Салқынбай А., Абақан Е. с

С А Л -С  АЛ
этимологиялық  сөздіктер.  С.- 
т.т.б.  бейнелеуші  немесе  син- 
хрониялық нормативті; жалпы тіл 
біліміне  қарсы  қойылады.  С.- 
т.т.б.  пайда болуын XVIII ғ.  еуро- 
палық  лингвистердің  санскрит 
тілімен таныс болуымен байланыс­
ты  деп  есептейді.  Бірақ  XVIII  ғ. 
соңғы   кезеңінд е  ж эне  XIX  ғ. 
басында  бүкіл  Еуропада  жара- 
ты лы стану 
ғы лы м дары нда 
таксономиялық және  классифи- 
кациялық  үрдістің  пайда  болуы 
да  өз  әсерін  т и гіз у і  м үм кін. 
Барлық  табиғи  өзгерістерден 
тарихи  заңдылықтарды  іздеу,
Ч .Д а р в и н н ің  
эво л ю ц и ял ы қ 
теориясына елікгеу  орын  алған. 
Философиядан бастауын алатын 
«қарапайымдылықтан  күрделі- 
лікке»  деген  қағида  (А.Тюрго, 
ГЛессинг, И.Гердер,Ж.Б.Ламарк) 
немесе  деградация  теориясы 
(Ж.Ж.Руссо,  Ю.Мезер) дамудың 
екі түрі деп танылды. Бүл кезеңде 
морфологияның (түлғаның)  ролі 
зор  деп  танылды,  ал  қызметтің 
(ф ун кц и я н ы ң ) 
рөлі 
д үр ы с 
бағаланбады.  Гердердің  «Тілдің 
пайда болуы туралы зерттеулер» 
атты  еңбегі  (1770)  тарихи  тіл 
біліміңдегі  ең  алғашқы  ғылыми 
түрғы дан  жазылған  шығарма 
болды.  Гердер  ілімі  бойынша, 
т іл д ің   пайда  болуы  та б и ғи  
заңдылықтарға  негізделеді,  тіл 
мәдениетпен  тығыз  байланыста 
болады  және  қоғам м ен  бірге 
даму үстінде  болады,  тіл  үлттық
рухты ң  н е г із г і  б ө л ігі  болы п 
табылады.  Ал  түркі тілі  білімінде 
С .-т .т .б .  XI  ғ.  ө м ір   с ү р ге н  
М.Қашқаридың «Дивани луғат-ит 
түрк»  еңбегінен  басталады.  Бұл 
еңбекте  бүкіл  түркі  тілдері  мен
диалекгілерініңлексикасы, фам- 
матикасы т.б.  сапыстырылады.
И.К.Аделунг (XIX ғ.) алғаш рет 
тілдердің  грамматикалық  қүры- 
лысын  салыстырады.  У.Джоунз 
санскрит  пен  грек,  гот,  латын 
тілдеріндегі  етістік түбірлер мен 
грамматикалық  түлғалар  ара- 
сындағы үқсастықты байқап, бұл 
тіл д е р   о р та қ  тіл д е н   тарауы  
мүмкін деген болжам айтады. Ф. 
фон  Шлегель езінің  «Унділердің 
даналығы мен тіл туралы» (1808) 
д е ге н   е ң б е гін д е   ү н д іе ур о п а  
тілдерінің салыстырмалы-тарихи 
гр а м м а ти ка с ы н ы ң   а л ға ш қы  
қағидаларын жасайды. Осындай 
теориялық  болжамдар  әр  түрлі 
тілдердің лексикапық сөэдікгерін 
жасауға себеп болды (П.С.Палпас 
«Барлық  тілдердің  салы стыр- 
малы сөздікгері»,  1787-89;  1790- 
91).  Тілдердің  туыстығы  турапы 
ойлар XVI ғ. белгілі болған (Данте, 
И.Ю.Скалигер).  Ал  Г.В.Лейбниц 
үндіеуропа  тілдерін  және  урал- 
аптай  («скиф»)  тілдерін  бөлек 
қарастырған. Гумбольдт С.-т.т.б. 
жеке лингвистикапық Пән ретіңде 
қа р а сты р ы п ,  оны ң  е р е кш е  
дәрежесін  негіздеді.  Ол  -   тіл, 
адамзат,  жеке  халық -   барлығы
178

САН-САН
да салыстырмалы лингвистиканың 
зерттеу  объектісі  деп  санаған. 
Бопп алғашқы болып үндіеуропа 
тілдерінің салыстырмалы-тарихи 
грамматикасын  жасайды  (1833- 
1841).  Р.К.  Раск  грамматикалық 
тұлғаларды  талдау  әдістемесін 
ұсынады.  Я.Гримм  тілдер  туыс- 
ты ғы на  байланысты  тарихи 
дамудың схемасын жасайды. XIX 
ғ.  20-30  жж.  бастап  С.-т.т.б.-де 
екі бағыторын алады: «салыстыр­
малы»  жэне  «тарихи»,  сондық- 
тан, тілдік факгілерді зерттеу ею 
бағы тта  ж ү р гіз іл д і.  С .-т.т.б . 
объектісі -  даму үстінде болатын 
тіл,  нақтылай  айтсақ -  уақытпен 
бірге  өзгеретін  тіл,  тіл-уақыт 
мөлшері  ретіңде  қарастырылуы 
тиіс. С.-т.т.б. үшін дыбыстардың, 
морфемалардың  жэне  фонема* 
лардың  рөлі  зор.  Дәстүрлі  тіл 
біліміне  қарағанда,  С.-т.т.б.-нің 
негізгі  ерекшелігі  -   оның  тілдік 
қүбылысты  түсіндіре  алатын- 
дығы.  Ол үшін С.-т.т.б.  «тарихи» 
себептілік  қағидасына  сүйене 
отырып, фонетикалық заңдылық- 
тарды  қолданады.  Алғашқылар- 
дың  б ір і  болып  А .Ш лейхер 
лингвистикалық  заңдылықтар 
туралы болжам жасайды.  1878 ж. 
Г.Остхоф  пен  К.Бругман  «Мор- 
фологиялық  зерттеулер»  атты 
еңбегінде фонетикалық заңдар- 
ды ң 
тұр а қты л ы ғы  
туралы 
қағиданы  үсынады.  Қазіргі  тіл 
білімінде  С .-т.т.б.  ең  ірі  сала
ретінде  мынадай  пәндерді  де 
қамтиды:  салыстырмалы-тарихи 
грамматика, этимология,  тарихи 
грамматика, салыстырмалы жэне 
тарихи  лексикология,  тілдердің 
тарихи  дамуы  жэне  қайта  қүру 
теориясы,  бейтаныс  жазуларды 
оқу,  лингвистикалық  палеонто­
логия,  әдеби  тілдердің  тарихы 
т.б.  Бұл  пәндердің  кейбіреуі 
(лингвистикалық палеонтология, 
ежелгі тіл туралы ілім, диалекто­
логия,  топонимика,  ономастика 
т.б.) тарихи пәңдерге (археология, 
тарихи  этимология,  мифология, 
д ін та н у,  м эд е н и е т  тарихы , 
поэтика,  текстология  т.б .)  ез 
ықпалын  тигізеді.  С .-т.т.б.-нің 
көрінісі -  жеке  тілдердің  тарихи 
грамматикалары, этимологиялық 
ж эне  тарихи  с ө з д ік т е р ін ің  
жарыққа шығуы.

жүктеу/скачать 13,56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: