- сурет. Көктемгі жанаргүл – Горицвет весенний (Adonis vernalis L.) Өзін –өзі тексеруге арналған сұрақтар

1. 
   Магнолия тұқымдастарына жататын өсімдіктердің тіршілік ету формалары қандай ?
   
2. 
   Магнолия гүлінің құрылысының ерекшеліктері қандай ?
   
3. 
   Магнолия тұқымдастарының жемістерінің құрылысы қандай ?
   
4. 
   Магнолия тұқымдастарына қандай өсімдіктер жатады ?
   
5. 
   Сарғалдақ тұқымдастарының жемістерінің құрылысы ?
   
6. 
   Сарғалдақ тұқымдастарына жататын өкілдерінің қандай маңызы бар?
   

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

1.3 Б.М.Силыбаева, Ж.К. Байғана, Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы Семей-2010ж

Блок 3 Даражарнақтылар тұқымдастары

1. Даражарнақтылар класына жалпы сипаттама.

2. Систематикасы.

3.Астық тұқымдастары.

Көптеген астық тұқымдасының, мысалы бидайдың, қарабидайдың, атқонақтың ,сабағының буын аралығының іші қуыс, ал буындары улпалармен толтырылған болып келеді. Мұндай сабақты сабан деп атайды. Ал кейбір астық тұқымдастарының буын аралықтары да улпалармен толтырылған болып келеді.

Гүлінің формуласы:↑Р(2)+2А3G(2).

Астық тұқымдасының жемісі дән деп аталынады. Ал дән дегеніміз бір тұқымды жеміс, онда жемістің қабымен дәннің кебегі бірігіп кетіп отырады. Дәнде эндосперм ұрықты қоршап жатпайды, ол оған бүйір жағынан жанасып ,қалқанша деп аталатын жалғыз тұқымжарнағына тікелей тиіп тұрады. Мәдени жағдайда себілетін астық тұқымдастарының дәндерін аз мөлшерде тұқым деп атайды. Ал көп мөлшерде тонналап немесе центнерлеп жиналған дәндерін астық деп атайды. Тұқымдасты үш тұқымдас тармағына бөледі :бамбук тәрізділер, қаңырбас тәрізділер,тары тәрәздәлер. Біздің флорада соңғы екі тұқымдастармағының өкілдері көптеп кездеседі.Олардың ішінде астық беретін мынадай дақылдар ерекше құнды:бидай,қарабидай,жүгері, арпа.Шырмауықтар тұқымдасы. 1500дей түрлері бар. Дүние жүзінің тропиктері мен субтропиктерінде,аздап екі ендіктің де қоңыржай климат облыстарында өседі .Негізінен шөптесін өсімдіктер, сиректеу буталар немесе ағаштар . Жапырақтары кезектесіп орналасады, тұтас , қалақты немесе қауырсынды тілімделген ,қосалқы жапырақшалар болмайды.Жапырақтары мен сабақтарында сүтті шырындарды бөліп шығаратын клеткалары болады. Гинецейі 2жеміс жапырақшасынан тұрады, гүлтүйіні жоғарғы жемістері қауашақ тәрізді, жаңғақша тәрізді. Тропикалық және субтропикалық елдерде, сиректеу қоңыржай климатты облыстарда өсетін 200 дей түрі бар.Түрлерінің көп кездесетін орталығы Жер орта теңізі жағалауы. Өмірлік формалары бұталар ,жартылайбұталар, көп жылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер.

Жемістері қауашақ тәрәзді. Қоңыржай климатты зонада далалық шырмауық атпа тамырлы көпжылдық шөптесін өсімдік .Сабағы шырмалып өсетін және 100-120 см ге дейін ұзындыққа жетеді. Гүлдері ақ немесе ақшылдау ,ашық қызғылт түсті болып келеді және аздап жағымды иіс шығарады.Егістіктің аса қауіпті күресуге қиын арамшөбі, кейде егілген астықтың сабағының жатып қалуына әкеліп соқтырады,сүтті шырындарының көп болуына қарамастан оның ірі қара мал жақсы жейді.Шырмауық гүл туысының 300 дей түрі бар. Бір жылдық жіне көп жылдық шөптесін өсімдіктер, негізінен тропикалық елдерде өседі.Батат шырмауық гүлін крахмал беретін түйнектер үшін себеді. Түйнектері жанама тамырларында пайда болады. Оның шыққан жері орталық Америка, егілген жерлері Орта Азия мен Кавказ.

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

1.3 Б.М.Силыбаева, Ж.К. Байғана, Н.Ш. Карипбаева, В.В. Полевик Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы Семей-2010ж
Дәріс 30. Лалагүлділер тұқымдасы. Астықтұқымдастар тұқымдасы. Қияқөлеңдер тұқымдасы
Қолданылатын әдебиеттер: 1.1 Әметов.Ә.Ә.Жоғары сатыдағы өсімдіктер систематикасы. Алматы. 2000.

1.2. Комарницкий Н.А., Кудряшов Л.В., Уранов А.А. Систематика растений. М., 1975

1. 
   Топырак тұнбасы бар стакандағы судан уакытша препарат дайындап, осцилятория балдырын тауып, оның жасушаларын қарап, козғалысын бакылап, суретін салу.
   
2. 
   Балдырлары бар судан препарат дайындап, носток балдырын іздестіріп, көрінген носток балдырынан гетероциста жасушасын көру, суретін салу.
   
3. 
   Гүл өсіп тұрған кұмыралардың кабырғаларындағы жасыл кабыршактардан препарат дайындап, хроококк балдырының қауымдылығын бакылау, хроококк балдырының суретін салу.
   
4. 
   Қайгалау сұрактарына жауап бере отырып, салған суретгеріне талдау жасау.
   

1. 
   Көк-жасыл балдырлардың кандай тіршілік түрлері бар?
   
2. 
   Көк-жасыл балдырлар денесінде каңдай пигменттер кездеседі?
   
3. 
   Көк-жасыл балдырларда қандай кор заттары жиналады?
   
4. 
   Көк-жасыл балдырлардың басқа балдырлардан кандай айырмашылығы бар?
   
5. 
   Гетероцист пен споралар кандай кызмет атқарады және негізгі ерекшелігі неде?
   
6. 
   Көк-жасыл балдырлардың көбею ерекшеліктері неде?
   
7. 
   Фотосинтез құбылысы калай жүреді, тіршілік ерекшеліктерін қалай түсіндіруге болады?
   

Жасыл балдырлардың өкілі – хламидоманады, вольвокс құрылысы, морфологиялық белгілері, көбею түрлерімен және жасыл балдырлардың түрлерімен таныстыру

Хламидомонада - Сhlатуdотоnаs бір жасушалы дөңгелек, сопак, жумыртка тәрізді т.б. пішінді, монада қүрылысты ағза. Хдамидомонаданың жасуша кабыкшасы пектинді - целлюлозалы болып келеді. Жасушаның алдыңғы жағыңда екі цитоплазмалык талшығы болады, осы талшығының көмегімен қозғалады. Жасуша орталығында тостағанша тәрізді хромотофоры болады, оның базальды жағында пиреноиды болады, оның айналасында крахмал дәндері кездеседі. Цитоплазманың ядросы, алдыңғы бөлігінде вакуолі және қызыл көзшесі болады.





67-сурет . Хламидомонада: А - біржасушалы таллом; Б - зооспораның пайда болуы; В - пальмеллидті күйі; Г - изогаметалардың пайда болуы. Д - изогамия; Е - гетерогамия; Ж - оогамия; 3 – зигота.

Хламидомонада қолайлы жағдайда жыныссыз көбейсді, оның ядросы мен протопласты митотикалык жолмен бөліне бастайды, нәтжесінде аналық жасуша ішінде 2, 4, 8 зооспоралар дамиды /67 сурет Б/. Зооспоралар құрылысы, кұрамды бөлігі жағынан ересек хламидомонадаға ұқсас келеді, тек көлемі ғана кіші болып келеді. Аналық жасушаның шырыштануынан кейін зооспоралар босанып шығады. Су және ауа жеткіліксіз болса хламидомонада пальмеллидтік күйге көшеді, онда талшыктарын тастайды да көп шырыш бөліп шығарады, бірақ протопласт өзінін бөліну қасиетін жоғалтпайды. Қолайлы жағдай туғанда жасушада талшыктар пайда болып, шырыштан босанын, ересек түріне айналады.

Жынысты көбеюі көпшілік жағдайда изогамды, кейбір түрлері гетерогамды, сирек оогамды жолмен көбейеді. Жасушаларда жынысты көбею кезінде гаметалар пайда болып, олар сулы ортада қосылып, зигота пайда болады. Зигота бірнеше целюлозды қабатпен капталып, іші коректік заттарға толы болады да, түсі кызыл тұске айналып, тыныштык күйіне өтеді. Қолайлы жағдай туғанда зигота редукциялык бөліне бастайды да төрт гаплоидгы зооспора пайда болады /67 сурет Д, Е, Ж, З/



64-сурет. Вольвокс: 1 - тума шарлары бар кауым, 2 - кауымнын бір бөлігі, 3-қауымның жоғарғы жағынан қарағандағы көрінісі, (а), оның кесіндісі (б), с-сперматозоидтар, я- жұмыртка жасушасы.

Вольвокс /64 сурет А/ туысы шар пішінді бір жасушалы балдыр. Вольвокс балдырының жасушасындағы цитоплазмасы сыртына шырыш бөліп шығарады да бірнеше жасушалар аркылы байланысып, кауымды тіршілік ете бастайды, бұлардын да пішіні шар тәрізді болып келеді Мүндағы жасушалардың саны 500 ден 60000-ға дейін барады. Вольвоксты күрайтын жасушалар күрылысы жағынан хламиломонадаға үксас, олардың әркайсысынын хромотофоры, цитоплазмасы, ядросы, көзшесі және екі талшығы болады. Осы талшықтардың бір бағытка карай козғалуына байланысты бір орнынан екінші орынға козғалып отырады.

Вольвокс жасушалары біркелкі болмай ірілі - ұсакты болып келеді.. Үсак жасушалар балінуге кабілетсіз. Олар көмір кышкыл газынан жарыкта көміртегін ассимиляциялайды, сөйтіп фотосинтез процесі жүреді, ал ірі жасушалары көбеюге кабілетті. Ондай ірі жасушалардың саны оншакты, оларды партеногониялы жасушалар деп атайды. Вегетативтік жолмен көбейгенде партеногониялык жасушалардың оңай бөлінуі аркылы жаңа жасушалар түзіледі, бұлардан дамыған пластинка табак сиякта сыртка қарай дөңгеленіп иіледі. Бұл кезде денесінің алдыңғы жағы иілген пластинканың ішіне карап жатады, кейіннен алдыңғы жағы аркылы сыртка карап айналып түседі де пластинка шеттері аркылы түйісіп, іші қуыс шарға айналады. Кейінгілердің жасушалары аналык шардың жасушаларына ұксас және әрбір жасуша екіден өзіне талшык түзетін болады. Мүңдай жас шарлар бірнешеу болып, аналык шардың орта куысына түсіп козғалады. Олардың үлғаюынан аналык шардың кабырғасы жыртылады да жас шарлар сыртқа шығып, өз беттерімен тіршілік ете бастайды. Аналык кауым осындай оншакты жас кауым беріп, өз тіршілігін жояды. Жынысты көбеюі оогамиялы. Мұнда да зигота редукциялық жолмен бөлініп, жоғарыдағыдай пластинкалы, иілген пластинкалы, жарты шар, онын айналып түсу, дүрыс бағытталған тума шарлар, олардын аналык шардың куысына тусуі және аналык шардан босап шығу стадияларынан өтеді. /64 сурет/.
3. Тапсырма

1. Балдырлары бар судан препарат дайындап, хламидомонада балдырын тауып, козғалысын бакылау.

2. Хламидомонада коллекциясынан хламидомонаданың хромотофорын, пиреноидын, ядросын, талшығын, көзшесін, жиырылғыш вакуолін, цитоплазмасын аныктап, суретін салу. Модель аппликациядан хламидомонаданың жыныссыз, жынысты көбеюлерін кұрастырып, суретін салу.

3. Уақытша препараттан вольвокстің козғалысын байкау, тұрақты препараттан вольвокстің кауымдылығын және жыныс жасушаларын бакылап суретін салу.

4. Қайталау сұрактарына жауап бере отырып, салған суреттеріне талдау жасау.

4. Студенттердің алдын – ала меңгеріп келуге тиісті теориялық материалдары:

1. 
   Жасыл балдылардың алуан түрлілігі
   
2. 
   Көбею жолдары
   
3. 
   Классификациясы
   

5. Тапсырма нәтижесін тапсыру:

Хламидоманада балдырының преператтары. Вольвоксты балдырлардың преператтары. Хломидоманада және вольвоксті балдырлардың сүреттері

6. Бақылау сұрақтары:

1. 
   Жасыл балдырлардың морфологиялық структурасы
   
2. 
   Хломидоманада балдырының жасуша құрылыстары
   
3. 
   Вольвоксты балдырлардың морфологиялық ерекшеліктері
   
4. 
   Вольвоксты балдырлардың жасуша құрылысы
   

5. Вольвокстардың жыныстық процестері

Тәжірибелік сабақ 9. Хара балдырлары - Сһаrа. (2сағат)

Сабактың максаты: Хара балдырларының сырткы кұрылыстарымен және көбею түрлерімен танысу.


Кажетті материалдар: Хара балдырынын тұракты препараты, кеппешөптер, микроскоп, лупа.

Жалпы түсінік

Хара балдырынын, жынысты көбеюі оогамды, талломның буындарында оогоний - аналык жасушасы, антеридийде - аталык- талшыкты сперматозоидтар дамып жетіледі. Сперматозоидтар аналық жасушаны үрықтандырып, зигота пайда болады. Зигота тыныштық кезіңін өткеннен кейін, редукциялық белініп, жас хара балдыры дамып жетіледі. Хара балдырының тіршілігі гаплоидты фазада өтеді, диплоидты фазасы тек зигота ғана болады.

Хара балдырынын, жынысты көбеюі оогамды, талломның буындарында оогоний - аналык жасушасы, антеридийде - аталык- талшыкты сперматозоидтар дамып жетіледі. Сперматозоидтар аналық жасушаны үрықтандырып, зигота пайда болады. Зигота тыныштық кезіңін өткеннен кейін, редукциялық белініп, жас хара балдыры дамып жетіледі. Хара балдырының тіршілігі гаплоидты фазада өтеді, диплоидты фазасы тек зигота ғана болады.
Хара - Сһаrа /67 сурет/ - ірі, көп жасушалы балдыр. жасушасы жас кезінде бір ядролы болса, есейгенде көп ядролы болады. Хромотофорлары көптеген дән тәрізді. Талломның ішш және сырткы кұрылыстары күрделі болып келеді. Таллом жасыл өркенінен және субстратка бекінетін түссіз тарамдалған ризоидтан тұрады. Денесі жоғары сатыдағы өсімдіктер сиякты “сабакка” және шоғырланып орналаскан “жапырак” тәрізді бөлімдерге бөлінеген. Олар кырыкбуын сиякты буындардан және буын аралықтарынан тұрады. Буындарындағы жасушалары кысқа, ал буын аралықтарындағы жасушалары ұзын келеді. Төменгі буындарындағы жасушалардың бөлінуінен ризоидтары дамып жетіледі. Хара баддырының жыныссыз көбеюі нәтижесіңде пайда болатын зооспора немесе спорамен көбеюі болмайды. Хара балдырынын, жынысты көбеюі оогамды, талломның буындарында оогоний - аналык жасушасы, антеридийде - аталык- талшыкты сперматозоидтар дамып жетіледі. Сперматозоидтар аналық жасушаны үрықтандырып, зигота пайда болады. Зигота тыныштық кезіңін өткеннен кейін, редукциялық белініп, жас хара балдыры дамып жетіледі. Хара балдырының тіршілігі гаплоидты фазада өтеді, диплоидты фазасы тек зигота ғана болады.

67-сурет. Хара: 1 - жалпы пішіні ризоиды, түйнекгер, бүйірлік бұтақшалары: 2 - талломның бір бөлігі- орталык жасуша, шеткі жасуша, оогоний, жұмыртқа жасушасы, коронка, антеридий: 4 - калкан, калкан тұғыры, сперматоген жішпелері, 5- сперматозоид.6-өскін

Тапсырма

1. Кеппешөптен хараның құрылысымен танысу

2. Тұракты препаратынан хараның жынысты мүшелері - оогоний мен антеридийімен танысып, суреттерін салу.

3. Қайталау сүрактарына жауап бере отырып, салған суреттеріне талдау жасау.

Қайталау сұрактарына жауап беру.

1. Хараларда ядро фазаларының ауысуы калай жүреді?

2. Хара балдырының анатомиялык күрылысы қандай?

3. Харалардың баска балдырлармен филогенетикалық айырмашылығы неде?

4. Хара балдырларының кандай практикалык маңызы бар.

Тәжірибелік сабақ 5-6. Тақырып: Диатомды балдырлар –Diatomohyta