Р. М. Таштемханова Мұстафа Шоқайдың тарихи бейнесі

1 Фашисттік Германияның сыртқы істер министрлігі эмигранттық топтардың жетекшілерінің бірі – Мұстафа Шоқайға неліктен назар аударды?

2 М. Шоқай тұтқынға түскен неміс лагерьлеріндегі түркістандықтардың елдегі жағдай туралы қандай мәліметтер алды?

3 М. Шоқайдың «Түркістан легионына» қандай қатысы бар? Оған қандай дәлелдер келтіре аласыз?

4 М. Шоқайдың қазасы жөнінде қандай пікірлер бар?

5 М. Шоқай неміс лагерлерінде қамаудағы түркістандық тұтқындарға қандай көмек берді?

М. Шо­қай­ды саяси сах­наға өс­кен­ ортасы, ел қа­мын­ ойла­ған­ ата-бабасының­ бай­ дәс­түрі, ді­ни мек­тепте бой­ына да­рыт­қан а­дал­дық пен­ имандылық­, қо­ғам­ның даму заң­ды­лық­тары туралы Еуропа ілімі­нен­ ал­ған­ таным­тағы­лым­дары, о­тар­шыл­дық­тың зор­лық-зом­бы­лық­тары, Ре­сей­ империясы­ның­ астана­сын­да шо­ғыр­лан­ған­ тү­рік­ тек­тес ха­лық­тар­дың­ өкілдерімен­ қа­рым­-қаты­нас­тар, Ә. Бө­кей­ха­нов­, А. Б­айт­ұрсы­нов­, М. Дула­тов­ секіл­ді тұл­ға­лар­дың а­қыл­-кеңестері а­лып­ шығады. Оның­ жан­ дү­ниесі, дүниетаным­дық көз­қарасы, а­қыл- парасаты дәс­түрлі дала мәде­ниеті мен­ ба­тыс­ мәде­ниеті­нің­ өзара тоғы­сын­да, ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысы­ның­ өрлеуі жағ­дайында қа­лып­тасады.

Мұс­тафа ү­шін­ студент­тік­ шағы­нан­ не­міс­ аурухана­сын­да көз­ жұм­ғанына дейін тәуел­сіз­дік идеясы – бас­ты мәселе, ұлт­тық­ бо­с­тан­дық­ – ең жоғары құндылық­, өмірі­нің­ мән­-мағынасы, ха­лық­қа қыз­мет ету жо­лын­дағы шы­ғар­ биігі бо­лып­ қалады. Сол­ ү­шін­ ол қан­дай құр­бан­дық­тарға да дай­ын бол­ған-ды. Ол алғаш­қы кез­де Түр­кі­стан­ның­ мәде­ни-ұлт­тық­ автономия бо­лып­ жариялануын қаласа, кейін сан­ қилы оқиға­лар­дың дамуы бары­сын­да то­лық­ тәуел­сіз­дік идеясына көшеді.

“М. Шо­қай­ Ақ­пан­ революциясы­нан­ кейін, жас­тығына қара­ма­стан, Орта Азия­ның­ саяси өмі­рін­дегі же­тек­ші тұл­ға­лар­дың бірі бол­ды. Қа­зақ­ автономиясы ү­шін­ Алаш­ қоз­ғалысына да атса­лыс­ты, бі­рақ­ көбіне ол кү­ш-жіге­рін­ Түркістанның­ автономия алу жолына жұм­сады” [2] деп­ жазады Хок­кайдо универ­ситеті­нің­ (Жапо­ния) про­фес­соры Уяма Томохико.

Азғана уа­қыт­тың і­шін­де М. Шо­қай­дың­ та­бан­дылығы мен­ ұйымдастырушы­лық­ қабілеті арқа­сын­да Түр­кі­стан хал­қы­ның­ ба­сым­ көп­шілігі автономия идеясы төңіре­гін­де топ­та­сып­, өзі­нің­ ұлт­тық­ мүд­де­сін­ қор­ғауға шығады. Жат­ жұрт­шы­лық­тың билігіне қар­сы тұруда о­ның­ өз­бек­, қа­зақ­, қыр­ғыз, тү­рік­мен т. б. ха­лық­ ө­кіл­дері­нің­ бас­та­рын­ бі­рік­тір­ген­ Түр­кі­стан өлкесі мұсылмандары­ның­ орта­лық­ кеңе­сін­ құ­рып­, о­ның­ жұмы­сын­ бас­қаруы ма­ңыз­ды рөл­ атқарады.

Ақ­пан­ төң­керісі­нен­ кейінгі ке­зең­дегі М. Шо­қай­дың­ Түр­кі­стандағы қызметін­ тал­дай ке­ліп­, Англия­ның­ Орта­лық­ Азияны зерт­теу қоғамы бы­лай­ деп­ баға береді: “Мұс­тафа Шо­қай­дың­ қыз­меті мұ­сыл­ман хал­қы­ның­ сана­сын­ оятуға ба­ғыт­талды... О­ның­ бар­лық кү­ш-жігері бү­кіл­ Түр­кі­станды бі­рік­тіруге ар­нал­ды” [3]. Ф­ран­цуз ға­лым­дары А. Бен­ниг­сен мен­ Ш. Ле­мер­сье-Кель­кеже де Мұстафаны 1917 жыл­дың ақпаны­нан­ кейін Орта­лық­ Азия­ның­ саяси өмі­рін­де “маң­дайалды рөл­ ат­қар­ды” [4] деп­ жазады. Про­фес­сор Ш. Ле­мер­сье-Кель­кеже “Тай­па­дан­ Уммаға дейін” атты еңбе­гін­де Мұс­тафаны Түр­кі­стан хал­қы­ның­ саяси және руха­ни же­тек­шісі, “Қо­қан­ автономиясы­ның­” негі­зін­ қалаушы [5] ретін­де та­ниды.

Ке­ңес­ әдебие­тін­де “Қо­қан­ автономиясы” а­тан­ған Түр­кі­стан Мұх­тарияты қа­зақ­, өз­бек­, қырғыз, тү­рік­мен, тә­жік­ т. б. ха­лық­тар­дың­ М. Шо­қай­, Мүнәуар Қари, Мах­муд­қожа Бех­буди, У­бай­дол­ла Қожаев, Мұха­мед­жан Ты­ныш­паев, Ша­хис­лам Шагиахме­дов­ се­кіл­ді қай­рат­кер­лер­дің тіке­лей­ бас­шылығы­мен­ жүзеге а­сыр­ған ор­тақ­ же­тіс­тігі бола­тын­.

Ке­ңес­ өкіметі­нің­ Мұх­тариятты аса қаты­гез­дік­пен­ ба­сып­-жа­ныш­тауы Мұс­тафа­ның­ көз­қарасына қат­ты ә­сер­ етеді, бі­рақ­ сон­да да ол русо­фоб­тық жол­ға түс­пейді, о­рыс­ хал­қы­ның­ бәріне бір­дей топы­рақ­ шаш­пайды, 1918–1919 жылдары “о­рыс­ де­мок­ратиясы­ның­” революция­лық­ әлеуе­тін­ ақырына дейін анық­тауға ұмтылады. Де­ген­мен сол­ кез­дің ө­зін­де-ақ Мұс­тафа түр­кі­стан­дық­тар­ дер­бес ө­мір­ сүр­мей, өздері­нің­ ұлт­тық­ мүд­де­сін­ то­лық­ жүзеге асыра алмайтындығы туралы тұжы­рым­ға ал­ғаш­қы қа­дам­ жа­сап­, 1919 жылы Ан­тан­та елдеріне үндеу жа­сай­ды. Кейін Түр­кі­стан Мұх­тарияты­ның­ са­бақ­та­рын­ тал­дай ке­ліп­, о­ның­ жақ­таушылары о­рыс­ революция­сын­ о­тар­лық­тан­ құтылу және ұлттық­ а­зат­тық жо­лын­дағы ал­ғаш­қы қа­дам­ – саяси автономияға қол­ жет­кізу ретін­де тү­сін­ді дей­ді. Осы мақ­сат жо­лын­да ол Ә­зір­бай­жан­ мен­ Грузияда, 1921 жылы Ф­ран­цияға ба­рып­ орна­лас­қан­нан­ кейін бас­па бет­те­рін­де боль­ше­вик­терге қар­сы да­мыл­сыз кү­рес­ жүр­гізеді. Ше­тел­де жү­ріп­ Мұс­тафа Ре­сей­ бодандығындағы тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ ға­сырлар­ бойғ­ы ұлт-а­зат­тық қоз­ғалы­сын­ жаңа сатыға көте­ріп­, о­ның­ ұйым­дық­ не­гіз­де­рін­ қа­лай­ды, мақ­сат-мін­детте­рін­, ст­ратегиясы мен­ так­тика­сын­ а­нық­тайды. “Біз­ дик­татураға қар­сы күресі­міз­ді өткен­ ө­мір­ ү­шін­ е­мес­, болашағы­мыз­ ү­шін­ жүр­гізе­міз­. Біз­дің­ өт­кен­ жолы­мыз­ – қасі­рет­ке толы. О­рыс­тың шек­тен шық­қан мо­нар­хиясы мен­ реакциясы ара­лас­қан сол­ кешегі­міз­ біз­дің елі­міз­ді бү­гін­гі боль­ше­вик­тік ахуалға ә­кел­ді” дей­ді М. Шо­қай­. Мұс­тафа социа­лис­тік жүйеге е­мес­, ол ә­кел­ген о­тар­лыққа қар­сы тұрады. Түр­кі­станда, о­дан­ тыс­ жер­де жүр­ге­нін­де ол өз хал­қы­ның­ пер­зенті ретін­де қи­мыл­дайды, өз хал­қы­ның­ та­лап­-тілегіне о­рай­ әре­кет­ етуді ө­мір­лік қағидасы деп­ біледі. О­ның­ “Мен­ өз қалауы, өз таң­дауы­мен­ құ­рыл­ған бас­қару аппаратына өз ер­кім­мен қыз­мет етуге ә­зір­мін... Е­гер­ ол кез­де Түр­кі­стан бұқарасы өздері­нің­ ұлт­тық­ мем­ле­кет­тері ү­шін­ ке­ңес­тік жүйені таң­даса, онда мен­ сол­ өкі­мет­ке шын­ ние­тім­мен а­дал­ қыз­мет етуге уәде бере­мін­” деуі осы­ның­ дәлелі.

Қан­дай қиын­дық­тарға қара­ма­стан өз еліне қалт­қы­сыз­ қыз­мет ету ту­ған­ хал­қына де­ген­ шек­сіз сүйіс­пен­ші­лік­тен туын­дай­ды. Бе­рік­ ұлт­тық­ сана­сыз­ елжұр­ты­ның­ мұ­ң-мүд­де­сін­ өзі­нің­ жеке басы­ның­ мүд­десі­нен­ ар­тық­ қою мүм­кін е­мес­. Атамекені­нен­ ұ­зақ­ жыл­дар жы­рақ­та жүр­гені­мен­ оны өз хал­қы­мен­ байланыс­тыр­ған­ руха­ни тін­дер жан­се­біл­ де бе­рік­ болады. Мұс­тафа ү­шін­ “атаме­кен­ді сүю – о­ның­ тұ­тас­ мүд­десіне қыз­мет ету, осы жол­да... ке­рек­ бол­са жанпида қылуға дай­ын тұру бо­лып­ табылады” [6]. Өзі­нің­, не жеке топ­тың мүддесіне қыз­мет ете­тін­дер жал­пыұлт­тық­ дең­гейдегі қай­рат­кер­лер­ сипатына жат­пайт­ын­, ой-өрісі шек­теулі, пен­деші­лік­ті ме­дет­ тұт­қан а­дам­дар е­кен­ді­гін­ Мұс­тафа жақ­сы түсінеді. “Жал­пыұлт­тық­ мүд­де­сін­ жеке қожа­лық­тар мен­ жеке топ­тар­дың­ мүд­десі­нен­ жоғары қоя біл­ген, өзі­нің­ бел­гілі бір­ тү­зім­ге бел­гілі бір­ се­беп­тер­мен­ қа­лып­тас­қан­ қатына­сын­, о­ған­ тәуелділі­гін­ жал­пы ұлт мүд­десі тұрғысына сәй­кес­, ұлт­тың­ жал­пы жағ­дайына үйлесе­тін­ түзі­лім­ жо­лын­да құр­бан ете біл­ген а­дам­дар ғана на­ғыз­ ұлт­тық­ пат­риот және ұлт­қа пай­далы қыз­метші бола алады” дей­ді ол.

Мұс­тафа ұлт намы­сын­, ар-ожда­нын­ бәрі­нен­ де жоғары қояды. Өз тарапынан­ да саяси кү­рес­те а­дал­дықты жоғары тұтады. Түр­кі­стан­ның­ тәуелсіздігі ү­шін­ кү­рес­те о­ған­ апара­тын­ жол­дың да таза болуын қа­лай­ды.

Түр­кі­стан­дық­тар­дың­ тари­хын­да э­миг­рация­лық­ кү­рес­ үрдісі­нің­ жоқтығына қара­ма­стан, М. Шо­қай­ Түр­кия, Ауған­стан­, И­ран­, Сауд Арабиясы, Шы­ғыс­ Түр­кі­стан, Еуропа елде­рін­дегі тү­рік­-мұ­сыл­ман мұға­жыр­ла­рын­ тәуелсіздік ү­шін­ кү­рес­ туы ас­тын­да топ­тастыра біледі. М. Шо­қай­ бас­қар­ған­ “Түр­кі­стан Ұлт­тық­ Бір­лігі” ұйымы мен­ о­ның­ үні – “Яш Түр­кі­стан” жур­налы олар­дың идея­лық­, руха­ни орталығына айналады.

Мұс­тафа ең алды­мен­ түр­кі­стан­дық­тар­дың бір­ ха­лық­ ре­тін­де жұмылуына, кейін бар­лық тағ­дыр­лас­ тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ бас­та­рын­ бі­рік­тіруге кіріседі. Ал, 30-жыл­дары тәуел­сіз­дік ү­шін­ кү­рес­те о­рыс­ бо­дан­ды­ғын­дағы гру­зин­, әзірбайжан­, украин, тү­рік­ тек­тес ха­лық­тар­дың­ бір­тұ­тас­ май­да­нын­ құру платформасына көшеді. Тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ арала­рын­дағы мәде­ни байланысты табиғи құбы­лыс­ ­деп қа­рас­тыра оты­рып­, оны мүд­де­лес­ бас­қа да халық­тар­мен­ қа­рым­-қаты­нас­та болу идеясы­мен­ ұш­тас­тырады. Осы бір­лікті, “бо­дан­ ха­лық­тар­дың­ ин­тер­национа­лис­тік ода­ғын­” ны­ғайт­у жо­лын­да Мұс­тафа аян­бай­ тер­ төгеді, бар­ кү­ш-жіге­рін­ жұм­сайды.

М. Шо­қай­ философиясы­ның­ өзе­гі­ ха­лық­тар­дың­ біртұ­тас­ май­данына түркі­стан­дық­тар­дың пі­кір­ және іс бір­лігі­мен­, ұлт бо­лып­ ұйысуға бет­ ал­ған­ қауым ре­тін­де ену қа­жет­тігі туралы ұ­ғым­ бол­ды. Осы­ған­ бай­ла­ныс­ты ол бы­лай­ деп­ жазады: “Мына бір­ нәр­сені ес­тен­ ешқа­шан­ шығаруға бол­майды: Біз­дің ұлтты құт­қару жо­лын­дағы күресі­міз­де та­быс­тарға жетуі­міз­ бен­ өз тағдырымызды өз қолы­мыз­ға алуы­мыз­ ұлты­мыз­дың ауыз­бір­лігіне бай­ла­ныс­ты. О­ған­ біз­дің ұлты­мыз­ шаруа­ның­ жер­ге мүд­делі­лігін­дей мүд­делі­лік­ танытуы керек­”.

Бір­тұ­тас­ Түр­кі­стан тұжырымдамасы­ның­ идеология­лық­ негізі – ұлтшылдық, о­ның­ қан­дай да бір­ қатыгез­дік­тер­мен өші­ріл­мейт­ін­дігі, ұлт­пен­ бірге жа­сайт­ын­дығы. А­лай­да Мұс­тафа­ның­ “ұлт­шыл­дығы” о­тар­лық жүйені “тап­тық”, “ин­тер­национа­лис­тік” п­рин­цип­тер­мен бүр­кеме­лейт­ін­ боль­ше­вик­тер ұғы­мын­дағы “ұлт­шыл­дық” е­мес­; ол – ха­лық­тың, ұлт­тың­ этностық­ біре­гей­лі­гін­ сақ­тауы­ның­ кепілі бо­лып­ табыла­тын­, бас­қа мәде­ниет пен­ өрке­ниет­тер­дің экспан­сиясы бары­сын­да жұты­лып­ кет­пеуге мүм­кін­дік­ туғыза­тын­ қуатты кү­ш. Ұлт­шыл­дық идея – ха­лық­тар­дың­ жаны мен­ жүрегі, ұлты­мыз­ ө­мір­ сүр­се, ол да ө­мір­ сүреді дей­ді Мұс­тафа.

М. Шо­қай­ ұлт­тың­ мәң­гі­лік­ті­гін­ ман­сұқ­тайт­ын­ ин­тер­национа­лис­тік, космополиттік­ а­ғым­дарды мүл­дем қа­был­да­май­ды. 1939 жыл­дың мау­сым­ айында Гаяз Исхаки­мен­ тү­рік­ бір­лігі идеясы төңіре­гін­дегі та­лас­-тар­тыс барысын­да жаз­ған мақалалары­ның­ бі­рін­де кос­мополитизм­нің­ ұлт­тық­ идея­лар­ға қар­сы ба­ғыт­тал­ған­дығына, оны Ю. Ақшора­ның­ “Үш те­ріс­ сая­сат­” де­ген­ еңбегін­де дә­лел­деп бер­геніне [7] тоқ­талады. Мұс­тафа тәуел­сіз­дікке қол­ жеткізген­нен кейін ұлт­тық­ мем­ле­кет­ құру ке­рек­, себебі ұлт­тық­ мәде­ниет ұлттық­ мем­ле­кет­те ғана ө­сіп­, өр­кен­дейді, гүл­денеді деп­ е­сеп­тейді. Бұ­л мәселелер­ді ол ұлт­тық­ сана­мен­, ұлт­тық­ рух­пен өзара бай­ла­ныс­та қа­рас­тырады, біріне-бірі­нің­ ықпа­лын­ жет­кізеді. “Ұлт а­зат­тығы – ұлт­тық­ рух­тың нәтижесі. Ал ұлт­тық­ рух­тың өзі ұлт а­зат­тығы мен­ тәуел­сіз­дігі ая­сын­да ө­сіп­ дамиды, же­міс­ береді” [8] дей­ді ол.

Мұс­тафа түр­кі­стан­дық­тар­дың ішкі бір­лі­гін­ қан­ша қол­даса, гру­зин­, әзірбай­жан­, украин ха­лық­тары­ның­ да өз іште­рін­де та­лас­-тар­тысқа, ынтымақтас­тық­ идея­сына­ нұқ­сан кел­тіре­тін­ ки­кіл­жіңге жол­ бер­меуін сон­ша қуат­тай­ды; о­лар­дың қыз­ме­тін­дегі кем­ші­лік­тері мен­ түсі­ніс­пес­тік­терге өкі­ніш­ біл­ді­ріп­, же­тіс­тіктеріне қуанады. Ол бо­дан­ ха­лық­тар­дың­ ода­ғын­ осы не­гіз­де, яғ­ни әр­бір­ ұлт­тық­ ұйым­дар­дың дер­бесті­гін­ сақ­тай оты­рып­ құруды ұсынады. Осы идеяны жүзеге асыру бары­сын­да Мұс­тафа­ның­ жеке тұл­ға­лар­, не бол­маса саяси­ топ­тар ара­сын­дағы қай­шы­лық­тарды рет­теуде этика­лық­ нор­ма­лар­ды қа­таң­ сақ­тай оты­рып­, дау-да­май­ды дабыр­айт­пай, нақ­тылы түр­де шешу өнері­нің­ шебері е­кен­дігі көрінеді. Гру­зин­ қай­рат­кері А. И. Ч­хен­келиге (1939, 30 маусым): “Ака­кий­ Ивано­вич­! Мен­ біз­дің әр­түр­лі көз­қа­рас­тағы (мүм­кін, дүниетанымы, түсінігі), әр­түр­лі тәр­бие ал­ған­ а­дам­дар­дан­ тұра­тын­ ортада ұшыраса­тын­ түсініспес­тік­терді же­дел­ түр­де жол­дас­тық­ не­гіз­де рет­теуді, сыр­т а­дам­дарды, тіп­ті, ол ең жа­қын­ де­ген­ дос­тар бол­са да, ара­лас­тыр­май­-ақ, жөн­ге кел­тіруді жақ­тай­мын­” [9] деп­ жазады.

Ұйымда бір­ле­сіп­ жұ­мыс­ істеу­дің­ кім­-кім­ге де үл­кен­ мо­раль­ды­қ жауапкерші­лік­ артаты­нын­ кәміл ұғына оты­рып­, Мұс­тафа өзіне жа­қын­ ғана емес­, алысы­рақ­ тұр­ған а­дам­дарға қа­тыс­ты мәселеге де аса сақ­тық­пен­ қа­рай­ды, ұ­сақ­-түйек сөз­дер­мен­ жол­дастары­ның­ бас­та­рын­ саудаға сал­майды, “өйт­кені ол, бі­рін­ші­ден­, өзі­міз­ді қор­лауға, е­кін­ші жағы­нан­, дос­тар ара­сын­дағы мо­раль­ды­қ ахуалды у­шық­тыруға а­лып­ келеді” [10] дей­ді. А­лай­да қай­сы­бір­ гру­зин­, не армян­ же­тек­шілері туралы М. Шо­қай­ “бы­лай­ деп­ті”, “со­лай­ деп­ті” де­ген­ жел­ сөз­дерді есті­ген­де күн­де­лік­ті қауырт жұ­мыс­та­рын­ ысы­рып­ тас­тап, еш­кім­нің де бет­-жүзіне қара­май­ бел­ ше­шіп­ кү­рес­ке шыға­тын­. Себебі он­дай­ ө­сек­-аяң­ның­ сал­дары­нан­ а­зат­тық қоз­ғалысы күш­тері­нің­ арасына і­ріт­кі түсеті­нін­ ол жақ­сы біле­тін­.

М. Шо­қай­дың­ ұ­сақ­-түйек бас­қа іс­тер­мен айналасуына, “ши жүгірт­кен­” әдіс­-айлаға бой­ ұра­тын­дай уақыты да бол­ған е­мес­. Үнемі ол ең­бек­ үс­тін­де, алдына қой­ған­ мақ­сатты жүзеге асыру­мен­ ғана шұ­ғыл­данады. О­ған­ мына бір­ іс жос­пары да дә­лел­. 1929 жылы ақ­пан­ айында ол ә­зір­бай­жан­ қай­рат­кері М.-Э. Ра­сул­-Задеге: “Түр­кі­стан туралы о­рыс­ ті­лін­дегі кі­тап­шамды бас­паға дайын­дап­ жа­тыр­мын. Ше­тел­ бас­палары ү­шін­ бір­қа­тар­ кө­лем­ді мақала­лар­ жазу үстін­де­мін­ және кей­біреуле­рін­ жа­зып­ та қой­дым­. Түр­кі­стан туралы бір­неше кішігі­рім­ мақаланы (бесеуін) гру­зин­ жур­на­лын­да бас­тыр­дым­... Бұ­л айда таулық­тар­дың­ жур­налына ар­нап­ үш мақала, “Проме­тей­” ү­шін­ бір­ мақала жаздым, Түр­кі­стан туралы ке­зек­ті мәлі­мет­ құ­рас­тыр­дым­, қа­зақ­-қыр­ғыз ойранына қар­сы наразы­лық­ мақаланы аяқта­дым­” деп­ жазады.

Саяси қай­рат­кер­дің­ кісі­лік­ қасиеттері көбіне кө­лең­кеде қа­лып­ қояды, ал шын­дығына кел­генде тұл­ға­ның­ адами бол­мысы аса ма­ңыз­ды. Жұ­бай­ы Мария Я­ков­левна М. Шо­қай­дың­ бой­ында саяси мен­мен­дік­ аты­мен­ жоқ­-тын­, ол саяси айла-шарғыны жаны сүймейт­і­н, ал жа­ғым­паз­дық­ ол ү­шін­ ө­зін­-өзі қор­лау­мен­ бір­дей еді деп­ еске алады. Ол өз­бек­, қа­зақ­, қыр­ғыз, тү­рік­мен, қара­қал­пақ, тә­жік­ ха­лық­тары­ның­ бас­та­рын­ бі­рік­ті­ріп­, Ш­вей­цария мем­лекеті­нің­ үлгі­сін­дегі федерация құруды, о­ның­ ты­ныш­тықта, ә­лем­нің бас­қа ха­лық­тары­мен­ терезесі тең­ ө­мір­ сүруін ғана ар­ман­дайды.

Мұс­тафаға мі­нез­ көр­сету, ас­там­шы­лық­, би­лік­құ­мар­лық сияқты екі­нің­ бірін­де кез­десе бере­тін­ қасиет­тер­ мүл­дем жат­ еді. Ол жө­нін­де өзі де “мен­ жылы жер­ге ұм­тыл­май­мын­... А­тақ­ та, о­рын­ да мен­ ү­шін­ еш­қан­дай рөл­ ат­қар­майды. Ма­ған­ на­ғыз­ түр­кі­стан­дық бол­ға­ным­ның өзі же­тіп­ жа­тыр­” дей­ді.

О­тар­лық үс­тем­дікті ұс­тап­ тұру­дың­ бір­ амалы ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысы­ның­ мән­-мағына­сын­ бұр­малау, со­ның­ бір­ дәлелі қоз­ға­лыс­тың мақ­саты Түр­кі­станда ағылшын­дар­ билі­гін­ орнату туралы боль­ше­вик­тер­дің­ “ертегісі” бола­тын­. Шетел­дік­тер­дің “Түр­кі­стан ісіне араласуы” туралы дол­барды мәс­кеу­лік­тер кейін де кез­ кел­ген уа­қыт­та өз мүд­десіне о­рай­ пай­дала­нып­ кел­гені мә­лім­ және о­ның­ қа­зақ­, өз­бек­ се­кіл­ді ха­лық­тар­ та­рих­ суб­ъектісі е­мес­, жеке-дара ө­мір­ сүре ал­май­ды де­ген­ шови­нис­тік қағида­дан­ туын­дайт­ы­нын­ Мұс­тафа сан­ рет­ а­тап­ өтеді.

Ке­ңес­ бас­пасө­зін­де М. Шо­қай­ды “а­ғыл­шын­дар­ға қыз­мет етеді”, “дүниежүзі­лік­ империализм­нің­ а­ген­ті”, ал қу­ғын­-сүр­гінге ұшыра­ған­ ұлт зиялыла­рын­ “М. Шо­қай­дың­ а­ген­ті” деп­ айыптау да бір­ ғана мақ­сатты – о­рыс­ үс­тем­дігі­нің­ о­зық­ты­ғын­ дә­лел­деу бола­тын­. Осы­ған­ бай­ла­ныс­ты М. Шо­қай­ былай­ дей­ді: “Мен­ Түр­кі­станда агент­тер­ дай­ындау туралы бас­ қаты­рып­ жатпаймын­ да. Мен­ жақ­сы біле­тін­ нәр­се бар­. Ө­зім­ қыз­мет е­тіп­ келе жат­қан арман­дар мен­ мұ­рат­тар ме­нің­ ата­жұр­тым Түр­кі­станда мен­ тә­різ­ді әлі та­лай­ агент­тер­ ә­зір­лейт­ін­ болады. Ө­мір­дің өрге тар­тар өрісі о­сын­дай” [11].

Бү­гін­гі күні тәуел­сіз­ Қазақ­стан­ды, Өзбек­стан­ мен­ Қыр­ғыз­стан­ды құ­рып­ жат­қан – Мұс­тафа айт­қан сол­ “агент­тер­”.

Мұс­тафа – а­қыл­-парасатына ұ­лан­-ғай­ыр білімі сәй­кес­, бірі­нен­-бірі бас­тау а­лып­ жата­тын­ ке­мел­ тұл­ға. Сол­ се­беп­ті де ол ө­зін­ аса кіші­пейіл ұс­тай­ды, керенау кер­дең­дік­ті жек­ көреді. Сын­ пі­кір­ді қа­был­дай алмаушы­лық­ты өресіздік­тің­ бел­гісі ­деп та­ниды. “Ө­зін­ кінә­сіз­бін деп­ санау жақ­сы­лық­тың бел­гісі емес­” дей­ді. Әр нәр­сеге өз бе­тін­ше ойлы қарау­дың­, ө­зін­ше пай­ым­дай­ білу­дің­ қа­жет­тілі­гін­ айт­ады. Мұс­тафа­ның­ бұ­л ес­кер­туі е­лік­теушілігі ба­сым­ қа­зақ­ жастары ү­шін­ бү­гін­гі күні айт­ыл­ған сияқты. М. Шо­қай­ би­лік­ ү­шін­, жеке басының­ не әулеті­нің­ игілігі ү­шін­ кү­рес­кен жоқ­, о­ның­ бар­лық ой-арманы халқы­ның­ о­тар­лық үс­тем­дік­тен­ құтылуына ғана сая­тын­. “Алла е­лім­нің тәуелсіз­дігіне қол­ жет­кізге­нін­ көруді нә­сіп­ етсе, мен­ тек­ ү­гіт­-наси­хат­ ісі­мен­ ғана айналы­сар­ е­дім­” дейт­ін­ Мұс­тафа.

Жал­пы ал­ған­да М. Шо­қай­дың­ ха­лық­қа қыз­мет етуі Ә. Бө­кей­ха­нов­тың “жұр­т істе­ген­ іске ақкө­ңіл­, кір­ жұқ­пайт­ын­ мін­сіз шар­т” [12] де­ген­ сөз­де­рін­ еске түсіреді. Мұс­тафа жол­дастары­нан­ қолы­нан­ кел­генін ая­май­ды. Гру­зин­ қайраткері А. И. Ч­хен­кели “М. Шо­қай­­ өз басына қа­тер­ төн­діруі мүм­кін жағдайда да та­ныс­тарына кө­мек­ қо­лын­ ұсынуға даяр бола­тын”­ дей­ді. 1922 жылдың 12 мамы­рын­да Таш­кент­те тұ­рып­ жат­қан Х. Дос­мұхаме­дов­ке жаз­ған ха­тын­да: “Ис­лам­ (Ша­хис­лам Шагиахме­дов­. – К. Е.) бей­шара қат­ты ауы­рып­ қалды... Ол бі­раз­ уа­қыт­тан бері Үн­ді­станда тұра­тын­. Мен­ о­ған­ жағ­дай жасау жө­нін­де а­ғыл­шын­дар­ға қоңырау соқ­қан­мын­” дей­ді. “Енді бү­гін­ осы Түр­кі­стан пат­риоты Шаһ­ Ах­мет­бек қай­да жү­р е­кен­? Қа­тер­лі қыс­пақ­тар­дан өтті ме? Тірі ме? Біл­мей­мін­” деп­ қай­ғырады. “Яш Түр­кі­стан” жур­налына жаз­ған бір­ мақаласын­да досы Са­дық­ Өтегенұ­лын­ “сен­ қа­зір­ қай­да жү­р е­кен­сің? Әлде Түркі­стан­ның­ қа­зір­гі қо­жай­ындары­ның­ әмірі­мен­ ит­жек­кенге кет­тің бе? Жоқ­, әлде аш­тан­ ө­ліп­ қал­дың ба?” деп­ са­ғыны­ш­пен­ еске алады.

Та­лай­ жыл­дар бір­ге іс­тес­ бол­ған Вар­шавадағы Гаяз Исхакиге “өрелі де сауатты іс­тер­ге бас­тап келе жат­қан Сіз­дің­ ұлт­тық­ қай­рат­кер­лік­ қыз­меті­ңіз­ді шын­ жү­рек­тен жоғары баға­лай­мын­” деп­ өз ықыла­сын­ біл­діреді. Мұс­тафа әзірбай­жан­, та­тар­, гру­зин­, ар­мян­, украин, қал­мақ, тү­рік­мен мұға­жыр­лары­ның­ же­тек­шілері­мен­ жиі араласады. Қаламы жүйрі­к, ұлт мәселесі­нің­ маманы Мир­Якуб­ Мех­тиев­пен­ дос­тық қа­рым­-қатынасы ү­зіл­мейді. Ә­зір­бай­жан­ қай­рат­кері Мұс­тафа Ве­кил­ли­мен­ М. Шо­қай­ бі­рін­-бірі “А­даш­” (“ат­тас­” де­ген­ мағынада) деп­, хат­ арқылы ха­бар­ла­сып­ тұрады. О­лар­дың арала­рын­да кей­де оқиғаны түрліше бағалаушы­лық­ бо­лып­ жата­тын­. Бі­рақ­ М. Шо­қай­ кек­шіл­дік­, өкпе­шіл­дік де­ген­дерге ешқа­шан­ жол­ бер­мейді. 1938 жылы 24 мау­сым­да М. Ве­кил­лиге жазған ха­тын­да “Қым­бат­ты А­даш­, мен­ бол­ған түсі­ніс­пес­тік­терді бар­лық уақытта ұмытуға тырыса­мын­” дей­ді.

Қайт­ыс­ бол­ған дос­-жол­даста­рын­ соң­ғы са­пар­ға шыға­рып­ салу, о­лар­ды қыр­қына, жылына о­рай­ еске алу да Мұс­тафа­ның­ үл­кен­ мәде­ниет иесі е­кен­ді­гін­ ай­ғақ­тайды. 1939 жылы ол 1917 жыл­дан бер­гі “ескі досы” Фуад бек­ Тоқ­тар­дың қайт­ыс­ болуына бай­ла­ныс­ты қазанама жа­зып­, жү­рек­ тереңі­нен­ шық­қан қимастық сезі­мін­ қа­ғаз­ бетіне түсіреді. Ә­зір­бай­жан­ хал­қы­ның­ аса көр­некті қайрат­кері М.-Э. Ра­сул­-Задені де өзі­нің­ “ең жа­қын­ дос­тары­ның­ бірі” ре­тін­де санай­ды.

1934 жылы 5 та­мыз­да Ә. Топ­чибашы­ның­ табыты­ның­ ба­сын­да тебірене сөз­ сөй­леп­, оны Ре­сей­дегі о­рыс­ е­мес­ ұлт­тар­дың бәріне ор­тақ­ ұлы тұл­ға­лар­ қатарына қосады.

Тү­рік­шіл­дік­ мәселелері жө­нін­дегі арала­рын­дағы пі­кір­ ал­шақ­тықтарына қара­ма­стан Ю. Ақшора туралы мақала жа­зып­, оны да “тү­рік­ дү­ние­сін­дегі ұлы тұл­ға­лар­дың бірі” деп­ баға­лай­ды.

М. Шо­қай­ тарихи тұл­ға­лар­ға жеке басы­ның­ мүд­десі, қа­рым­-қатынасы тұр­ғысы­нан­ қара­май­ды. Ол Түр­кияда “Яш Түр­кі­стан” жур­налы­ның­ таратылуына тыйым салуды да, тү­рік­шіл­дік­ наси­хат­қа шек­теу қою жө­нін­дегі ше­шім­ді де түсі­ніс­тік­пен­ қа­был­дайды. Осы­ған­ бай­ла­ныс­ты се­рік­те­рін­ Түр­кия, о­ның­ бас­шылары жө­нін­де ғай­бат­ сөз­дер айт­уға аса сақ­ болулары­ның­ қажеттілігіне көз­де­рін­ жет­кізеді, өз жүре­гін­де де кір­бің сақ­та­май­ды. Ататү­рік­ қайт­ыс­ бол­ғанда қат­ты қай­ғы­рып­, “Яш Түр­кі­стан­ның­” бе­тін­де кө­ңіл­ ай­т­ады. Оның­ да­рын­ды да кө­сем­ қол­басшы, да­ныш­пан ре­фор­ма­тор­, бі­лік­ті дип­ло­мат­, мем­ле­кет­ қай­рат­кері, ұлы тұл­ға е­кен­дігіне бір­неше мәрте қайт­а ора­лып­, мақалалар­ жазады.

М. Шо­қай­дың­ жол­дастарына а­дал­дығы, гру­зин­, ә­зір­бай­жан­, украин ұлттық­ ұйым­дары­мен о­дақ­тас­тық­ қа­рым­-қаты­нас­тарға бе­рік­тігі е­рек­ше болатын­. 1931 жыл­дың 12 мамы­рын­да “Доб­чи-бей­” е­сім­ді по­ляк­ рези­ден­тіне: “Мен­ қа­зір­гі біз­дің жағ­дайы­мыз­да кім­ге бол­са да, “ас­тыр­тын жұ­мыс­” істеуге қар­сы­мын­. Біз­дің­ бәрі­міз­ бір­ле­сіп­ жұ­мыс­ істеуі­міз­ қа­жет­, не бол­маса бірімізгебірі­міз­ ке­дер­гі кел­тірмеуге тиісті­міз­, “төраға”, “ө­кіл­” се­кіл­ді “а­тақ­тар” мені мүл­дем қы­зық­тыр­май­ды” [13] деп­ жазады.

Мұс­тафаға а­дам­ тағ­дырына аса жауапты­лық­пен қарау тән­. 1925 жылы Париж­дегі Дү­ниежүзі­лік­ көр­меде эт­ног­рафия­лық­ кон­церт­ке қа­тыс­қан Әміре Қашаубаев Ф­ран­цияда қал­ғысы кел­генде Мұс­тафа о­ған­: “Сен­ мұн­да қал­саң, күн­де­лік­ті нан­ тауып жеу­дің­ ама­лын­ ізде­ген­ қа­тар­дағы э­миг­рант бола­сың­. Ал өз е­лің­де сен­ – аты әйгілі әнші­сің. Сен­ жас­тарға ке­рек­сің, ал се­нің­ өне­рің­ді сенің­ де, ме­нің­ де о­тан­даста­рым­ та­лап­ етеді. Се­нің­ қайт­ып­ о­рал­ға­ның­ жөн­” [14] дей­ді. Әміре өнері­нің­ – ха­лық­ қазынасы е­кен­дігі жай­лы аза­мат­тық пай­ым әншінің­ еліне қайт­уына сеп­ті­гін­ тигізеді.

Мұс­тафа Гер­ма­нияға оқуға бар­ған, кейін еліне оралуға ниет біл­дір­ген­ түр­кі­стан­дық жас­тарды саяси кү­рес­ке тар­туға қар­сы болады. Мұс­тафа о­лар­ға үміт­ ар­тып­, ел­дің­ болашағы ре­тін­де қа­рай­ды. Жас­тар­ды қор­ғау­дың­ да, қолдаудың­ да қа­жет­ті­гін­ ес­кер­теді. “Жас­ ұр­пақ­ шұ­ғыл­ түр­де ұйымда­сып­ істі өз қолына ал­май­ынша Түр­кі­стан­ның­ ұлт­тық­ мәселесі өз шеші­мін­ тап­пайды” деп­ көр­сетеді ол. Мәс­кеу­дің­ айла-шар­ғыларына алда­нып­ қал­майт­ын­ саналы жастарға се­нім­ біл­діре оты­рып­, жол­даста­рын­ Түр­кі­стан жас­тары­ның­ іс-әрекеттеріне баға беруде өте а­бай­ болуға, о­лар­ға жана­шыр­лық­пен­ қарауға шақырады. Жас­тар­ды ұлт­тық­ мүд­де­лер­ге қар­сы қо­й­ып алу­дан­ ау­лақ­ болуға, әр уа­қыт­та аялауға шақырады. 1936 жылы Мұс­тафа Бер­лин­ қала­сын­да радио арқылы түр­кі­стан­дық жас­тарға ар­нап­ сөз­ сөй­лей­ді.

М. Шо­қай­ қыз­меті­нің­ ең бас­тысы – Түр­кі­стан мәселесіне ә­лем­ жұртшылығы­ның­ наза­рын­ аудару е­кен­дігі сөз­сіз. Ол жиырма жыл­ Еуропа төрін­де тәуел­сіз­дік туын көте­ріп­, Ке­ңес­ Одағы құра­мын­дағы қа­зақ­, өз­бек­, қырғыз, тү­рік­мен т. б. ха­лық­тар­дың­ өз алдына дер­бес ө­мір­ сүруіне құқылы екен­дікте­рін­, тәуел­сіз­дікке жету жол­да­рын­ ай­қын­дау­мен­ болады. Осы жол­да ол, бұ­рын­ғы Ре­сей­ Мем­ле­кет­тік думасы­ның­ мүшесі, Грузия сырт­қы іс­тер­ минист­рі А. Ч­хен­кели­дің­ сөзі­мен­ айт­қанда, “ха­лық­тық ұлт­тық­ кө­сем­ге айналды”. Бү­кіл­ тү­рік­ ха­лық­тары ал­дын­да сі­ңір­ген ора­сан­ еңбе­гін­ бағала­ған­ жер­лестері 1939 жыл­дың 28 тамы­зын­да М. Шо­қай­ға бы­лай­ де­ген­ бола­тын­: “Сіз­дің­ бар­лық ізгі ниетті пат­риот­тар­дың сүйіс­пен­шілігі мен­ ризашылығына бөлене оты­рып­, еш­ нәр­сеге қара­ма­стан алдағы уа­қыт­та да өзі­ңіз­дің а­дал­ және тура бағыты­ңыз­бен жүретіні­ңіз­ге сене­міз­. Біз­, бар­лығы­мыз­, өзі­міз­дің Отанымыз­да ор­тақ­ мұ­рат­тар ү­шін­ шын­ ниеті­мен­ кү­рес­кен­дер­ге алғысы­мыз­ды біл­діре­тін­ уа­қыт­ а­лыс­ е­мес­ деп­ е­сеп­тей­міз­” [15]. Боль­ше­вик­тік дик­татураға қарсы қа­лам­ қарымы, қа­жыр­-қай­раты­мен­ күресе оты­рып­, ол жал­ғыз Түр­кі­стан е­мес­, ә­зір­бай­жан­, гру­зин­, украин, та­тар­, баш­құрт ха­лық­тары­ның­ ұлт­тық­ мүдделері туралы мәселені о­лар­дың же­тек­шілері­мен­ бір­ге ә­лем­ сах­насына шығарысады. Сол­ се­беп­ті ол осы ха­лық­тар­дың­ мұ­ң-мұқ­та­жын­ жоқ­та­ған­ ор­тақ­ тұл­ға бо­лып­ табылады.

Тү­рік­-мұ­сыл­ман ха­лық­тары мәде­ние­тін­ кем­сі­тіп­ қалудың о­ра­й­ын құр жібер­мейт­ін­ А. Керенс­кий­ мен­ П. Милю­ков­ се­кіл­ді­лер­ де ақы­рын­да Мұс­тафаны мой­ын­дап­ шығады. О­ның­ бір­ дәлелі – Мұс­тафа­ның­ “о­рыс­ де­мок­раттары” ұйым­дас­тыр­ған­ жоғары дең­гейдегі бас­қосу­лар­ға шақыры­лып­ тұруы. О­сын­дай жиын­дар­дың бірі “Д­ни”, “Пос­лед­ние но­вос­ти” га­зет­тері­нің­ ре­дак­цияла­рын­да ше­тел­ жур­на­лис­тері мен­ дип­ло­мат­тары ү­шін­ ұйым­дас­тыры­лып­ тұра­тын­ таңертеңгі ас беру рәсімі бола­тын­. О­ның­ мақ­саты ше­тел­ га­зет­тері­нің­ тіл­шілері мен­ қыз­мет­кер­ле­рін­ Ф­ран­ция­ның­ саяси, ғылыми және әдеби әле­мін­дегі соң­ғы оқиға­лар­мен та­ныс­ты­рып­ отыруға саяды. 1934 ж. 25 қаң­тарда П. Н. Милю­ков­тың төрағалығы­мен­ өт­кен­ Ф­ран­циядағы Ше­тел­ бас­пасөзі ассоциациясы­ның­ та­ңер­теңгі асына Ф­ран­ция­ның­ депу­тат­тар палатасы­ның­ шетел­ істері ко­мис­сиясы­ның­ төрағасы Па­зет­, про­фес­сор Бер­нар­ Леон, “Энформасьон” газеті­нің­ ре­дак­торы Кел­лер­сон, депу­тат­ Мутэ, а­тақ­ты ф­ран­цуз жазушысы Жюль­ Ро­мен­ се­кіл­ді бел­гілі тұл­ға­лар­мен бір­ге М. Шо­қай­ да шақырылады. Кез­десу бары­сын­да түр­лі оқиға­лар­ жө­нін­де пі­кір­ алысылады. Бұ­л жолы, ф­ран­цуз бас­пасөзі а­тап­ көр­сет­кен­дей, қо­нақ­тар­дың­ ара­сын­да Мұстафаның­ Шы­ғыс­ Түр­кі­стан туралы мақаласы үл­кен­ қызығушы­лық­ туғызады [16].

Ке­ңес­ Одағы жа­ғын­дағы түр­лі саяси а­ғым­дар мен­ қоз­ға­лыс­ же­тек­шілері­нің­ М. Шо­қай­ды “жік­шіл”, “ұлт­шыл­”, “тү­рік­шіл” тұл­ға ре­тін­де көр­сетуге тырыс­қан әре­кет­теріне қара­ма­стан ба­тыс­ елдері­нің­ бас­па­сөз­ін­де ол ә­лем­дік дең­гейдегі қай­рат­кер­лер­дің бірі ре­тін­де си­пат­талады.

С­ток­гольм­нің­ “Nya Daglіgt Allehanda” газе­тін­де Мәс­кеу­дің­ Түр­кі­стандағы саясаты, М. Шо­қай­дың­ “Йе­ни Түр­кі­стан”, “Проме­тей­” жур­налда­рын­дағы қызметі туралы про­фес­сор Гер­ман­ Гум­ме­рус­тың мақаласы жарияланады [17]. М. Шо­қай­дың­ халықара­лық­ беделі­нің­ арта түсуі бас­қа да басы­лым­дар­дан­ көрінеді. 1928 жылы 8 қа­зан­да шық­қан са­нын­да “Жур­наль­ де Деба” де­ген­ француз басылымы оны “а­зат­тықты аңса­ған­ де­мок­рат” деп­ а­тап­, қа­зақ­ қайраткері­нің­ Ке­ңес­ Одағы­ның­ о­тар­лық саясаты­ның­ құйт­ыр­қы ә­діс­-тә­сіл­де­рін­ әш­кер­елеп о­тыр­ғанына тоқ­талады. Боль­ше­вик­тер­дің­ мұ­сыл­ман­дар­ды жүйелі түр­де қу­ғын­дап, о­лар­ға жа­сап­ о­тыр­ған зор­лық-зом­бы­лық­тары саяси, әлеу­мет­тік және экономика­лық­ тұр­ғы­дан­ бү­кіл­ өрке­ниетті мем­ле­кет­тер тарапы­нан­ айыпталуы тиіс дей­ді мақала авторы.

М. Шо­қай­дың­ алдына қой­ған­ түп­кі мақ­саттары­ның­ бірі де Ке­ңес­ Одағындағы тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ ұлт-а­зат­тық қоз­ғалысы­ның­ заң­дылы­ғын­ батыс­ елдері­нің­ тануы, о­ған­ мо­раль­ды­қ қол­дау көр­сетуі бола­тын­. Бұ­л ба­ғыт­та М. Шо­қай­ жүр­гіз­ген­ сан­ алуан жұ­мыс­тар­дың­ ау­қым­дылығы сон­ша­лық­, олардың бә­рін­ тіз­бе­леп­ шығу­дың­ өзі қиынға соғады. 1929 жыл­дың мау­сым­ айында ол қа­зақ­, өз­бек­, тү­рік­мен, қыр­ғыз ха­лық­та­рын­да ер­кін­дік рухы­ның­ сөнбейт­ін­дігі, сол­ се­беп­ті о­лар­дың қа­шан­ да бол­са о­тар­лық бұғау­дан­ босанатын­дығы туралы “Курь­ер По­ран­ни” (“Kurіer Poranny”. 1929. 6 мау­сым­) де­ген­ по­ляк­ газеті­нің­ тіл­шісіне сұх­бат береді [18].

Ж. Ка­стань­е өзі­нің­ 1930 жылы жария­лан­ған “Қа­зақ­-қыр­ғыз­дар­ мен­ шығыс­ тү­рік­ ха­лық­тары ара­сын­дағы бақ­сы-бал­гер­лік­” де­ген­ еңбе­гін­де М. Шо­қай­дың­ өмірі мен­ қыз­ме­тін­ баян­дай­ ке­ліп­, оны ба­тыс­ о­қыр­мандарына Түр­кі­стан­ның­ а­зат­тығы ү­шін­ кү­рес­ же­тек­шісі, ірі саяси қай­рат­кер ­деп таныстырады [19].

1939 жыл­дың шіл­де айында Мұс­тафа “Lіbre Belgіque” газеті­нің­ тілшісімен­ сұх­батта­сып­, Ке­ңес­ Ода­ғын­дағы де­мог­рафия­лық­ ахуал жө­нін­де ой-пі­кір­лері­мен­ бөліседі [20]. Келесі жылы М. Шо­қай­ мұ­сыл­ман және Еуропа елдеріне ар­нап­ К­рем­ль саясаты­ның­ түп­кі мақ­саты Түр­кі­станды бір­жолата отарлау е­кен­дігі туралы ф­ран­цуз радиосы арқылы үндеу таратады. О­ның­ осы сөзі төңіре­гін­де, жал­пы қай­рат­кер­лік­ бол­мы­сын­ си­пат­та­ған­ Поль­ Бен­ни­дің­ 1941 ж. “Parіsіer Zeіtung” газе­тін­де “Қоло­рақ­ пен­ Бал­ға Жар­ты Айға қар­сы” де­ген­ мақаласы жа­рық­ көреді [21].

М. Шо­қай­ саяси және ғылыми-пуб­ли­цис­тика­лық­ жұ­мыс­та­рын­ Түр­кі­стан Ұлт­тық­ Бір­лігіне бас­шы­лық­ жасау, ұйым­ның­ халықара­лық­ бай­ла­ныс­та­рын­ нығайт­у, ұлт­тық­ кү­рес­тің кадр­ла­рын­ дай­ын­дау, тү­рік­-та­тар­, ә­зір­бай­жан­, кав­каз ха­лық­тары­ның­ э­миг­рант­тық­ ұйымда­рын­дағы жағ­дай­лар­мен танысу, “Яш Түркістан” жур­на­лын­ шығару істері­мен­ ұш­тас­тыра жүр­гізеді. О­ның­ үстіне Мұс­тафаға сан­ та­рап­тан – Шы­ғыс­ Түр­кі­стан­нан­, Сауд Арабиясы­нан­, Ауғанстан­нан, Түр­кия­дан­, Гер­ма­ния­дан­, Поль­ша­дан­, Анг­лия­дан­, Италия­дан­, Америка Құрама Ш­тат­тары­нан­ т. б. ел­дер­ден ке­ліп­ тү­сіп­ жат­қан хат­тарға жауап беруіне тура келеді. Со­ның­ бір­ мысалы ре­тін­де М. Шо­қай­дың­ 1929 жыл­дың 24 сәуі­рін­де ­станис­лав Казимиро­вич­ке (Поль­ша) жаз­ған ха­тын­ кел­тіре ке­тейік. Онда Мұс­тафа бы­лай­ дей­ді: “Сіз­ бас­қа жақ­та бол­ған уақыты­ңыз­да мен­ бір­неше ел­ден­ хат­ ал­дым­. Истан­бұл­дан­ э­зоп­ тілі­мен­ ұйым бас­шылы­ғын­да бі­раз­ өзгерістер­дің­ бола­тын­ды­ғын­ ха­бар­лайды... Гер­ма­ния­дан­ хат­тар кел­ді. О­лар­да жас­тар ұйы­мын­ құруды же­дел­детуді еске салады” [22] делінеді.

М. Шо­қай­ үнемі ең­бек­тену­мен­, Түр­кі­стан тәуел­сіз­дігі ү­шін­ да­мыл­сыз күрес­ жүр­гізу­мен­ болады. Па­риж­де, Бер­лин­де, Лон­дон­да, Ис­тан­бұлда, Прагада, Вар­шавада, Буха­рес­те, Женевада, Гаагада, С­ток­гольмде, т. б. қала­лар­да кездесу­лер­ өткізеді, ма­ңыз­ды ке­ліс­сөз­дер­ге қатысады. Он­дай­ қыруар жұ­мыс­ты атқару тола­ғай­ тұл­ға Мұс­тафа­ның­ еншісіне ғана бұйырады. М. Шо­қай­дың­ тыным­сыз еңбегі­нің­ кей­бір­ көрі­ніс­те­рін­ жол­дастарына жаз­ған хат­тары­нан­ көз­ алды­мыз­ға кел­тіре­міз­. 1938 жыл­дың 10 мамы­рын­да ол ә­зір­бай­жан­ қай­рат­кері М. Ве­кил­лиге: “Соң­ғы екі айда мен­ бар­лық уақы­тым­ды жол­ жүруге жұм­са­дым­. Нау­рыз­ды және сәуір­дің­ бі­рін­ші он кү­нін­ Гер­ма­нияда өт­кіз­дім. Сәуір­дің­ е­кін­ші жар­тысы­нан­ 5 ма­мыр­ға дейін Ш­вей­царияда бол­дым” [23] деп­ жазады. Сол­ жыл­дың 2 маусы­мын­дағы ха­тын­да Вар­шаваға Кав­каз­ елдері, Украина, И­дель­ У­рал және қы­рым­ та­тар­лары­мен­ кез­десуге бара жат­қа­нын­ ха­бар­лайды. “Варшавада бір­ апта, әрі кет­се он күн­дей бола­мын­. Па­риж­ге тез­де­тіп­ қайт­уым қа­жет­, себебі мау­сым­ның 20-ла­рын­да біз­дің ор­тақ­ ісі­міз­ ү­шін­ аса қа­жет­ті тұлғалар­мен кез­десуім ке­рек­” [24] дей­ді. О­ның­ М. Ве­кил­лиге “ор­тақ­ ісі­міз­” деп­ о­тыр­ғаны да тәуелсіздік мәселесі еді. Саяси тұл­ға­лар­ мен­ са­рап­шы­лар­дың М. Шо­қай­ды Ке­маль­ Ататү­рік­, Джава­хар­лал Неру се­кіл­ді қай­рат­кер­лер­ қатарына қоюында еш­бір­ асыра бағалаушы­лық­ жоқ­. Мұс­тафа­ның­ қай­рат­кер­лік­, ұйымдастырушы­лық­ қыз­меті халықара­лық­ са­рап­шы, кө­сем­сөз майт­ал­маны, тарих­шы-ға­лым­ ре­тін­дегі қыр­лары­мен­ аста­сып­ жатады. Ә­лем­дік өрке­ниет жетіс­тіктері­нен­ нәр­ а­лып­, о­ның­ бі­тім­-бол­мысына қай­нап­ біт­кен бұ­л қасиетте­рін­ бі­рін­-бірі­нен­ айы­рып­ а­лып­, өз алдына жеке қарау қиынға соғады. Те­рең­дік пен­ жан­-жақ­ты­лық­ се­кіл­ді өл­шем­дер өзара үйле­сім­ тап­қан ға­лым­дық та­лан­ты­ның­ арқа­сын­да Мұс­тафа­ның­ шы­ғар­машы­лық­ ізде­ніс­тері сан­ алуан қай­нар­ бұлақтардан­ бас­тау а­лып­ бір­ арнаға – ө­мір­лік мұратына ай­нал­ған “тәуел­сіз­дік идеясы” атты мұ­хит­қа ба­рып­ құяды.

Мұс­тафа Түр­кі­стан ха­лық­тары­ның­ а­зат­тыққа қол­ жет­кізетініне бір­ сәт­ күмәнданып­ көр­ген емес­. Ол еге­мен­ді ел бол­ған­нан­ кейінгі уа­қыт­та түркістандық­тар­дың өмі­рін­ қа­лай­ ұйым­дас­тыру қа­жет­тігі жө­нін­де аса құн­ды ой-пі­кір­ле­рін­, тұжы­рым­да­рын­ қал­дырды. О­лар­: түр­кі­стан­дық­тар­дың өзі­нің­ өмір­ сүру ке­ңіс­ті­гін­, жер­-суын, бай­лы­ғын­, хал­қы­ның­ эт­ностық­ бір­лі­гін­, тынышты­ғын­ сақ­тау, жас­тары­ның­ ұлт­тық­ тәр­бие алуын қам­тама­сыз­ етуі т. б. мәселе­лер­. Мұс­тафа қа­зақ­ тілі­нің­ оры­стандыру саяса­тын­дағы бас­ты нысандардың­ бірі бо­лып­ о­тыр­ғанына үнемі үл­кен­ а­быр­жушы­лық­ таны­тып­ кет­ті [25]. Бі­рақ­ Мұс­тафа тәуел­сіз­ Түр­кі­стан­ның­ томаға-тұйық ө­мір­ сүруін е­мес­, әлем­ елдері­нің­ бар­лығы­мен­ қа­рым­-қаты­нас­та болуын көп­век­тор­лы сая­сат­ ұстануын қа­лай­ды. Ме­нің­ білуімше, деп­ жазады А. Я. Шуль­ги­н, алдына қой­ған­ мақ­са­тын­ о­рын­дап, а­зат­ Түр­кі­станға бас­шы­лық­ ету жаз­ғанда М. Шо­қай­ Ататү­рік­ ізі­мен­ жүре­тін­ еді, бі­рақ­ о­ған­ тү­гел­дей е­лік­те­мес­ те еді. Ол а­зат­ Түр­кі­стан өзі­нің­ ұлттық­ кес­кін-кел­бе­тін­ сақ­тай оты­рып­, бас­қа мем­ле­кет­тер­мен­ бәсеке­лес­тікке қабі­лет­ті болу ү­шін­ ба­тыс­ елдері­нен­ көп­ нәр­се­лер­ді үйренуі тиіс [26] деп­ ойлады.

М. Шо­қай­дың­ бұ­л тұжырымы бү­гін­гі күні Елбасы­мыз­ Н. Ә. На­зар­­баев­тың­ Қазақ­стан­ның ал­дың­ғы қа­тар­лы елу ел­дің­ қатарына қосылу саясаты­мен­ ө­зек­тес келеді. Жа­һан­дану зама­нын­да хал­қы­мыз­дың ұлт­тық­ кес­кін-келбе­тін­, эт­ностық­ біре­гей­лі­гін­, тілі мен­ ді­лін­ сақ­тап қалу да – қа­зір­гі күр­делі п­роб­лема. Боль­ше­вик­тік жүйе та­рих­ сах­насы­нан­ ке­тіп­, әр ұлт өз үйі і­шін­де өзі қожа бол­ған­нан­ кейінгі уа­қыт­тағы мем­лекетара­лық­ қаты­нас­тар жө­нін­де айт­а ке­ліп­, Мұс­тафа тәуел­сіз­ Түр­кі­стан­ның­ бұ­рын­ғы мет­рополия – Ре­сей­мен­ өзара дос­тық бай­ла­ныс­та болуы геосаяси жағ­дай­дан­ туын­дайт­ын­ мін­дет дей­ді. Авток­ратия­лық­, де­мок­ратия­лық­, не бас­қа си­пат­ты Ре­сей­мен­ қа­рым­-қаты­нас­та болу қа­жет­ті­гін­, бі­рақ­ о­ның­ өзара тиімді­лік­ке не­гіз­делуін, “жауап­сыз­ достықтың­ зиянды” е­кен­ді­гін­ ес­кер­теді.

Мұс­тафа мем­лекетара­лық­ қаты­нас­та “мәң­гі­лік­ дос­”, “мәң­гі­лік­ жау” де­ген­ түсі­нік­тер жоқ­ дей­ді. Ол мем­ле­кет­те тек­ мәң­гі­лік­ мүд­де ғана бола­тын­ды­ғын­ аксиома ре­тін­де ұғынады. Қа­зір­гі уа­қыт­та сая­сат­кер­лер­ лек­сико­нын­да жүр­ген “мәң­гі­лік­ дос­тық”, “дос­тық­тың­ тарихи та­мыр­лары” де­ген­ түсі­нік­тер ө­мір­ шындығы­мен­ қиыс­пай­ды, о­лар­ – конь­юнк­тура­лық­ сая­сат­ категориялары ғана.

М. Шо­қай­дың­ бір­тұ­тас­ Түр­кі­стан туралы ой-пі­кір­лері­нің­ де Н. Ә. На­зар­баев­тың­ Орта­лық­ Азия Ода­ғын­ құру идеясы­мен­ са­бақ­тастығы ерекше на­зар­ ауда­рып­, жал­пы Мұс­тафа­ның­ шы­ғар­машы­лық­ мұрасы­ның­ заманауи­лық­ әлеуе­тін­ көр­сетеді. Екі тұл­ға­ның­ да ұсы­ныс­тары­ның­ өзегі Орталық­ Азия айма­ғын­дағы ел­дер­ ара­сын­дағы ин­тег­рация­лық­ про­цес­терді күшейт­уге ба­ғыт­тал­ған­. Қа­зір­гі уа­қыт­тағы ға­лам­дану зама­нын­да, о­ның­ жой­қын­ күш­теріне саяси, мәде­ни және экономика­лық­ тұр­ғы­дан­ бәсеке­лес­ бола ала­тын­ мем­ле­кет­ қана қар­сы тұ­рып­, ө­зін­ ассимиляциялауға ұшы­рат­пай, та­рих­ сахнасын­да қала алады. Ортаазия­лық­ рес­публика­лар­дың бір­лесу проце­сін­ жедел­дету жө­нін­дегі пі­кір­лер осы а­лаң­даушы­лық­тан, кішігі­рім­ ел­дер­дің түптіңтү­бін­де алпауыт мем­ле­кет­терге тәуелді бо­лып­ қалатыны жө­нін­дегі болжам­нан­ туын­дап­ о­тыр­ғаны мә­лім­.

Мұс­тафа Еуропа өрке­ниеті­нің­ көк­жие­гін­ көле­гей­леп­ тұр­ған ел­дер­мен қарым­-қаты­нас­та болу­дың­, әсіресе, Грузия мен­ Украина­ның­ Түр­кі­стан­ның­ тәуел­сіз­дігі ү­шін­ ма­ңыз­дылы­ғын­ есте сақ­тауды өсиет етеді. Ал ә­зір­бай­жан­дарға етене жа­қын­ бауыр­лас­ түр­кі хал­қы ре­тін­де қа­рай­ды. 1934 жылы 28 ма­мыр­да Әзір­бай­жан­ның тәуел­сіз­дік күніне бай­ла­ныс­ты тү­рік­ ха­лық­тары­ның­ одағы туралы Мұс­тафа жү­рек­ тебі­рен­тер­лік­ сөз­ сөй­лей­ді. О­ның­ Кас­пий теңізі­нің­ түркі­стан­дық­тар­ды бөл­мейт­іні, қайт­а бі­рік­тіретіні туралы па­й­ымдаулары бүгінгі күні де ө­зек­ті. “Түр­кі­стан бір­ күн­дері жаңа­рып­, өз ба­тыр­ла­рын­ еске алаты­нын­, Мұс­тафаға Перовс­кіде, не Таш­кент­те ескерт­кіш­ қояты­нын­ білмеймін­. Бірақ­ ха­лық­ о­ған­ өз жүрегі­нен­ ескерт­кіш­ орнататынына кә­міл­ сенемін­” де­ген­ бола­тын­ А. Я. Шуль­ги­н 1942 жылы.

Бү­гін­гі күні Мұс­тафа ха­лық­ жа­дын­да да, жүре­гін­де де бе­рік­ о­рын­ теп­ті. О­ның­ маң­дайына кез­ кел­ген тұл­ға ие бола бер­мейт­ін­ ба­қыт­ – өз хал­қы­мен­ үндес­, тағ­дыр­лас­ болу жа­зыл­ды.

Мұс­тафа­ның­ қай­рат­кер­лік­ бол­мы­сын­, ұ­лан­-ғайыр мұра­сын­, бү­гін­гі күнмен ө­зек­те­сіп­ жат­қан ой-тұжы­рым­да­рын­ зерт­теу, наси­хат­тау, ұ­лық­тау еліміз­дің еге­мен­ді­гін­ баянды етуге, жас­ ұр­пақ­ты о­тан­сүй­гіш­тік рух­та тәрбиелеуге қыз­мет етеді.