө­нін­дегі пікірі де Г. Ляй­бб­ранд­тың­ А. Ро­зен­берг­ке жаз­ған қаты­нас­ қаға­зын­ еске түсіреді. Әрине, В. Каюм ол құ­жат­пен таныса қой­ма­ған­ бо­лар­, бі­рақ­ осы екеуі­нің­ бірі­нен­ ол М. Шо­қай­дың­ кө­ңіл­-күйін дөп­ басу ү­шін­ тиісті нұс­қау ал­ған­ға ұқ­сай­ды.

Неге екені бел­гі­сіз­, М. Шо­қай­ В. Каюмге жауап беруге а­сық­пайды, әдепкіде қан­дай хат­-ха­бар­ға да бір­-екі кү­н і­шін­де жауап жазуға отыра­тын­ ол бұ­л жолы он­дай­ іжда­ғат­тық та­ныт­пайды. Осы се­беп­ті 1939 жыл­дың 24 маусымын­да В. Каюм о­ған­ тағы бір­ хат­ жол­дайды. “Қай­сы күні Сіз­ге ұ­зақ­ хат­ жа­зып­, уақыты­ңыз­ды ал­ған­ е­дім­. Енді бү­гін­ тағы бір­ өті­ніш­пен назары­ңыз­ды аударуға мәж­бүр бол­дым. Ме­нің­ о­сын­да орна­лас­қа­ным­ Сіз­ге мә­лім­ бол­са керек­. Әйт­кен­мен жаңа тұр­мысқа кірігу ү­шін­ де қол­да бі­раз­ қа­ғаз­дар болуы қажет­ е­кен­... Сіз­ден­ көп­тен-көп­ қиы­лып­ өтіне­рім­ – “Түр­кі­стан Ұлт­тық­ Бірлігінен­” немесе “Яш Түр­кі­стан” аты­нан­ ма­ған­ тө­мен­дегі­дей­ маз­мұнда бір­ қағаз­ жі­бер­се­ңіз­ е­кен­. “Вели Каюм Ә­лім­хан оғлы – Таш­кент­те 1904 жылы 15 шіл­деде ту­ған­ түр­кі­стан­дық тү­рік­. Бү­тін­ әулеті (анасы, атасы, бабасы) – түркістан­дық таза тү­рік­тер және ис­лам­ ді­нін­дегі­лер­” [13] делінеді бұ­л жолы.

“Ме­нің­ о­сын­да орна­лас­қа­ным­ Сіз­ге мә­лім­ бол­са ке­рек­” де­ген­ В. Каюм сөзі­нің­ не туралы екені, жұ­мыс­ ор­нын­ ауыс­тыр­ғаны, не ме­кенжайы­ның­ өзгергені бел­гі­сіз­. Хат­та бұ­рын­ғы­дай­ “ұлт­тық­ па­рыз­” жай­лы а­ғыл­-те­гіл­ сөз­ тіркестері ұшы­рас­пайды, Каюм о­ның­ тек­ “мәж­бүр­лік­тен” жа­зыл­ғанды­ғын­ еске салады. Тым­ ар­тық­ жа­зып­, шо­шын­ды­рып­ ал­дым­ ба де­ген­ ой хат­тың қоңырқайлау құ­рас­ты­рыл­ған мәтіні­нен­ де бай­қалады. Мұ­ның­ өзі де, В. Каюм­нің­ бұ­л жол­дамасы­ да Гер­ма­ния­ның­ ү­гіт­-наси­хат­ бөлі­мін­дегі кәнігі қыз­мет­кер­лер­дің­ а­қыл­-кеңесі­мен­ жа­зыл­ған деген ойға и­тер­ме­лей­ді.

А. Оқ­тай­мен­, Т. Шаға­тай­мен­ жа­зыс­қан хат­тарына қара­ған­да М. Шо­қай­ 1938–1939 жыл­дары В. Каюм­мен­ кез­десу түгілі, жал­пы Бер­лин­ге бару­дан­ қашқақта­ған­ сы­ңай­ танытады. А. Оқ­тай­ 1939 жыл­дың 7 ақпа­нын­да “көп­тен бері Бер­лин­ге кел­меді­ңіз­, осы ай­дың­ аяғына қа­рай­ кел­се­ңіз­ еді” деп­ М. Шо­қай­ға хат­ жазады.

Осы өті­ніш­ бой­ынша ма, әлде бас­қа жағ­дай­мен­ бе, Мұс­тафа сәуір айында Бер­лин­ге ба­рып­ қайт­ады. 20 сәуірде А. И. Ч­хен­келиге хат­ жа­зып­, о­ған­ са­пар­ барысы жө­нін­де ха­бар­лайды. “Жа­қын­да Бер­лин­нен о­рал­дым. Онда бір­шама адам­дар­мен­ кез­дес­тім­, ма­ңыз­ды, елеулі көп­ нәр­се­лер­ есті­дім­... Не­міс­терге мені “ма­сон­” деп­ жет­кі­зіп­ті, осы­ған­ бай­ла­ныс­ты жа­ғым­сыз жағ­дай­лар­ туын­дап­, біршама күр­делі мәселе­лер­ді бас­тан кешіруге тура кел­ді” [14] дей­ді.

М. Шо­қай­ түр­кі­стан­дық­тар­дың ә­зір­бай­жан­, гру­зин­, украин халықтарының­ э­миг­рант­тық­ ұйым­дар­ымен ынты­мақ­тастығы туралы пікі­рін­ неміс­тер­дің­ ал­дын­да да қор­ғайды. О­лар­дың гру­зин­дерді “мень­ше­вик­тер” деп айыптауларына бы­лай­ша уәж айт­ады: “Гру­зин­ мень­ше­вик­те­рін­дегі “марксизмнің­” сапасы мен­ е­рек­шелігі туралы мәселе біз­дерді – кав­каз­дық­ еместерді қы­зық­тыр­май­ды және қы­зық­тыруы мүм­кін де е­мес­. Біз­ о­лар­дың ІІ Ин­тер­нацио­нал­ға қаты­сып­ о­тыр­ға­нын­ біле­міз­. Бі­рақ­ о­лар­ онда “нақ­ты” бір­ ой­лар­мен бе, бас­қа се­беп­тер бой­ынша о­тыр­ ма, бұ­л да біз­ді қы­зық­тыр­май­ды және қы­зық­тыруы мүм­кін е­мес­. Кав­каз­дық е­мес­ біз­дер ү­шін­ гру­зин­ меньшевиктері­нің­ өз елі­нің­ және Кав­каз­дың тәуел­сіз­дігі ү­шін­ кү­рес­кер бо­лып­ табыла­тын­дығы, о­лар­дың ке­ңес­тік Ре­сей­ мен­ Ре­сей­ империа­лиз­міне қар­сы күрес­ жүр­гізетіні ма­ңыз­ды. О­дан­ ар­тық­ о­лар­дан та­лап­ етуге біз­ де, бас­қа еш­кім­ де (ой­лай­мын­, о­ның­ і­шін­де сіз­дер – не­міс­тер де) бара ал­май­ды және он­дай­ құқығы жоқ­” [15].

М. Шо­қай­ не­міс­терге еш­кім­нің сыр­ты­нан­ еш­қан­дай мәлі­мет­ бер­мейді; бұ­л әңгіме­нің­ кім­мен бол­ғанды­ғын,­ құпия е­мес­ті­гін­ бұ­рын­да да, осы бар­ға­нын­да да Ро­зен­берг­ті “жа­қын­нан да, а­лы­стан да” көр­ме­ген­ді­гін­ айт­ады. Айт­ып­ отыр­ғанда­рым­ның “дәл­ді­гін­ ол не­міс­тен тек­серуі­ңіз­ге болады, о­ның­ мекенжайын са­ған­ бере ала­мын­” дей­ді Ч­хен­келиге. Осы­ған­ қара­ған­да М. Шо­қай­дың­ кез­де­сіп­ әңгіме­лес­кен адамы не­міс­ би­лік­ ие­рар­хиясы­ның­ жоғары, тіп­ті орта бас­қы­шын­да да тұр­ма­ған­ се­кіл­ді. Осы сапары бары­сын­да Мұс­тафа се­рік­тері­мен­ өз ден­саулығы жай­ында сөй­леседі. А. Оқ­тай­дың­ о­ған­ 2 ма­мыр­да жаз­ған ха­тын­да: “Сіз­дің­ жал­пы дәрі­гер­лік тек­серу­ден­ өту ү­шін­ май­ айы­ның­ бас­ ке­зін­де Бер­лин­де болуы­ңыз­ жө­нін­де сөй­лес­кен е­дік­ қой­. Сіз­ ақша мәселесі туралы айт­а­сыз­. Сіз­дің­ ден­саулығы­ңыз­ қан­дай мәселе­ден­ бол­сын оқшау тұ­р... Қо­лым­дағы сақ­тық қор­ға ар­нал­ған нәр­се­лер­ден және мүм­кін­дік­ке қа­рай­ бас­қа да жоба­сын­ кел­ті­рер­міз” [16] делінеді.

Т. Шаға­тай­ да “Ф­ран­цуз лабораториясы­ның­ қоры­тын­дылары мен­ дәрігерлері­нің­ сөз­деріне құ­лақ­ асыңыз­” [17] деп­ өтінеді.

Мұс­тафа­ның­ ден­саулығы­ның­ сыр­ бере бас­тағаны 1939 жыл­дың көк­теміне қа­рай­ бел­гілі бо­лып­, Түр­кия­дан­, Гер­ма­ния­дан­, Ауған­стан­нан о­ның­ көңі­лін­ сұра­ған­ хат­тар түсе бас­тайды.

Мау­сым­ айында Т. Шаға­тай­, ең бол­маса, жұ­мыс­ жағ­дайы­мен­ “Бер­лин­ге бір­ ке­ліп­ кет­се­ңіз­ жақ­сы бо­лар­ еді” [18] деп­ қол­қа­лай­ды. Мұс­тафа мұ­нан­ кейінгі уа­қыт­та да, тіп­ті емделуге де аяқ бас­пайды.

1939 жыл­дың 23 тамы­зын­да “Бір­-біріне шабуыл жа­сас­пау жө­нін­дегі” совет­-гер­ман келісіміне қол­ қой­ылады. Бұ­л жағ­дай Гер­ма­ниядағы Ке­ңес­ Одағынан­ шық­қан э­миг­рант­тар­дың жағ­дайын қиындата түседі. Сол­ жыл­дың 25 қаза­нын­да гес­тапо­ның­ шефі Г. Мюл­лер­ э­миг­рант­тық­ ұйым­дар­ мен­ о­ның­ же­тек­шіле­рін­ қа­таң­ бақылауға алу жө­нін­де бұйры­қ береді. Е­кін­ші Дү­ниежүзі­лік­ соғыс­тың бас­талуына бай­ла­ныс­ты гес­тапода э­миг­рант­тық­ ұйым­дар­ға ке­ңес­ тың­шылары­ның­ ұясы ­деп қараған көз­қа­рас­ үс­тем­ болады. “Яш Түр­кі­стан” журналы жабы­лып­, А. Оқ­тай­ мен­ Т. Шаға­тай­ Түр­кияға қо­ныс­ ау­дар­ған­нан­ кейін М. Шо­қай­ды түр­лі маза­сыз­ ой­лар­ қаума­лай­ды. Түр­кі­стан мәселесі жөнінде Гер­ма­ния­ның­ лауа­зым­ды а­дам­дары­мен­ бір­ ше­шім­ге келе алмаушы­лық­, дәр­мен­сіз­дік, жаңа жағ­дайда өзі­нің­ саяси ұстаны­мын­ а­нық­тай алмаушы­лық­ оны а­быр­жушы­лық­қа салады. Мұс­тафа­ның­ осы кез­дегі кө­ңіл­-күйі туралы әйелі Мария бы­лай­ дей­ді: “Мен­ (М. Шоқай. – К. Е.) ө­зім де Түр­кі­стан­нан­ кел­ген әскер­лер­мен­ кез­де­сіп­ сөй­лес­кім келеді. Ту­ған­ же­рім­дегі хал­қы­мны­ң руха­ни ахуалы туралы жаз­ғанда­рым­ дұ­рыс­ па, бұ­рыс­ па – соны біл­гім келеді. Мен­ қа­зір­ о­лар­дан а­лыс­та­мын­. Айт­ып­ о­тыр­ған жора­мал­да­рым­ды да со­вет­тік бас­пада жария­лан­ған материал­дар­ға сүйе­ніп­ айт­ып­ о­тыр­мын... Мына со­ғыс­ ке­зін­де мен­ үн­сіз­ дене ғана­мын­. Қия­лым­ таусы­лып­ біт­кен. Мен­ шар­ша­дым­. Е­гер­ осы­лай­ жал­ғаса бере­тін­ бол­са, жын­да­нып­ кетуім ға­жап­ е­мес­” [19]. Ол “саяси оқиғалардың шеші­мін­ табу ү­шін­ көп­ ойланады, та­рих­ты бері­ліп­ оқиды”. Бі­рақ­ ол фа­шис­тік Гер­ма­нияға қыз­мет етуді ба­рып­ тұр­ған аз­ғын­дық деп­ е­сеп­тейді. Оған­ дә­лел­ ре­тін­де мына құ­жат­ты кел­ті­рейік. Ғай­ып­тан­ тай­ып М. Шо­қай­дың­ қолына 1939 жыл­дың 1 қыр­күйе­гін­де жа­зыл­ған гру­зин­ “коло­ниясы­ның­” төрағасы А. Кизирия­ның­ үндеуі­нің­ мәтіні түседі. Осы құ­жат­ты сол­ күйінде келті­рейік:

“В тяже­лый­ теку­щий­ мо­мен­т, переживае­мый­ ст­ра­ной­, где мы более 18-ти лет­ наш­ли убежище и поль­зуемся всеми благами, в задачу каж­дого грузина входит­ своим поведе­нием и дей­ст­вием дока­зать­, что он, поль­зуясь всеми правами и доб­рым отноше­нием в э­той­ вели­кой­ ст­ране, го­тов­ нес­ти все обязанности и идти на жерт­вы, которые ему про­дик­тует мо­мен­т. Пом­ните, сородичи, что в 918-ом году, ког­да в нашу ст­рану вторг­лись­ тур­ки в вой­не против­ них­ на Нотанебс­ком­ ф­рон­те в­мес­те с грузинс­кими вой­сками сража­лись­ вой­ска могущест­вен­ной Гер­ма­нии для защиты тер­ритории на­шей­ Родины.

Пожелаем победы гер­манс­кой­ нации и его Вож­дю.

П­ред­седа­тель­ грузинс­кой­ коло­нии А. Кизирия.

1 сен­тября 1939 г”.

А. Кизирия­ның­ бар­лық жер­лесте­рін­ фа­шис­тік Гер­ма­нияға қыз­мет етуге ша­қыр­ған үндеуін қан­ша­лық­ты жек­көрі­ніш­ті­лік­пен қа­был­дағаны мә­тін­нің жоғарыдағы сол­ жақ­ бұрышына М. Шо­қай­дың­ “Отв­рати­тель­ное Сталина отродь­е!” [20] деп­ қара қа­рын­даш­пен­ жаз­ған ес­кер­туі­нен­ ай­қын­ көрінеді.

1939 жылы Гер­ма­ния­ның­ сырт­қы іс­тер­ ми­нист­рлі­гін­де э­миг­рант­тар­ жөнін­де гес­тапо­дан­ өзгеше көз­қа­рас­ қа­лып­таса бас­тайды. Мұн­да оккупацияланған ел­дер­мен шұ­ғыл­дана­тын­ Шы­ғыс­ ми­нист­р­лігі (Ostmіnіsterum) құрылады. М. Шо­қай­дың­ келесі жолы Бер­лин­де болуын не­міс­ командованиесінің­ э­миг­рант­тық­ топ­тарды со­ғыс­ мүд­десіне о­рай­ пай­далану ниеті­мен­ тү­сін­діру шын­дыққа қай­шы кел­мейт­ін­ сияқты. 1940 жыл­дың кү­зін­де В. Каюм Па­риж­дегі М. Шо­қай­ға Г. фон­ Мен­де­нің­ Бер­лин­ у­ни­вер­ситеті жанындағы Шы­ғыс­ институтына қыз­метке ша­қыр­ған сәле­мін­ жет­кізеді [21]. Бірақ­ Мұс­тафа В. Каюмге е­ріп­ жүре бер­мей, Г. фон­ Мен­деге хат­ жазады. Не­міс­ профессорының­ өзі­нен­ тіке­лей­ хат­ ал­ған­нан кейін ғана ол Бер­лин­де бір­ апта­дай­ бо­лып­ қайт­ады. Бі­рақ­ Мұс­тафа­ның­ кім­дер­мен­ кез­дес­кен­дігі, не бі­тір­гені белгісіз­. Осы ке­зең­дегі оқиға­лар­ды са­рап­тай ке­ліп­, не­міс­тер­дің­ М. Шо­қай­ды бір­жолата се­нім­сіз­дер­ қатарына қос­қаны жө­нін­де тұжы­рым­ жасауға болады. Себебі 1941 жылы 22 мау­сым­да Ке­ңес­ Одағына қар­сы со­ғыс­ бас­тал­ған­ күні неміс­тер Мұс­тафаны тұт­қынға а­лып­, үш апта­дай­ Ком­пьен конц­лаге­рін­де ұстайды. Кей­бір­ зерт­теуші­лер­дің Мұс­тафаны бір­ жыл­дай тұт­қынға о­тыр­ды [22] деуі қате­лік­, не­міс­тер оны шама­мен­ шілде­ айы­ның­ ортасын­да боса­тып,­ үйіне жібереді. Екі күн­ге ғана үйінде болуға рұқсат ал­ған­ М. Шо­қай­ Гер­ма­нияға жүруге дай­ындалады. Онда “тұт­қындағы о­тан­даста­рым­ның хат­та­рын­ аударуым ке­рек­, уақы­тым­ өте ты­ғыз­. Бұ­дан­ бас­қа тағы бір­ нәр­се жазуым ке­рек­... Ма­ған­ радиода сөз­ сөй­леуге ұсы­ныс­ жа­сал­ды, бі­рақ­ мен­ түр­кі­стан­дық тұт­қын­дар­мен ә­зір­ше кез­дес­пейт­і­нім­ді, радио арқылы о­лар­ға ештеңе айт­пайт­ы­ным­ды ке­сіп­ айт­тым... Ха­бар­ла­сып­ тұруым ү­шін­ уә­кіл­ Каюм са­райы­ның­ адре­сін­ бе­ріп­, а­шық­ хат­тар жа­зып­ тұруымды ө­тін­ді” де­ген­ Мұс­тафа мен­ әйелі­нің­ ара­сын­да бол­ған сөз­дерді сара­лап­ көр­генде, Шы­ғыс­ ми­нист­рлігі мен­ М. Шо­қай­ ара­сын­да, мүмкін, В. Каюм­ның­ қатысуы­мен­ бір­ уағда­лас­тыққа қол­ жет­кі­зіл­ген. О­ның­ негіз­гі түйіні – со­ғыс­ тұт­қындары­мен­ жұ­мыс­ істеуге қа­жет­ті а­дам­дар тізіміне М. Шо­қай­дың­ да енгізілуі.

Сырт­қы іс­тер­ ми­нист­рлі­гін­де э­миг­рант­тық­ топ­тар­дың­ же­тек­шілері жөнінде ақпа­рат­тық материал­дар­ жинас­тырылады. 1941 жыл­дың 25 маусымында Бі­рін­ші дү­ниежүзі­лік­ со­ғы­стан бері Гер­ма­нияда тұра­тын­, 1939 жыл­дың ма­мыр­ айы­нан­ Гер­ма­ния­ның­ Ү­гіт­-наси­хат­ ми­нист­рлі­гін­де іс­тейт­ін­ Әлім­жан Идрисиге тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ э­миг­рациядағы бар­лық же­тек­шілеріне а­нық­тама жазу тап­сырылады. Ол Г. Исхаки, М.-Э. Ра­сул­-Заде, Аб­дул­-Ға­ни Осман­, А.-З. Валиди, М. Шо­қай­дың­ бар­лығына да “кү­дік­ті” “Проме­тей­” ұйымы­мен­ бай­ла­ныс­ты “жік­шіл­дер­” де­ген­ си­пат­тама береді [23]. 1941 жылы 13 та­мыз­да Гер­ма­ния­ның­ Түр­киядағы елшісі Ф­ран­ц фон­ Па­пен­ Сырт­қы іс­тер­ минист­рлігіне “Түр­кі­стан Ұлт­тық­ Бір­лігі” туралы мәлі­мет­тер жи­нап­, о­ның­ Орта­лық­ Комитеті құрамына Ах­мед­ Қара­дағ­лы, А­зам­ О­ғыз­, Та­хир­ Шаға­тай­, А.З. Валиди, Ха­лим­ Са­бит­, М. Шо­қай­ кіре­тін­ді­гін­, о­ның­ бел­сенді мүшелері қата­рын­да Ил­хан­ Мұса­қай­ды, Кади Ра­шид­ Ибра­гим­, Ос­ман­ То­қым­бет, Әлімжан Идрисиді атауға бола­тын­ды­ғын­ ха­бар­лайды.

1941 жылы 5 қыр­күйекте Ә. Идриси келесі “мі­нез­деме­сін­де” М. Шо­қай­ды “по­ляк­-ев­рей­ марк­сиз­мі­нің­” жақ­таушысы, “жар­ты­лай­ о­рыс­”, “бү­гін­гі Германияның­ жауы” деп­ су­рет­тейді. Бү­гін­гі Гер­ман­ Федера­тив­тік Республикасы Сырт­қы іс­тер­ ми­нист­рлігі­нің­ Саяси мұраға­тын­да ке­ңес­ші фон­ Хен­тинг­тің­ (1941 ж. 25 ақ­пан­), дип­ло­мат­ Ру­доль­ф На­доль­нийді­ң (1941 ж. 24 қараша) тү­рік­ мұға­жыр­лары­ның­ же­тек­шілеріне, о­лар­дың і­шін­де М. Шо­қай­ға бе­р­ген “мі­нез­деме­лері­” ұшырасады.

Сай­ып кел­генде М. Шо­қай­ жө­нін­де оң көз­қа­рас­тың қа­лып­тасуы Шы­ғыс­ ми­нист­рлігіне про­фес­сор Гер­хар­д фон­ Мен­де­нің­ қыз­метке та­ғай­ындалуына бай­ла­ныс­ты болуы ке­рек­. 1941 жыл­дың 17 шіл­де­сін­де аза­мат­тық мекеме ре­тін­де құ­рыл­ған бұ­л ми­нистр­лік­ “Сая­сат­”, “Бас­қару” және “Экономика” де­ген­ үш бө­лім­нен тұрады. Бі­рін­ші бө­лімді А. Ро­зен­берг­тің­ ескі танысы Г. Ляй­б­­

б­ран­д бас­қарады. О­ның құра­мын­дағы Еділ бойының­, Орта Азия және Кав­каз­дың тү­рік­-мұ­сыл­ман ха­лық­тары қамтылатын­ құрылы­мын­ фон­ Мен­де бас­қарады.

Ақы­рын­да не­міс­ бас­шылығы тү­рік­ э­миг­рациясы­ның­ же­тек­шісі М. Шо­қай­дың­ беделіне иек артуға бекінеді. М. Шо­қай­ды не­міс­тер Бер­лин­ге шіл­де айы­ның­ бас­ ке­зін­де а­лып­ келеді (кей­бір­ ав­тор­лар­дың­ көр­сетуінше, шілде­нің­ орта­сын­да е­мес­). Ф­ран­циядағы мұра­ғат­тық қо­рын­да Мұс­тафа­ның­ осы кез­ден қайт­ыс­ боларына дейінгі қыз­меті жө­нін­де өзі ма­шин­каға бас­қан то­ғыз­ бет­тік құ­жат­ бар­ [24]. Құ­жат­ Мұс­тафа­ның­ не мақ­сат­пен­ Бер­лин­ге әке­лін­гені жө­нін­дегі жоғарыда айт­ыл­ған Мария Шо­қай­дың­ сөз­де­рін­ рас­тайды. “Шіл­де айы­ның­ (1941) ал­ғаш­қы күн­де­рін­де, Па­риж­ден Бер­лин­ге атта­нар­дың ал­дын­да, ма­ған­ Түр­кі­станға ар­нап­ сөз­ сөй­леу ұсы­ныл­ды” деп­ бас­тап, осы­дан­ соң­ ашықтан-а­шық­ мұн­дай қа­дам­ға баруға бата алма­ған­дығы­ның­ екі се­беп­ке байланыс­ты бол­ғанды­ғын­, ең бас­тысы 22 жыл­ бой­ы (1919 ж. Қазақ­стан­нан кетуі­нен­ бас­тайды. – К. Е.) жы­рақ­та жүр­ген­дік­тен елдегі жағ­дай­дан­ бейхабарлы­ғын­, бұ­рын­ғы көр­некті ин­тел­ли­ген­ция ө­кіл­дері­нен­ құ­тыл­ған­нан­ кейін боль­ше­вик­тер­дің­ жас­ түр­кі­стан­дық­тар­ды ө­зін­ше “тәр­бие­леп­” шығарғанын­, сон­дық­тан­ соң­ғылары­ның­, жал­пы ха­лық­тың ке­ңес­тік өзге­ріс­терге қа­лай­ қа­райт­ы­нын­, жаңа жағ­дайда кү­рес­ті жал­ғастыру туралы үндеуді қа­лай­ қабыл­дайт­ы­нын­ біл­гісі кел­генді­гін­ айт­ады.

Мұс­тафа­ның­ мик­ро­фон­ алдына шығу­дан­ бас­ тар­туы осы жағ­дай­лар­дан туын­дай­ды. Соны­мен­ бір­ге ал­ғаш­қы ай­лар­да май­дан­нан жет­кен ха­бар­ларда соң­ғы жауынгеріне дейін аса қа­һар­ман­дық­пен соғы­сып­ жат­қан қа­зақ, өз­бек­ бөлім­дері туралы айт­ылатыны М. Шо­қай­дың­ боль­ше­вик­тер түркістандықтардың бой­ына өз “уын” дары­тып­ үл­гер­ді ме де­ген­ күді­гін­ қоюлата түседі. Бұ­л сұ­рақ­тар­дың­ бар­лығына жауапты М. Шо­қай­ түр­кі­стан­дық тұт­қын­дар­мен кез­де­сіп­, сөй­лесу­ден­ із­дей­ді.

Шы­ғыс­ ми­нист­рлігі­нің­ тап­сырмаларына тар­тылуы­ның­ бір­ себебі – М. Шо­қай­дың­ беделі­нің­ жоғарылы­ғын­да деп­ ой­лай­ды А. Те­мір­. Не­міс­тер­дің­ конц­ла­гер­ле­рін­ бір­ге арала­ған­ ол бұ­л жө­нін­де: “Не­міс­ әс­кер­лері ірі же­ңіс­терге же­тіп­, Е­діл­ мен­ Кав­каз­ға жа­қын­да­ған­да Ке­ңес­тік Азия бөлі­гін­де, яғ­ни Түркістанда таны­мал­, э­миг­рацияда жүр­генде де ұлт­тық­ іс­тер­мен айналы­сып­ жүр­ген а­дам­дар арасы­нан­ бір­ саяси же­тек­шіні із­дей­ бас­тады. Гер­ма­ния үкіметі сол­ кез­де көбіне Түр­кияда э­миг­рацияда жүр­ген И­дель­-У­рал­, Ә­зір­бай­жан­, Солтүс­тік Кав­каз­, Өзбек­стан­, қа­зақ­, қыр­ғыз және Шы­ғыс­ Түр­кі­стан­ның­ зиялы кө­сем­дері­мен­ жолығуды қа­жет­сін­бей­, өздері ба­сып­ ал­ған­ Па­риж­де тұ­рып­ жатқан М. Шо­қай­мен­ сөй­лесуді жет­кі­лік­ті са­най­ды” [25] деп жазады.

1941 жыл­дың тамы­зын­да тұт­қын­дар­дың кө­ңіл­-күйін, ұлт­тық­ құра­мын­, санын­ а­нық­тау үшін 600 а­дам­нан тұра­тын­ 25 ко­мис­сия құрылады. М. Шо­қай­ға “түр­кі­стан­дық ко­мис­сияға” же­тек­ші­лік­ ету жүк­теледі, ол В. Каюмді өзі­нің­ тілмашы және адъю­тан­ты ре­тін­де таң­дап алады [26]. Тұт­қын­дар­мен­ кез­десуге э­миг­рациядағы бас­қа ұлт ө­кіл­деріне де рұқ­сат беріледі.

М. Шо­қай­дың­ тұт­қын­дар­мен кез­десу жө­нін­дегі шеші­мін­ баяндауда әдебиетте түр­лі бұр­малаушы­лық­тарға о­рын­ бері­ліп­ келеді. Ол ал­ғаш­қы кез­де ла­герь­лер­дегі түр­кі­стан­дық­тар­ға ба­рып­ сөй­лесе­рін­де алдына о­лар­дың жағдайын жақ­сартуды бір­ден-бір­ мақ­саты ре­тін­де қой­ма­ған­. Себебі Мұс­тафа өзде­рін­ аса мәде­ниетті ха­лық­ е­сеп­тейт­ін­ не­міс­тер­дің­ тұт­қын­дар­ға жа­ман­ қарауы мүм­кін е­мес­ де­ген­ се­нім­де бола­тын­.

Өзі­нің­ соң­ғы жаз­ба­сын­да да Мұс­тафа ө­мір­ шын­дығына о­рай­ қыз­мет ететін­, мақ­сатқа жету жо­лын­да е­лес­ қу­майт­ын­ сая­сат­кер е­кен­ді­гін­ бай­қатады. Е­гер­ ла­герь­лер­дегі түр­кі­стан­дық­тар­мен жолы­ғыс­қан уа­қыт­та о­лар­дың тарапынан­ Ке­ңес­ өкіме­тін­ жақ­та­ған­ әңгіме­лер­дің куәсі бол­са, М. Шо­қай­дың­ қан­дай ұ­станым­дарға иек артатыны бел­гі­сіз­. Бі­рақ­ жағ­дай кері­сін­ше болады да, о­лар­дың боль­ше­вик­тер­дің­ де, Гер­ма­ния­ның­ да жа­ғын­да е­мес­ е­кен­дігі, өздері­нің­ және өз хал­қы­ның­ тағ­дыр-та­лай­ы көбі­рек­ тол­ғандыратыны а­нық­талады.

Мұс­тафа­ның­ өзі де осы ұ­станым­да қалады, Ке­ңес­терге қар­сы болу­дың­ неміс­тер жағына шығу е­мес­ті­гін­ біл­діреді.

Түр­кі­стан­дық­ тұт­қын­дар­мен кез­десу жө­нін­дегі тіле­гін­ М. Шо­қай­ Парижде тұр­ған ке­зін­де біл­дірге­нін­, о­ған­ рұқ­сатты гер­ман жоғары командованиесі­нің­ бер­ге­нін­ [27] ес­кер­теді. Яғ­ни М. Шо­қай­дың­ не­міс­тер­мен­ келіс­сөзі Ком­пьен лаге­рін­де бас­талады. Мұс­тафа ла­герь­лер­ді аралау та­мыз­дың соңы­нан­ қараша­ның­ бас­ кезіне дейін жал­ға­сып­, он мың­да­ған­ жер­лесте­рім­мен кез­дес­тім­ деп­ көр­сетеді. О­ның­ жел­тоқ­сан­ айында да тұт­қын ла­герь­ле­рін­де болға­нын­ ес­кер­сек, бұ­л құ­жат­ қараша айы­ның­ бі­рін­ші жар­ты­сын­да жа­зыл­ғанға ұқ­сай­ды.

26 та­мыз­да штурм­бан­фю­рер­ Гей­бель­ді­ң бас­шылығы­мен­ Бер­лин­нен Ганно­вер­ бағы­тын­да жол­ға шық­қан ко­мис­сия құра­мын­дағы Мұс­тафаны жоғарыда сөз­ бол­ған мәселе­лер­ ғана тол­ғандырады. “Шы­ным­ды айт­ай­ын, лагерь­лер­де тұт­қын­дар­дың орналасуы мен­ ү­шін­ “е­кін­ші қа­тар­да” бол­ды, өйткені Гер­ма­нияда о­лар­ бір­шама дұ­рыс­ орна­лас­қан болуы тиіс деп­ жорамалдадым­. Тұт­қын­дар­мен­ ал­ғаш­қы жүз­дес­кен­ кез­де-ақ ме­нің­ бұ­л үмітімнің күлі көк­ке ұшты” [28] дей­ді ол.

Міне, осы­дан­ кейін ғана тұт­қын­дар­дың жағ­дайына бай­ла­ныс­ты мәселе М. Шо­қай­дың­ жос­па­рын­да ал­дың­ғы о­рын­ға шығады. Түр­кі­стан­дық­тар­дың­ азап­ты жағ­дайда тұ­рып­ жат­қа­нын­ көзі­мен­ көр­ген­нен­ кейін, о­лар­ға кө­мек­ беру жол­да­рын­ із­дес­тіреді.

Түр­кі­стан­дық­ тұт­қын­дар­ П­рос­та­кан­, Э­бен­дорд, Паге­ген­, Дем­бица, Сувалки, Деба, Я­рос­лау, Де­бис­, Лем­бер­г және тағы бас­қа ла­герь­лер­де шоғырланады. Тұт­қын­дар­дың­ әңгімелері мен­ а­рыз­-ша­ғым­дары­нан­ мұ­сыл­ман ха­лық­тары­ның­ Ке­ңес­ өкіметі жүр­гіз­ген­ өзге­ріс­терді, о­ның­ ұлт­тық­ саяса­тын­ қабыл­дамағаны жө­нін­де тұжы­рым­ға келеді. “Дала жар­ты­лай­ өлді, ке­ңес­ диктатурасына дейін ондағы 6 мл­н 600 мың­ қа­зақ­тан 3 мл­н ғана жан­ қал­ды. Тарих­та бұ­рын­-соң­ды бо­лып­ көр­ме­ген­ мұн­дай ұлт­тық­ қасі­рет­тің ал­дын­да ме­нің­ отба­сым­ның, туыста­рым­ның қазасы... сол­ үш мил­лион шейіт­тің­ бір­ там­шысы ғана” [29] деп­ жазады М. Шо­қай­.

Мұс­тафа бұ­рын­ғы­дан­ да бе­тер­ қар­қын­мен­ Түр­кі­станға о­рыс­тар­дың­ қо­ныс­ аударуы, қала хал­қы­ның­ саны­ның­ сла­вян­дар­дың­ есебі­нен­ ө­сіп­ жат­қандығы, Таш­кент­те 1917 жыл­ға дейін 60 мың­ о­рыс­ тұр­са, о­дан­ кейінгі жиырма жыл­ ішін­де о­ның­ саны­ның­ 600 мың­ға жет­кені, Қара­ған­ды тұр­ғында­рын­ да негізі­нен­ о­рыс­тар­дың­ құ­рай­т­ыны, жер­гі­лік­ті ха­лық­тың өзі де Ке­ңес­ өкіметі­нің­ “меншігіне”, яғ­ни басы­бай­лы құлына ай­нал­ғаны жө­нін­де жет­кі­лік­ті мағлұматтар алады. Тұт­қын­дар Мұс­тафаға әскери дай­ын­дық­ тү­гіл­, мыл­тық та ұс­тай­ біл­мейт­ін­дерді де қан­ май­дан­ның өтіне ай­дап­ сал­ға­нын­, арала­рын­да мектеп оқушылары­ның­ да бар­лы­ғын­, түр­кі­стан­дық­тар­дың көбі­нің­ май­дан­ға қару­сыз­ кір­ген­дік­те­рін­ айт­ып­ береді. Жал­пы ал­ған­да, Мұс­тафа өз көз­қарасы мен­ саяси ұстанымы­ның­, Түр­кі­стан­ның­ дер­бестігі ү­шін­ күресі­нің­ мақ­сат-мүддесі мен­ мін­детте­рін­ а­нық­таудағы ой-пі­кір­лері­нің­ дұ­рыс­тығына то­лық­ көзі жетеді. М. Шо­қай­ тұт­қын­дар­ ла­герь­ле­рін­дегі не­міс­тер­дің­ түр­кі­стан­дық­тар­ға көр­се­тіп­ о­тыр­ған айуан­дық­ іс-әре­кет­те­рін­ көр­ген­нен­ кейін те­рең­ жан­ күйзелісіне ұшы­рай­ды. Мария Шо­қай­ күйеуі­нің­ мына­дай­ сұм­дыққа шы­дай­ алмай­, жүрегі­нің­ қан­ жылаға­нын­, ашына да күйіне өзіне хат­ жаз­ға­нын­ айт­ады. О­ның­ бү­кіл­ бол­мы­сын­ тағ­дыр қаты­гез­дігіне ұшыра­ған­ мың­да­ған­ жер­лесте­рін­ апат­тан құт­қару, о­лар­ға қол­ ұ­шын­ беру жө­нін­дегі ой ғана маза­лай­ды.

1941 жыл­дың қа­зан­ айында тұт­қын­дар­дың а­дам­ төз­гі­сіз­ жағ­дайы жө­нін­де В. Каюмге хат­ жол­дап [30], оны еш­кім­ге көр­сетпеуді тап­сырады. Хат­ Мұстафаның­ 7–28 қа­зан­да А. Те­мір­мен бір­ге Поль­ша же­рін­дегі тұт­қын­дар­ лагерьле­рін­ ара­лап­ кел­ген­нен­ кейін жа­зыл­ған болуы тиіс.

М. Шо­қай­мен­ бір­ге бол­ған В. Каюм­нің­ өзі де Су­вал­ки лаге­рін­дегі бұ­л жағ­дайды біле­тін­. Азғана уа­қыт­тың і­шін­де 40 мың­ тұт­қын­нан­ 25 мыңы ғана қалады. Өзі де а­дам­герші­лік­ қасие­тін­ аяққа тап­таушы­лық­тың куәсі болады. 20 қа­зан­ күні А. Те­мір­мен бір­ге өздері тұр­ған ба­рақ­тан офи­цер­лер казиносына келе жат­қа­нын­да “ма­ған­ жол­ бер­ме­дің­!” деп­, қар­сы кел­ген не­міс­ Мұстафаны соқ­қыға жығады.

Не­міс­тер­дің­ осы се­кіл­ді жа­бай­ы қы­лық­та­рын­ баян­дай­ ке­ліп­, о­лар­дың “азия­лық­ вар­вар­лар­ды” Ба­тыс­ өрке­ниетіне қа­лай­ үйрететі­нін әшкере­лей­ді. Бірақ­ біз­ге Түр­кі­стан тәуел­сіз­дігі ү­шін­ күресі­міз­ді жал­ғастыру­дан­ бас­қа жол­ жоқ­ деп­ түйін­дей­ді.

Түр­кі­стан­дық­тар­дың­ жағ­дайы жө­нін­де не­міс­тер­дің­ ә­кім­ші­лік­ орындарына ша­ғым­да­нып­, ХХ ға­сыр­дағы сіз­дер­дің­ әре­кет­тері­ңіз­ ХІІІ ғасырдағы Шың­ғыс­ хан­ның жаса­ған­ ісі­нен­ а­сып­ түс­ті деп­ көр­сетеді. Соны­мен­ В. Каюмге жаз­ған хат­ мәтініне, тұт­қын­дар­дың жағ­дайы жө­нін­дегі пі­кір­леріне қара­ған­да, М. Шо­қай­ фа­шис­тік Гер­ма­нияны гума­нис­тік п­рин­цип­тер­ге негізделген­, о­ған­ қыз­мет іс­тейт­ін­дей мем­ле­кет­ деп е­сеп­те­мей­ді. Көз­бен­ көр­ген, біл­ген-түйге­н фак­ті­лер­дің бар­лығы ол ұ­стан­ған де­мок­ратия­лық­, гума­нис­тік прин­цип­тер­ге қай­шы келеді. “В. Каюмге сен­ген­нің­ ө­зін­де де, ба­сын­ о­сын­ша қатер­ге ті­гіп­ хат­ жазуы­ның­ себебі неде?” де­ген­ сұ­рақ­ та әлі күн­ге жауап­сыз­ қалуда. “Қым­бат­ты Вали! Бұ­л жол­дарды жеке өзі­ңіз­ ү­шін­ ғана жа­зып­ о­тыр­мын, өте құпия ұстауы­ңыз­ды сұ­рай­мын­. Хат­ маз­мұны­мен­ біз­дің дос­тары­мыз­дың ішінен­ қыз­мет бабына бай­ла­ныс­ты жа­қын­ да се­нім­ді қа­рым­-қаты­нас­тағы­лар­ды, о­ның­ ө­зін­де де о­лар­ қызығушы­лық­ та­ныт­қан жағ­дайда ғана, та­ныс­тыруы­ңыз­ға болады... Бас­қа жағ­дай­дың­ бар­лы­ғын­да хат­ өте құпия болуы тиіс.

Вали, есі­ңіз­де ұста­ңыз­, мұн­да жа­зыл­ған­дар­ сіз­ ү­шін­ ғана” делінеді.

Хат­тың­ кө­шір­месі М. Шо­қай­дың­ Па­риж­дегі жеке мұра­ғат­ қо­рын­да сақтал­ған­. Құ­жат­тың бұ­рыш­тама­сын­да “П-4” [31] де­ген­ бел­гі бар­, о­ның­ құпиясы да біз­ге бел­гі­сіз­.

Тұт­қын­дар­дың­ жағ­дайын өзі де жақ­сы біле­тін­ В. Каюмге хат­ жазу­дың­ бір­ ғана себебі бар­. Ол – М. Шо­қай­ды мұн­дай іске В. Каюм­нің­ өзі ойыстырған­ жағдайда ғана мүм­кін болуы тиіс.

М. Шо­қай­ әйеліне жаз­ған соң­ғы ха­тын­да: “Түр­кі­стан­дық­ тұт­қын­дар­мен кез­десуім көп­ нәр­сені өзгерт­ті. Тұт­қын­дар арасы­нан­ жа­қын­ туы­сым­ды да тауып ал­дым­. Үйге кел­ген соң­ оны қасыма алуға тырыса­мын­. Ме­нің­ жоғары орындарға жаз­ған ха­тым­ жақ­сы ә­сер­ ет­кен­ сияқты... Тезі­рек­, қа­лай­да карантинге жауып тас­та­май­ тұр­ғанда құты­лып­ шығуым ке­рек­” [32] дей­ді.

А­лай­да Мұс­тафа ка­ран­тинге тү­сіп­, о­дан­ бо­сап­ шық­қаны­мен­, Бер­лин­ аурухана­сын­да, не­міс­ ме­дик­тері­нің­ қоры­тын­дысы бо­­й­ынша, сү­зек­пен ауы­рып­, 1941 жыл­дың 27 жел­тоқса­нын­да қайт­ыс­ болады.

Екі-үш ай­дың­ і­шін­де ол қыруар жұ­мыс­ атқарады, жүз­де­ген­ түр­кі­стан­дық тұт­қын­дар­дың жағ­дайын жақ­сартуға кө­мек­теседі. 1941 жыл­дың 9 қараша­сын­да 80 түр­кі­стан­дық тұт­қын­ның тізі­мін­ жа­сай­ды, о­лар­ ма­ман­дық­тар­ алу ү­шін­ Люкен­вальд (Luckenwalde) қаласына жіберіледі [33].

Тұт­қын­ лаге­рін­де М. Шо­қай­мен­ жел­тоқ­сан­ айы­ның­ бас­ ке­зін­де ұшырасқан Ғ. Бейі­сов­: “Ұлы а­дам­ (М. Шо­қай­. – К. Е.) ке­ліп­, кейін түр­кі тіл­дес тұт­қын­дар­дың жағ­дайы бір­тін­деп­ жақ­сара бас­тады. Біз­ді Вар­шава­дан­ 20 шақы­рым­ жер­дегі Логинова лагеріне жет­кізді. Киімі­міз­ді ауысты­рып­, жуы­нып­-шайы­нып­ ал­дық­” деп­ көр­сетеді.

Зерт­теуші­лер­ді М. Шо­қай­дың­ не­міс­тер­мен­ қа­рым­-қатынасы қан­дай сипат­та өрбігені көбі­рек­ маза­лай­ды. О­ның­ “Түр­кі­стан легионына” қатысы­ның­ жоқ­тығы ай­дан­ а­нық­.

1941 жыл­дың жел­тоқ­сан­ айы­ның­ ба­сын­да А. Ро­зен­берг Гит­лер­ге түр­кі халық­тары тұт­қындары­нан­ тұра­тын­ легион­дар­ құру жос­па­рын­ ұсынады, оны Гит­лер­ қол­да­ған­нан кейін, 22 жел­тоқ­сан­да Вер­мах­т ко­ман­дова­ниесі он­дай­ құры­лым­дар жа­сақ­тау жө­нін­де бұйры­қ береді [34].

Мұс­тафа тұт­қын­дар­мен әңгімеле­рін­де о­лар­дың Ке­ңес­ Одағына қар­сы соғысуы жө­нін­де аузына да ал­май­ды. Жел­тоқ­сан­ның­ бас­ ке­зін­де Логинова конц­лаге­рін­де кез­десуін еске а­лып­, Ғ. Бейі­сов­ Мұс­тафа “легионға кіре­сің­дер ме, кір­гіле­рің­ келе ме?” де­п­ бір­ауыз сөз­ қоз­ға­ған­ е­мес­” [35] дей­ді.

Гер­ма­ния­ның­ “Саяси мұраға­тын­дағы” (“Polіstіsches Archіv”) Түр­кі­стан легион­ының­ құрылуына қа­тыс­ты 1941–1942 жыл­дардағы бұйры­қ­тарда, е­сеп­ті баяндама­лар­, а­нық­тама­лық­тар т. б. құ­жат­тарда да М. Шо­қай­ есімі мүл­де аталмайды [36]. Тек­ мұра­ғат­та “Кав­каз­ ха­лық­тары­ның­ шта­бын­да” 1941 жыл­дың 1 қаза­нын­да “Империя мүд­десіне о­рай­ әскери тұт­қын­дар­дың ла­гер­ле­рін­ аралау ү­шін­ гене­рал­-гу­бер­наторс­твоға (бұ­рын­ғы Поль­ша) бара жат­қан Мұс­тафа Шоқай­ мыр­заға бір­ қыс­қы паль­то, бір­ пуло­вер­, екі көй­лек­, екі ішкиім, бір­ пар­ бо­тин­ка алу ү­шін­ тиісті кар­точка бе­ріл­сін” [37] де­ген­ се­кіл­ді ин­тен­дант­тық­ сипат­тағы құ­жат­тар ғана ұшырасады.

Не­міс­тер М. Шо­қай­ды се­нім­ді а­дам­дар қатарына қос­пайды, о­ған­ келе­тін­ хат-хабар­лар­ іжда­ғат­ты тек­серу­ден­ өтеді. А. Оқ­тай­дың­ 1941 жыл­дың 11 қазанын­да Истан­бұл­дан­ жаз­ған ха­тын­ Мұс­тафа 18 қарашада ғана алады [38]. Мұс­тафа жө­нін­де не­міс­терде түп­кі­лік­ті оңды көз­қа­рас­тың орнамауына эмигрант­тық­ топ­тар­дың­ ара­сын­дағы алауыз­дық­тар, Ә. Идриси мен­ В. Каюм­нің­ оны не­міс­терге жа­ман­дауы да ә­сер­ етеді. 1941 жыл­дың 10 қаза­нын­да Гер­ма­ния Сырт­қы іс­тер­ минист­рлі­гін­де тұ­ран­шыл­дық­ қоз­ғалысына жауапты ре­тін­де а­раб­ және мұ­сыл­ман дү­ниесі­нің­ біл­гірі Вер­нер­ Отто фон­ Хен­тин­г та­ғай­ындалады. Ол тү­рік­ э­миг­рациясы жө­нін­дегі мәселе бой­ынша Ә. Идрисиге се­нім­ артады [39]. Империя қауіп­сіз­дігі Бас­ бас­қармасы, Бер­лин­дегі НС­ДАП­ ұйымы В. Каюмге қан­дай да бір­ кү­дік­тен тыс­ е­кен­дігі жө­нін­де А. Ро­зен­берг­тің­ ведомствосына а­нық­тама береді. Каюм-хан­ аза­мат­тық ведомс­твода істесе де, өкі­мет­ о­ған­ ең жоғары раз­рядтағы кар­точка­мен­ нан­, ет, май­ және бас­қа да та­мақ­ ө­нім­де­рін­ а­лып­ тұруға “қам­қор­лық­” көр­сетеді [40]. Ол өзі­нің­ Бер­лин­дегі жеке үйінде (Кай­зе­рал­лее, 69) тұ­рып­ жат­са, М. Шо­қай­ қаладағы Хайуанаттар­ пар­кі жа­нын­дағы Орта­лық­ пан­сионға орна­лас­тырылады.

М. Шо­қай­ қайт­ыс­ бол­ған­нан­ кейін құ­рыл­ған Түр­кі­стан Ұлт­тық­ Комитетінің­ төрағасы В. Каюмді 1943 жыл­дың ақпа­нын­да г­раф­ фон­ дер­ Шулен­берг құт­тық­тай­ды.

Ал, М. Шо­қай­ға жала жабушы­лық­, о­ның­ беде­лін­ көре алмаушы­лық­ ол дүние­ден­ оз­ған­нан кейін де жал­ғасады. “Шоқаев Милю­ков­тың ев­рей­ газе­тін­де істеді”, “Шоқаев жыл­ сай­ын Лон­дон­ға ба­рып­, кө­мек­ а­лып­ тұр­ды”, “Шоқаев еврей­лер­дің көмегі­мен­ Гер­ма­ниядағы қа­зір­гі ре­жим­ге қар­сы ү­гіт­ жүр­гізді және о­ның­ жауы бол­ды” де­ген­ ө­сек­-аяң­дар­ га­зет­ бе­тін­де де жа­рық­ кө­ріп­, о­лар­ тіп­ті не­міс­ тіліне аудары­лып­, Шы­ғыс­ ми­нист­рлігі­нің­ қыз­мет­кер­лері Г. Ба­рон­ Лу­дон­, Рейт­ен­бах де­ген­дер­дің­ тек­серуіне беріледі [41]. Де­ген­мен 1941 жыл­дың 1 желтоқса­нын­да Шы­ғыс­ ми­нист­рлігі Империя­лық­ қауіп­сіз­дік­тің­ бас­ бөліміне оккупация­лан­ған шы­ғыс­ об­лыс­тарына М. Шо­қай­ды жіберу жө­нін­де “қан­дай да бір­ кү­дік­ бар­ ма” деп­ сұрау салады [42]. А. Ро­зен­берг 1942 жыл­дың 10 қаңтарын­да “кү­дік­ті жағ­дай бел­гі­сіз­”, бі­рақ­ М. Шо­қай­ 1941 жыл­дың желтоқсанын­да қайт­ыс­ бол­ды де­ген­ жауап алады.

О­тан­дық зерт­теуші­лер­дің көп­шілігі М. Шоқайдың қазасына А. Ро­зен­берг­тің­ тұт­қын­дар­ды әскери және саяси мақ­сатта қол­дану жос­пары­мен­ ке­ліс­пеуші­лік­ се­беп­кер бол­ды деп­ е­сеп­тейді. Шы­ғыс­ ми­нист­рлі­гін­дегілер, бір­ жағы­нан­, тұт­қын­дар­дан “Та­тар­ легионы”, “Түр­кі­стан легионы”, “Кав­каз­ легионы” се­кіл­ді жа­сақ­тар құру­мен­, е­кін­ші жағы­нан­, бола­шақ­та Ре­сей­дің­ саяси бөл­шектенуі жө­нін­дегі жос­пар жасау­мен­ айналысады. Ол жос­пар бой­ынша, Ресей­дің­ еуропа­лық­ бөлі­гін­де со­ғыс­та же­ң­ген­нен­ кейін азия­лық­ бөлі­гін­ со­ғыс­ қи­мыл­да­рын­сыз жер­гі­лік­ті ха­лық­тың билігіне тап­сыру көз­деледі. М. Шо­қай­ бол­са ла­герьлер­ден тұт­қын­дар­ды боса­тып­, шаруашы­лық­ жұ­мыс­тарға пайдалануды, ма­ман­дық­тар­ға үйретуді, а­қыр­ ая­ғын­да, о­лар­дан құ­рыл­ған жасақтар­дан бола­шақ­та тәуел­сіз­ Түр­кі­стан­ның­ қарулы күш­тері­нің­ ядро­сын­ құруды ұсынады.

Ұлт­тық­ Қауіп­сіз­дік комитеті мұрағаты­ның­ материалдары негі­зін­де А. Кә­кен­ М. Шо­қай­ А. Ро­зен­берг­тің­ алдына екі шар­т қояды, о­лар­дың бі­рін­шісі – не­міс­тер­дің­ көмегі­мен­ бола­шақ­ Түр­кі­стан мем­лекеті­нің­ кадр­ла­рын­ дай­ындау; е­кін­шісі – тұт­қынға түс­кен жауын­гер­лер­ден­ әскери бө­лім­ше­лер­ ұйым­дас­ты­рып­, о­лар­ды Орта Азия рес­публикалары­ның­ шекарасына жет­кенше Қы­зыл­ Армияға қар­сы пай­да­лан­бау [43] дей­ді.

Со­ғыс­ тұт­қындары Әйт­кеш­ Тол­ған­баев пен­ Мұха­мет­қали Ба­тыр­кереев­тің­ айт­уларына қара­ған­да да, М. Шо­қай­ не­міс­терге шын­ ниеті­мен­ қыз­мет істемеген­, Түр­кі­стан легио­нын­ құруға келі­сім­ бер­гені­мен­, оны өз мақ­са­тын­да пай­далануды ойла­ған­.

Б. Хаит М. Шо­қай­дың­ қазасы­нан­ кейін көп­ ұза­май­ жаз­ған бір­ мақаласында о­ның­ со­ғыс­ тұт­қындары ла­герьлеріне баруы­ның­ аста­рын­да түркістан­дық­тар­ды ауыр жағ­дай­дан­ құт­қару мақсаты бол­ды [44] дей­ді. Бі­рақ­ біз­дің жоғарыда көр­сеткені­міз­дей, ал­ғаш­қы кез­де Мұс­тафа он­дай­ мақ­сатты көздеме­ген­.

Ғ. Бейі­сов­ М. Шо­қай­дың­ ке­зін­де түр­кі­стан­дық тұт­қын­дар­ды қа­лай­ пайдалану жө­нін­де рефе­рат­ жаз­ғанды­ғын­ және оны­мен­ Вер­махт­тың­ пол­ков­нигі фон­ М­рон­говиюс­тен­ а­лып­ та­ныс­қанды­ғын­ айт­ады. Осы жер­де Мұс­тафа­ның­ Ком­пьен лагері­нен­ босап­, бір­-екі күн­ге үйіне кел­генде Бер­лин­ге бар­ған­нан­ кейін “тағы бір­ нәр­се жаза­мын­” де­ген­ сөзі еске түседі. Рефе­рат­ты М. Шо­қай­ Бер­лин­ге кел­ген­нен­ кейін шіл­де-та­мыз­ айла­рын­да жа­зып­, ол А. Ро­зен­берг­ке табыс­ е­тіл­ген болуы ке­рек­. Осы рефе­рат­тан е­сін­де қал­ғанда­рын­ Ғ. Бейі­сов­ былай­ деп­ баян­дай­ды:

1) Түр­кі­стан комите­тін­ ұйым­дас­тыру;

2) Түр­кі­стан қарулы күш­те­рін­ құру;

3) сар­баз­да­рын­ тұт­қынға түс­кен е­рік­ті­лер­ден топ­тастыру;

4) тұт­қын­дар іші­нен­ әс­кер­ге жара­майт­ын­да­рын­ Алма­ния­ның­ зауыт, фабрикала­рын­да е­рік­ті аза­мат­ ре­тін­де пай­далану;

5) Түр­кі­стан­дық­ тұт­қын­дар­дың үй бо­лып­ кетуіне тыйым сал­мау;

6) Үкі­мет­ тарапы­нан­ бір­неше жыл­ға ке­сіп­ қа­рыз­ беру;

7) Түр­кі­стан ко­ман­дир­лер­ кур­сын ашу;

8) Түр­кі­стан сол­даттары­ның­ құқын­ не­міс­ сол­даттары­ның­ құқы­мен­ теңестіру;

9) Түр­кі­стан ұлт­тық­ бас­пасө­зін­ ұйым­дас­тыру;

10) келе­шек­ Түр­кі­стан­ның­ дип­ло­матиялық кадр­ла­рын­ осы ба­с­тан Ал­ман­ жоғары оқу о­рын­да­рын­да оқы­тып­, үйрете беру;

11) Түр­кі­стан сол­датта­рын­ шы­ғыс­ май­дан­ға жі­бер­меу. О­рыс­ жері Түркістан жері е­мес­ еке­нін­ ескеру. Түр­кі­стан­дық­тарға өз Отаны­ның­ шекарасына бар­ғанда ғана май­дан­ға кіруге рұқ­сат беру, т. с. с. [45].

Ғ. Бейі­сов­ рефе­рат­, негізі­нен­, Түр­кі­стан жері­нің­ тарихына ар­нал­ған, көлемі 70–80 па­рақ­тай, не­міс­, қа­зақ­, о­рыс­ тіл­де­рін­де жа­зыл­ған дей­ді. Рефератты Ғ. Бейі­сов­ке бе­ріп­ жа­тып­, не­міс­ пол­ков­нигі “Бұ­л дәп­тер өз уәзифасын­ аяқ­тап­ шық­ты. Бұ­л жоба рей­хс­гауля­йтер­дің ө­зін­ де ке­зін­де ашуланды­рып­ ал­ған­” деп­ ес­кер­теді.

Жоба­мен­ та­ныс­ а­дам­ның бірі Ә. Идриси не­міс­тер рефе­рат­ты қажетсінбеді, о­лар­ға тек­ Мұс­тафа­ның­ атағы ғана ке­рек­ бол­ды; “Түр­кі­стан сіздер­мен­ қару­лас­ бол­майды. Түр­кі­стан сол­даттары мен­ не­міс­ сол­даттары тең­ құқылы бол­са ғана қол­дарына қару алады” де­ген­ сөз­дері әлі е­сім­де” [46] дей­ді Ғ. Бейі­сов­пен кез­дес­кен­ ке­зін­де. Ә. Идриси М. Шо­қай­дың­ “бір­ құл­дық­тан­ шығып­, е­кін­ші құл­дыққа түсе ал­майт­ын­дығы” жө­нін­дегі сөз­де­рін­ еске а­лып­, оның­ өлімі не­міс­тер­ден­ келме­ді ме е­кен­ де­ген­ жорама­лын­ жа­сыр­майды. “Неміс­тер ұлы а­дам­ның а­қыл­дылығы­нан­ бұ­рын­, ө­лім­нен де қо­рық­пайт­ын­ бірбет­кей­ а­дам­ е­кен­дігі­нен­ қауіп­тен­ді. Ол кісіні еш нәр­се қы­зық­тыра алмайтынын­ біл­ді. Са­тып­ тағы ала ал­майт­ын­ бол­ға­сын­, кім­ біл­ген, “сү­зек­ жұқты” де­ген­ кү­мән­ туады... Сү­зек­ті ем­деп­ жаза­тын­ вак­цина, препа­рат­тар жоқ­ де­ген­ге кім­ нанады” [47] дей­ді Идриси. Ол да Мұс­тафа­ның­ алдына қой­ған­ мақса­тын­ тұт­қындағы мың­да­ған­ түр­кі­стан­дық­тар­ды а­ман­ а­лып­ қалу, о­лар­ды ке­ңес­ әс­кер­лері­мен­ со­ғыс­қа жі­бер­мей, уа­қыт­ өткізу деп­ баға­лай­ды.

М. Шо­қай­дың­ “Түр­кі­стан легио­нын­” құруға, немесе Ке­ңес­ Одағына қарсы ба­ғыт­тал­ған­ қан­дай да бол­сын бар­лаушы­лық­-ди­вер­сия­лық­ әре­кет­терге қатысы­ның­ жоқ­тығы со­ғы­стан кейінгі жыл­дары о­ған­ жүр­гі­зіл­ген тексеру-тергеу ба­рыс­та­рын­да то­лық­ а­нық­талды. 1948 жыл­дың 18 маусы­мын­да КСРО Мем­ле­кет­тік Қауіп­сіз­дік ми­нист­рлігі өзі­нің­ Бер­лин­дегі 4-опера­тив­тік секторының­ 2-бөліміне М. Шо­қай­ға бай­ла­ныс­ты “Наличие компрометирую­щих­ материа­лов­” де­ген­ құпия түр­де сұрау салады. Осы тап­сырма бо­й­ынша жаңағы құры­лым­ “Бер­лин­нің СВ о­пер­а­тив­тік-а­нық­тама­лық­ кар­тотека­сын­да он­дай­ мағлұ­мат­тар жоқ­” [48] деп­ жауап береді. О­лай­ бол­са, М. Шо­қай­дың­ фа­шис­тік Гер­ма­нияға еш­қан­дай да қыз­мет істеме­ген­ді­гін­, Шы­ғыс­ ми­нист­рлігі­мен­ қа­рым­қатына­сын­ өз мүд­десіне, Түр­кі­стан­ның­ тәуел­сіз­дігі идеясына о­рай­ пайдаланғысы кел­гендігі жө­нін­дегі уәж­дер­дің шын­дыққа то­лық­ сәй­кес­ екендігін­ айт­уы­мыз­ ла­зым­.

М. Шо­қай­дың­ не­міс­тер­дің­ Ке­ңес­ Одағы­мен­ соғысы нәтиже­сін­де туындайт­ын­ жаңа ахуалға ү­міт­ арт­қа­нын­ жоқ­қа шығаруға бола қой­мас­. Не­міс­ зерт­теушілері де “на­цис­тік Гер­ма­ния­ның­ Орта Азия жө­нін­де нақ­тылы ан­нек сия­лық­ немесе о­тар­лаушы­лық­ жос­пары бол­ған е­мес­” [49] деп­ көр­сетеді. Г­раф­ фон­ дер­ Шу­лен­берг те 1943 жылы ақ­пан­ айында “Гер­ма­ния үкіметі­нің­ Түркістан өңіріне еш­қан­дай да аумақтық­ талабы жоқ­” [50] деп­ ке­сіп­ айт­ады.

О­тан­дық және ше­тел­дік та­рих­намадағы даулы мәселе­нің­ бірі – М. Шо­қай­дың­ қазасы жө­нін­де түр­лі пі­кір­лер­дің­ о­рын­ а­лып­, осы уа­қыт­қа дейін басы а­шық­ бір­ тоқ­тамға келе алмаушы­лық­. Мұс­тафа түр­кі­стан­дық тұтқындарды соң­ғы рет­ 13 жел­тоқ­сан­да Поль­ша­ның­ Ченс­та­хов­ лаге­рін­де көреді. Мұн­да а­шық­қан, ауруға шал­дық­қан­ 32 мың­нан ас­там­ түркістандықтардың ара­сын­да үш кү­н болады. 16 жел­тоқ­сан­да ла­герьдегі­лер­дің жап­пай ауруға шал­дығуына бай­ла­ныс­ты ол ка­ран­тинге, 18 жел­тоқ­сан­да Бер­лин­ ауруханасына түседі. Бұ­л – Б. Хаит­тің­ жазуы. “Ауруханада жағ­дайы­ның­ ауырлығына қара­ма­стан Каюм­-хан­мен бір­ге үнемі Түр­кі­стан­ның­ келешегі жөнін­де жос­пар құра­тын­.

Ауруханада жат­қан ке­зін­де Каюм­-хан­нан бас­қа кө­ңіл­ сұ­рап­ келе­тін­ еш­кім­ жоқ­ еді. Ол Каюм-­хан­ға: “Мен­ көр­ген Түр­кі­стан жі­гіт­те­рін­ ұлт­тық­ рух­та тәрбиеле­сек­, әл­бет­те, Түр­кі­стан а­зат­ болады” деп­ айт­қан еді” [51] дей­ді Б. Хаит.

Мұ­нан­ М. Шо­қай­дың­ Түр­кі­стан­ тәуел­сіз­дігі­нің­ болаша­ғы жөнінде­ Германияға, не бас­қа мем­ле­кет­тің көмегіне е­мес­, мың­дап тұт­қынға тү­сіп­ жат­қан түр­кі­стан­дық жас­тарға үміт арт­қа­нын­ көре­міз­.

В. Каюмді жақ­сы біл­ген және оны­мен­ қоян-қол­тық іс­тес­ бол­ған Б. Хаит В. Каюм өл­ген­нен кейін бес­ жыл­ өт­кен­де ғана, та­рих­шы Е­рол­ Жи­һан­гир­мен­ бол­ған сұх­ба­тын­да М. Шо­қай­дың­ ула­нып­ өлтіріл­ге­нін­ айт­ады [52].

М. Шо­қай­ға у бе­ріп­ өл­тіріл­гені жө­нін­дегі мәлі­мет­ мұ­нан­ әлде­қай­да бұ­рын­ тара­ған­. Т. Шаға­тай­дың­ 1959 жылы Ис­тан­бұлда ба­сыл­ған “Түр­кі­стандағы ұлт- азат­тық қоз­ғалысына бай­ла­ныс­ты оқиға­лар­дан ү­зін­ді­лер­” де­ген­ кіта­бын­да осы уәжге ден­ қой­ылады. Жал­пы ал­ған­да зерт­теуші­лер­дің пікірі осы жер­де ғана тоқай­ла­сып­, у­дың­ кім­нің тарапы­нан­ бе­ріл­гені жө­нін­дегі мәселеде айырылысады. Бірі кінәні А. Ро­зен­берг­ке арт­са, е­кін­шілері оны В. Каюм­нен­ көреді. В. Каюм­нің­ бұ­л іске қатысы бар­лы­ғын­ жоқ­қа шығарушы­лар­ да табылады. Тұт­қын­ға тү­сіп, “Түр­кі­стан легионына” а­лын­ған а­қын­ Мә­жит­ Айтбаев В. Каюм­нің­ Мұс­тафаға у бе­ріп­ өл­тір­гендігі жө­нін­дегі а­лып­қаш­па әңгіме­нің­ ө­сек­ е­кен­ді­гін­ ес­кер­теді. Ал со­ғыс­ тұт­қындары Әйт­кеш­ Тол­ған­баев, Мұқа­мет­қали Ба­тыр­кереев, Қа­рыс­ Қа­нат­баев (Сверд­ловс­кіде Тау-кен­ институтын­ бі­тір­ген), 1934 жылы МГУ-дың­ жур­на­лис­тика фа­куль­те­тін­ бі­тір­ген Мәулі­кеш­ Қай­бал­дин, Қа­зақ­ мұға­лім­дер инс­титу­тын­ біті­ріп­, со­ғыс­ ке­зін­де Берлин­ радиосы­ның­ қа­зақ­ бөлі­мін­де ха­бар­лаушы бо­лып­ істе­ген­ Дүйсе­н Қожанов­ бұ­ған­ қар­сы пі­кір­де.

Әсіресе, жұрт­шы­лық­ тарапы­нан­ М. Шо­қай­дың­ ка­ран­тинде ұста­лып­, әскери дәрі­гер­дің тек­серуі­нен­ өт­кен­нен кейін Бер­лин­ге оралуға рұқ­сат берілгені, пой­ызда дені сау а­дам­дар­мен­ келе жат­қанда ке­нет­тен ауруға шалдығуы кү­дік­ тудырады. Мария Шо­қай­дың­ өзі­нің­ де В. Каюм­нан­ күдігі арыл­майды. А­лай­да В. Каюм өле-өл­ген­ше М. Шо­қай­ жө­нін­де жылы ле­біз­дер біл­ді­ріп­, о­ның­ өліміне қатысы жоқ­ты­ғын­ айт­у­мен­ болады. В. Каюм 1992 жылы өз­бек­ жур­налисі Мұ­заф­фар Аса­дул­лаевқа бер­ген сұх­ба­тын­да: “Мұстафа – үлкен­ ға­лым­, әрі Түр­кі­станды сүйге­н аза­мат­, өз­бек­, қа­зақ­, қыр­ғыз, тә­жік­ де­ген­ нәр­сені біл­мейт­ін­ еді. Ол те­рең­ бі­лім­ді, сыр­ласа біле­тін­ ұлы тұл­ға... Мұс­тафа Шо­қай­ға у бер­ме­дім­. Ол қайт­ыс­ бол­ғанда екеуі­міз­ екі жер­де е­дік­” [53] дей­ді. Бірақ­ Вели Каюм мен­ Али­хан­ Кан­те­мир­дің М. Шо­қай­мен­ пой­ызда бір­ купеде бір­ге кел­гені, кейін Б. Хаит­тің­ айт­уынша, Мұс­тафа­ның­ ауруханада жа­нын­да бол­ғаны бел­гілі. Өлері­нің­ ал­дын­да бар­лық қа­ғаз­да­рын­ бір­ пап­каға жиысты­рып­ В. Каюмге бе­ріп­ кет­кенді­гін­ Мария Шо­қай­ да айт­ады. Мұны “Бун­де­сар­хив­тің­” құ­жат­тары да рас­тайды. 1945 жыл­дың 26 қаң­та­рын­да В. Каюм­нің­ жеке басы мен­ қыз­метіне бе­ріл­ген мі­нез­демеде: “Шо­қай­ ла­герьде бөрт­пе сү­зек­пен ауырған­ ке­зін­де Каюм Шы­ғыс­ ми­нист­рлігі­мен­ түр­кі­стан­дық­тар­дың өкілі ретінде ха­бар­ла­сып­ тұр­ды” [54] делінеді. Соны­мен­ бір­ге бұ­л құ­жат­та не­міс­ басшылығы­ның­ В. Каюм­нің­ түр­кі­стандық­ саяси э­миг­рация­ның­ ара­сын­да белгісіз­ бол­ғандығы, шен­құ­мар­ е­кен­дігі т. б. те­ріс­ қасиетте­рі,­ не­міс­ басшылығы­ның­ 1942 жыл­ға дейін оны ес­кер­ме­ген­дігі айт­ылады. Сон­да М. Шо­қай­дың­ жа­нын­да, тіп­ті Бер­лин­де бол­ған жоқ­пын де­ген­ өті­рік­ В. Каюмге неге ке­рек­ бол­ды? Мұ­ның­ аста­рын­да жат­қан сыр­ іздеуші­лер­ді Шы­ғыс­ министрлігіне жете­лей­ді. Бұ­л ведомс­тво­ 1941 жыл­дың 1 жел­тоқса­нын­да М. Шо­қай­ды да, В. Каюмді де ке­зек­ті тек­серу­ден­ өт­кіз­гені­мен­, Мұс­тафа жөнінде Империя­лық­ қауіп­сіз­дік екі ай­дан­ кейін ғана (өл­ген­нен соң­) оң жауап береді. Осы­ған­ қара­ған­да Шы­ғыс­ ми­нист­рлігі­нің­ саяси кур­сында бір­ өзге­ріс­ орын­ ал­ған­ және ол қа­зақ­ қай­рат­кері­нің­ тағ­ды­рын­ шеш­кен се­кіл­ді.

М. Шо­қай­дың­ түр­кі­стан­дық тұт­қын­дар­ды со­ғыс­қа сал­май, тыл­дағы жұмыс­тарға пай­далануды ұсынуы не­міс­ бас­шылары­ның­ жос­парларына қай­шы келеді де, о­ның­ орнына В. Каюмге е­сеп­ жасалуы ға­жап­ е­мес­. 1941 жыл­дың 22 жел­тоқса­нын­да Вер­махт­тың­ Түр­кі­стан легио­нын­ құру жө­нін­дегі бұйрығы шыққан­нан­ кейін А. Ро­зен­берг оны жүзеге асыруға ке­дер­гі бола­тын­ жағдайлардың бә­рін­ тез­ арада жоюға кіріседі. О­ған­ да, тура құ­жат­ болмағанымен­ (он­дай­ болуы да мүм­кін е­мес­), бір­неше дә­лел­дер ұшырасады. Мұс­тафа­ның­ жа­қын­ достары­ның­ бірі санала­тын­ осе­тин­ хал­қы­ның­ қай­рат­кері А. Кан­те­мир­ 1963 жылы жа­рық­ көр­ген естелі­гін­де қа­зақ­ қай­рат­кері­нің­ не­міс­тер тарапы­нан­ у бе­ріп­ өлті­ріл­ге­нін­ ха­бар­дар етеді.

М. Шо­қай­ жұ­бай­ына жаз­ған соң­ғы хат­тары­ның­ бі­рін­де бір­неше кү­н ішінде Па­риж­ге қайт­а­тын­ды­ғын­ ха­бар­лайды. Та­хир­ Шаға­тай­ға да: “Бұ­л жер­дегі кез­десуле­рім­ аяқ­тал­ды. Па­риж­ге қайт­уға ше­шім­ қа­был­да­дым­... Па­риж­ге оралған­нан­ кейін жаза­тын­ ег­жей­-тег­жейлі ха­тым­ды кү­тер­сің” [55] дей­ді.

М. Шо­қай­дың­ жоғарыда әңгіме бол­ған қараша айында өзі­нің­ түркістандық тұт­қын­дар­мен кез­десулері жө­нін­де жаз­ған “есебі” де (Шы­ғыс­ минист­рлігіне болуы ке­рек­) осы кез­де дү­ниеге кел­ген. Па­риж­ге кетуіне рұқ­сат бол­ма­ған­нан кейін ол жел­тоқ­сан айында бе­сін­ші са­пар­ға – әскери тұт­қын­дар­ ла­гер­ьле­рін­ аралауға шығады.

1945 жыл­дың қаң­тар айында В. Каюмге бе­ріл­ген мі­нез­демеде М. Шо­қай­ “бі­рін­ші Түр­кі­стан­ ұлт­шылы” деп­ аталады. Сол­ се­беп­ті о­дан­ тірі­лей­ айырыла салуға бол­майт­ын­. Міне, о­сын­дай жағ­дайда А. Ро­зен­берг М. Шо­қай­дан­ құтылу жө­нін­де ше­шім­ге бар­ған. Ал, В. Каюм­нің­ Мұс­тафаға қа­стан­дық­ жасауға қан­дай да бір­ қатысы бол­са, ол тек­ А. Ро­зен­берг­тің­ әмі­рін­ о­рын­даушы рө­лін­ ғана атқарады. Бі­рақ­ бұ­л мәселе онша ма­ңыз­ды е­мес­, ең бас­тысы Мұс­тафа­ның­ өліміне А. Розенб­ерг­тің қатысы бар­лығы бас­қа да қи­сын­мен дә­лел­денеді. М. Шо­қай­дың­ Т. Шаға­тай­ға үйіне (Па­риж­ге) қайт­уға жина­лып­ жүр­гені жай­лы хат­ жазуы және Ке­ңес­ Одағы Мем­ле­кет­тік Қауіп­сіз­дік ми­нист­рлігі­нің­ Мұстафаның­ қыз­меті­нен­ фа­шис­тік Гер­ма­ния­мен­ “ынты­мақ­тастығы” ү­шін­ айыптауға жа­рар­лық еш­ нәр­сені таба алмауы, не­міс­тер­дің­ талабы бой­ынша оның­ түр­кі­стан­дық тұт­қын­дар­ды Қы­зыл­ Армияға қар­сы со­ғыс­қа шығуға шақырып­ радио­дан­ сөй­леме­ген­ді­гін­ дә­лел­дейді. Мұс­тафа өлімі­нің­ “құпиясы” да о­сын­да бол­са ке­рек­. Мұс­тафа­ның­ қазасы­ не­міс­тер тарапы­нан­ бол­ған­ деген­ жағ­дайда, сол­ кез­дегі не­міс­ дәрі­гер­лері­нің­ о­ның­ “сү­зек­тен өл­ген­дігі” жө­нін­дегі медицина­лық­ қоры­тын­дысына таң­ғалуға бол­майды. “Ар­байтс­ге­майн­шаф­т” барлау инс­титуты­ның­ қыз­меткері, Бер­лин­дегі СС Бас­ штабы Шы­ғыс­ бөлімі­нің­ бас­тығы док­тор Р. Ольцша­ның­ о­рын­басары про­фес­сор Кон­рад­ Ш­лом­с 1947 жылы “Түр­кі­стан легионы” ісі бой­ынша өткі­зіл­ген сот­ бары­сын­да: “Мұс­тафа Шо­қай­ды Шы­ғыс­ ми­нист­рі Ро­зен­берг­тің­ тап­сырмасы бой­ынша у бе­ріп­ өл­тір­ді” деп­ мой­ын­дай­ды.

Ке­ңес­ бар­лау ор­ган­дары­ның­ мағ­лұ­мат­тары да осы жора­мал­мен са­рын­дас. “Қазақ­стан­ қауіп­сіз­дік ор­ган­дары­ның­ тарихы” де­ген­ кі­тап­та: “М. Шо­қай­ Түркістан Ұлт­тық­ Комитеті мен­ Түр­кі­стан легионы­ның­ негі­зін­ қала­ған­нан кейін Вели Каюм-хан­ не­міс­тер­мен­ КСРО-ға со­ғыс­та Гер­ма­нияға ортаазия­лық­ ұлт­шыл­дар­дың­ күші­мен­ дереу кө­мек­ көр­сету жө­нін­дегі пікірі­мен­ бөліседі. Соны­мен­ бір­ге бұ­рын­ Анг­лия­мен­ сы­бай­лас­ Шоқаев “түр­кі­стан­дық” кадр­лар­ды тиімді пай­далануға саналы түр­де ке­дер­гі жа­сап­ о­тыр­ деп­ ха­бар­лайды. Не­міс­ бар­лау ор­ган­дары­ның­ қатысуы­мен­ Вели Каюм-хан­ Шоқаевты құр­тады да, ТҰК-ның­ президент­тік­ орнына отырады” [56] де­ген­ пі­кір­ біл­діріледі.

А­лай­да өзі­нің­ істе­ген­ і­сін­ бас­қаға жаба сала­тын­ бұ­л құры­лым­ның (Мемле­кет­тік Қауіп­сіз­дік комитеті­нің­) а­шық­ ақпаратына сену де қиын. Мемлекет­тік қауіп­сіз­дік ор­ган­дары­ның­ э­миг­рацияға қар­сы жұмысы өт­кен­ ғасыр­дың 20–30-жыл­дары о­лар­дың қыз­меті­нің­ ба­сым­ ба­ғыт­тары­ның­ бірі болғандығы бел­гілі. Е­кін­ші дү­ниежүзі­лік­ со­ғыс­ ке­зін­де э­миг­рация жетекшілеріне қар­сы әре­кет­тер кү­шейе түседі. Бұ­л жер­де М. Шо­қай­дың­ өліміне Ке­ңес­ Одағы­ның­ “қал­қан мен­ қан­жар” де­виз­ді ор­ган­дары­ның­ қатысы бол­мады ма де­ген­ тағы да сұ­рақ­ туады.

Орта Азия рес­публикалары, Сол­түс­тік Кав­каз­ және Закавка­зье­нің­ эмиграциясы­мен­ 1936 жыл­ға дейін Бүкіло­дақ­тық Тө­тен­ше Комиссия­ның­ (ВЧК) ше­тел­дік бөлімі, Ішкі іс­тер­ ха­лық­ ко­мис­сариаты­ның­ (НКВД) ОГПУ, ГУГ­Б атты құры­лым­дары, кейін НКВД-ның­ Мем­ле­кет­тік қауіп­сіз­дік бас­ бас­қар­масы­ның­ 7-інші және 5-інші бө­лім­дері, ІІ Дү­ниежүзі­лік­ со­ғыс­ уақы­тын­да НКВД-ның­ І Басқар­масы және Мем­ле­кет­тік Қауіп­сіз­дік ха­лық­ ко­мис­сариаты айналысады. Олар­дың қыз­меті ше­тел­ бар­лауы­ның­ э­миг­рацияны өз мүд­делеріне пай­далануға ба­ғыт­тал­ған­ әре­кет­тері, э­миг­рант­тық­ ұйым­дар­дың не­міс­тер­мен­ бай­ла­ныс­тары, э­миг­рация­ның­ өз іште­рін­дегі про­цес­тер, о­лар­дың бе­дел­ді же­тек­шілері­нің­ саяси п­лат­формасы және нақ­тылы жұмысы жө­нін­дегі мәселе­лер­ді қам­тиды.

Ке­ңес­ бар­лау ор­ган­да­рын­да ба­тыс­ мем­ле­кет­те­рін­дегі өздері­нің­ тәуелсіздігі ү­шін­ кү­рес­те тәжірибе жи­нақ­та­ған­ тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ қауымына көбі­рек­ на­зар­ аудару жө­нін­де түсі­нік­ қа­лып­тас­қан­ бола­тын­. Сол­ се­беп­ті 20-жыл­дар­дан­ бас­тап Гер­ма­ния, Жапо­ния, Түр­кия, Ф­ран­ция және Поль­шадағы түрік­ ха­лық­тары э­миг­рациясы­ның­ же­тек­шілері е­рек­ше е­сеп­ке алынады. 1924 жылы Қазақ­стан­ ОГПУ-і М. Шо­қай­ға қар­сы № 145 а­ген­тура­лық­ іс көтереді. ОГПУ ор­ган­дары­ның­ “Двули­кий­”, “Све­точ­” және “Ф­ран­ц” де­ген­ атау­лар­мен істер­ қоз­ғап, о­лар­ бойын­ша М. Шо­қай­ға және о­ның­ бай­ла­ныс­та­рын­а о­рай­ астыр­тын бар­лау-тер­геу жұ­мыс­тары­ның­ жүр­гі­зіл­гендігі Ә. Бә­кір­ мен­ А. Кә­кен­ ең­бек­те­рін­де бір­шама баян­дал­ған. Түр­кі­стан Ұлт­тық­ Бір­лігі және М. Шо­қай­ жө­нін­де ақпа­рат­ жинауға жұм­сал­ған­ агент­тер­дің бірі Ға­лым­жан Садықұлы туралы материал Мұс­тафа­ның­ мұра­ғат­ қо­рын­да да сақ­тал­ған­ [57].

Ке­ңес­ бар­лауы­ның­ тың­шысы тү­рік­ э­миг­рант­тық­ топ­тарына енгізі­ліп­, ол бір­неше рет­ Жа­фер­ Сей­даме­тов­, М. Ве­кил­ли және бас­қа да көр­некті басшылармен­ кез­деседі. “Гро­мов­” де­ген­ ла­қап­ е­сім­мен бел­гілі ке­ңес­ тың­шысы 1932 жылы Меш­хед­ке (И­ран­) ке­ліп­, кейін М. Шо­қай­мен­ үнемі ха­бар­ла­сып­ отыр­ған Ауған­стан­дағы Сад­ред­дин-хан­ бас­шы­лық­ ете­тін­ ұйымға енеді. О­ған­ Жапо­ния­ның­ Ка­бул­дағы әскери атташесі Миязакиге Түр­кия­дан­ Пу­лат­ Ход­жаев пен­ Сұл­тан­ Бақ­тиярбе­ков­тің келуіне бай­ла­ныс­ты тап­сырма беріледі. П. Ход­жаев ке­зін­де Бұ­хара­ Ха­лық­ Рес­пуб­ликасы­ның­ бас­шысы бол­са, е­кін­шісі (шын­ аты-жөні Пір­мұхаме­дов­) Таш­кент­те бір­шама уа­қыт­ бар­лау ор­ган­да­рын­да іс­тей­ді [58]. Бұ­л ба­ғыт­тағы іс­тер­ де ке­ңес­ бар­лау ор­ган­дарына бел­гілі болады. Бі­рақ­ М. Шо­қай­ға бай­ла­ныс­ты бас­қа мағ­лұ­мат­тар ұшы­рас­пайды, а­лай­да о­дан­ ке­ңес­ қауіп­сіз­дік ор­ган­дары­ Ста­лин­нің өзіне де абыржушылық ту­ғыз­ған М. Шо­қай­ға қар­сы әре­кет­ етпеді де­ген­ ұ­ғым­ ту­май­ды. Де­ген­мен ә­зір­ге бел­гілі мағ­лұ­мат­тар А. Ро­зен­берг пен­ В. Каюм жө­нін­де жоғарыда жаса­ған­ тұжырымымыз­ға түзету енгізе ал­май­ды.

М. Шо­қай­дың­ қазасы Түр­кі­стан ұлт­тық­ қоз­ғалысына үл­кен­ соқ­қы бо­лып­ тиеді. О­ның­ беделі­нің­ жоғарылығы сон­ша­лық­, жал­ғыз түр­кі­стан­дық­тар­ ғана емес­, гру­зин­, украин, ә­зір­бай­жан­, та­тар­, баш­құрт т. б. э­миг­рация­лық­ ұйым­дар­ мен­ о­лар­дың же­тек­шілері аза тұтады, қазанама жария­лай­ды [59].

“Ең алды­мен­, ол – үл­кен­ гума­нис­т, өз ісіне шын­ бе­ріл­ген, а­қыл­ды да даныш­пан а­дам”­ [60] де­ген­ бола­тын­ А. Те­мір­. Бас­қалары­ның­ да пікірі осы­ған­ саяды. Себебі М. Шо­қай­ бо­дан­дықтағы бар­лық ха­лық­тар­дың­ ұлт-а­зат­тық қозғалысына өлшеу­сіз­ ү­лес­ қосады. Ке­ңес­ Одағы құра­мын­дағы қа­зақ­, өз­бек­, түрік­мен, қыр­ғыз т. б. ха­лық­тар­дың­ ұлт зиялылары і­шін­де М. Шо­қай –­ Түркістан­ның­ тәуел­сіз­дікке қол­ жет­кі­зіп­, өз алдына дер­бес ө­мір­ сүруін ал­ғаш­ кө­тер­ген, не­гіз­де­ген­ және сол­ ү­шін­ кү­рес­кен біре­гей­ тұл­ға.