Тұрсын ЖҰртбай «Ұраным алаш!»
жүктеу/скачать 10,78 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 2.1944 жылы халық мүддесін қорғаған «әділ билер» туралы ұлтшыл идеяны көтерген Мәметованың диссертациясын мақтап пікір білдірді.
- 4.1946 жылы Әуезовтің редакторлығымен Крыловтың мысалдар жинағы басылды, ол бұл жинаққа алашордашылардың атаманы Байтұрсыновтың аудармаларын қасақана саналы түрде кіргізіп жіберді.
- Біріншіден, Жұмалиев тарихи шындықты бұрмалап, Кенесары мен Наурызбайды ұлттық қаһарман дәрежесіне көтерді, ал сарай ақындары Нысанбай мен Досқожаны халық мүддесін жоқтаушы жырау деңгейіне көтерді.
- , №3) «Едіге» эпосын насихаттап қана қоймай, 1944 жылы «Едіге батыр» атты пьеса жазып, орыс жерін қанға бояп, өрт жіберген Алтын Орданың ханы Едігенің бейнесін сомдады.
- Әдебиеттанушы Кенжебаев та өзінің мерзімді баспасөздегі мақалалары арқылы жастардың санасын одан кем улаған жоқ. Қазбалап жатпай, бірнеше мысал келтірейін
- 1. 1940 жылы «Әдебиет және искусство» журналының №7-8 санында Кенжебаев «Едіге батыр» жырын дәріптеп мақала шығарды.
- Жол қайсы құдай салған, шайтан салған, Білмеймін осы арасы маған арман...»
- Бір мәселені әр уақыттағы еңбектерінде әр түрлі ұстаныммен жазған Сәбит Мұқанов та қазақ әдебиеттануын әбден жаңылыстырды.
- Кешегі ер Наурызбай, Кенесары, Қазақтың ерке, ардақты батырлары,– деп жырлады.
- Біріншіден, өзінің алғысөзі мен түсініктемесінде Алтын орданың патшалары мен мырзаларының атын атағанда Едігеден бастап, Қарасай – Қазиға дейін халық қаһармандарының қатарына жатқызады.
- Екіншіден, томды «Едіге» эпосынан бастауы және сол сияқты зиянды туындыларды шығарған сарай ақындарының шығармаларына орын беру арқылы, буржуазиялық ұлтшылдардың идеологі ретінде көрінген.
- Марабай мен Мергенбайдың нұсқасында Қобыланды Орақ батырмен бірге оның ағасы Мамайға қарсы соғысады. Айса
- Ұарасац мен Қазидың досы ретінде баяндалады. Демек, Қобыланды Алтын орданы қорғаушы, қазақ және орыс халқының жауы болғандығына еш күмәне тумауы тиіс.
- Орақ пен Мамай қоғамдық сақнаға шықпас бұрын 1295-1348
- Төраға: Бұл ұсынысқа қалай қарайсыздар Кенесарышылардың қатарынан сызылсын ба Кенесарышылардың тізімінен сызып тастау туралы ұсынысты мен де қолдаймын. Дауыстар: Дұрыс.
- Төраға: Демек, Пленумның шешімдерінің жобасынан оның атын сызып тастауға қарсылық жоқ қой Дауыстар: Жоқ. Бір ауыздан қостап дауыс берілді» (Сонда, 230 іс).
- «Қаныш аға! Сақ жүрмейсіз бе.Тым сенгішсіз. Әр кімге сыр ақтара бересіз»
Өзінің ұлтшыл тұжырымдарымен ондаған ғылыми қызметкерлердің санасын улағаны үшін де Әуезовтің кінәсі бұрынғыдан да ауырлай түседі. Әуезовтің қолынан өткен ондаған диссертациялық және дипломдық жұмыстардың тағдыры сіздерге белгілі. Тәптіштеп жатпай-ақ, дәлелге жүгінейін: 1.1934 жылы «Әдебиет майданы» журналының №11-12 сандарында жарияланған «Абайдың ақындық мектебі» атты мақаласында Абайды орыс әдебиетінің классиктері Пушкинге, Лермонтовқа қарсы қойды, көптеген принципті мәселелерді бұрмалады. Сол мақалада 1951 жылға дейін дұстанып келген Абай мектебі туралы мәселені көтерді. 2.1944 жылы халық мүддесін қорғаған «әділ билер» туралы ұлтшыл идеяны көтерген Мәметованың диссертациясын мақтап пікір білдірді. 3.1940 жылы Әуезовтің жетекшілігімен 1930 (негізінде 1931) жылы кулактардың көтерілісі кезінде атылған халық жауы Шәкәрім Құдайбердиннің шығармалары баспаға дайындалды. 1939 жылы осы бандиттің «Қалқаман – Мамыр» дастаны бойынша балеттің либреттосын жазды. 4.1946 жылы Әуезовтің редакторлығымен Крыловтың мысалдар жинағы басылды, ол бұл жинаққа алашордашылардың атаманы Байтұрсыновтың аудармаларын қасақана саналы түрде кіргізіп жіберді. 5. Сондай-ақ Әуезовтің Кенжебаев пен Қоңыратбаевтың, халық жаулары Саманчиннің (қырғыз ғалымы – Т.Ж.), Исмаиыловтың, Мұхамедхановтың және басқалардың шірінді, ұлтшыл диссертацияларына мақтау пікір білдіргені бәрімізге аян»,– деп санамалап шығады да өзге әдебиетшілерге көшеді. Осы баяндамада қамтылған және санамалап берілген әр бір «саяси-идеологиялық қателіктер мен ұлтшыл-буржуазияшылар бұрмалаушылықтар» келесі жылдың «азығына айналды». Ал ондай «ырыздықты» Қ.Жармағамбетов жомарттықпен дастарханға санамалап тұрып салып берді. Көкек айындағы деректерін өзгеше қырынан толықтырып, енді жазалай үкімінің баптарына қарай бейімдеді. Әдебиетіміздің тұлғалары қандай тауқыметті тағдарды басынан кешірді, қандай идеялар мен шығармалар империялық қысымға ұшырады? Мұның барлығы М.Әуезов пен С.Мұқанов арқылы ұлттық тұлғаларды тұншықтырудың тұзағы еді. Сондықтан да тақырыптан тысқары көрінсе де, тікелей қатысы бар деген уәжбен, енді кім мұның барлығын жинақтап, жүйелеп, бірге қашан түсіреді деген алаңмен, мысалдарды толық мазмұндап өтеміз. М.Әуезовпен қасарыса қақтығысуы Қ.Жұмалиевті қазақ әдебиеті мен ғылымындағы екінші тізімге іліктірді. Қ.Жармағамбетов: «Келесі бір әдебиеттанушы Қ.Жұмалиев өзінің 1940-1950 жылдары аралығында орта мектептің оқулығына арнап шығарған оқулықтарында және «Қазақ әдебиеті тарихының» бірінші томындағы «Батырлар жырының» тарауында, Махамбет Өтемісовтің шығармашылығы және Абай шығармаларының тілі туралы еңбектерінде, қазақ әдебиеті тарихының кейбір мәселелерін зерттеу барысында өзінің жүйеге түсірілген ұлтшылдық тұжырымдарын өткізіп отырды. Біріншіден, Жұмалиев тарихи шындықты бұрмалап, Кенесары мен Наурызбайды ұлттық қаһарман дәрежесіне көтерді, ал сарай ақындары Нысанбай мен Досқожаны халық мүддесін жоқтаушы жырау деңгейіне көтерді. Екіншіден, еңбекші бұқарасының зұлым дұшпаны, қазақ феодалдарының сарай ақындары тудырған реакциялық-феодалдық «Едіге», «Қобыланды», «Орақ», «Қарасай-Қази», «Тарғын» эпостарын буржуазияшыл-ұлтшыл Жұмалаиев сандаған ғасырлар бойында халықтың өзі тудырған халық шығармашылығы, халық қаһармандарының мұрасы ретінде кеңестік мектептің оқулығына енгізді. Үшіншіден: өзінің оқулықтары мен өзге де мақалаларында, институтқа арналған әдебиет бағдарламасында Жұмалиев ҚК(б)П Орталық Комитетінің 1947 жылғы 21 қаңтардағы қаулысына қарамастан, Бұқардың, Шортанбайдың, Мұраттың, Дулаттың, Нысанбайдың өлеңдерін кіргізу арқылы, олардың халыққа қарсы туындыларына жол ашты. Одан да зоғысы, соңғы уақытқа дейін контрреволюциялық «Алаштың партиясының Бөкей ордасындағы мүшесі Шәңгерей Бөкеевті ашық насихаттады. Төртіншіден, арнайы мақала жазу арқылы («Әдебиет және искусство», 1940, №3) «Едіге» эпосын насихаттап қана қоймай, 1944 жылы «Едіге батыр» атты пьеса жазып, орыс жерін қанға бояп, өрт жіберген Алтын Орданың ханы Едігенің бейнесін сомдады. ҚК(б)П Орталық Комитетінің ҮІІІ пленумының қарарында аталып өткеніндей, Жұмалиевтің осындай ұлтшылдық бұрмалаушылықтары кездейсоқ қате болудан әлдеқашан қалған, керісінше, оның көзқасының жүйелі ұстанымы болып табылады. Әдебиеттанушы Кенжебаев та өзінің мерзімді баспасөздегі мақалалары арқылы жастардың санасын одан кем улаған жоқ. Қазбалап жатпай, бірнеше мысал келтірейін: 1. 1940 жылы «Әдебиет және искусство» журналының №7-8 санында Кенжебаев «Едіге батыр» жырын дәріптеп мақала шығарды. 2. Сол 1940 жылы сол «Әдебиет және искусство» журналының №12 санында Кенжебаев «Қобыланды батыр» эпосы туралы мақала жариялап, Қобыланды түрікмен жұртына шапқыншылық жасаған деген жалған қисын келтіріп, сол ерлігі үшін Қобыландыны қазақ халқының даңқты батырларының қосады, сол арқылы кеңестік туысқан халықтардың арасына ұлттық өшпенділіктің уын сепкен. 3. 1941 жылы тағы да сол журналдың №5 санында барып тұрған түрікшіл Ақмолда Ғұбайдуллин туралы мақаласында: «Ақмолданың есімі біздің әдебиетімізде Шоқанмен, Ыбыраймен, Абаймен қатар орын алуға тиісті демократ-ағартушы», – деп қорытынды жасаған. 4. 1940 жылы шілде айында «Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған «Қазақ әдебиетінің хрестоматиясы туралы» мақаласында реакцияшыл ақындар: «Шортанбай мен Мұрат халықты қарулы көтеріліске шақырған нағыз ержүректер,– деп шектен тыс асыра бағалайды. 5. 1942 жылы қаңтарда, кеңес халқы неміс-фашист басқыншыларына қарсы қаһармандықпен соғысып жатқанда, Кенжебаев «Абылай хан» атты кітапша шығарып, Абылайдың Ресейге, орыс халқына қарсы жүргізген сатқындық саясатын әшкерлейтін деректерге қарамастан оны прогрессивті қайраткер деп бағалады. Кітапшасында, сонымен қатар, Кенесары Қасымовтың реакциялық қозғалысында мадақтаумен сыпаттаған. 6 Ақыры, өзінің «Қазақ баспасөзінің тарихынан» атты кітапшасында және «Сұлтанмахмұдтың поэзисы» атты кітабында (1949) алашордашылардың баспасөзі «Қазақ» және «Сарыарқа» газеттері мен «Абай» журналын ашық насихаттап, Торыайғыровтың ұлтшыл туындыларын бұралап пайдаланған. Ол өзінің пайымдауларында Торыайғыров 1918 жылы ғана алашордашылардың жолына түсті, ал өзінің ұлтшылдық қателіктерін 1917 жылы жазылған «Жүрек» атты өлеңінде сынаған болатын деген көзбояушылыққа дейін барады. Ал нақты шындыққа тоқталайық. 1917 жылдың басында жазылған «Жүрек» өлеңінде Торыайғыров алашордашылардың ұстанымына немкетті қарағаны үшін өзін кінәлайды. 1917 жылдың соңында «Алаш ұранын» жазды, ал 1918 жылы алаштың барлық атамандары мен көсемдерін мадақтаған «Таныстыру» атты дастанын жазды. Сол, 1918 жылы ұлтшыл «Алаш» партиясының сол қанатына ауысады («Үш жүз») да «Үш жүз» партиясынның атынан құрылтай жиналысына депутаттыққа түседі. Тағы да сол 1918 жылы «Абай» журналына (№3) «Социализм» атты мақала жазып, «Үш жүздің» солшылдар қанатын уағыздайды. 1919 жылы Торыайғыров «Кедей» дастанында қазақ ұлтшылдары австровенгерлер мен бундестерден алған ұлттық-мәдени автономияның бағдарламасын баяндайды, соңы «Алаш» партиясының күйрегенінен түңілген пессимизммен аяқталады. Ол: Жол қайсы құдай салған, шайтан салған, Білмеймін осы арасы маған арман...», – деп кедейлерді азат етудің жолын Ұлы қазан төңкерісі орнағаннан кейін үш жылдан соң іздейді және оны таба алмайды. Көріп отырғандарыңыздай, Торыайғыровтың шығармашылығында көптеген қайшылықтар бар, менің ойымша, Торыайғыровтың шығармашылығы туралы талқылау өткізу мәселесі пісіп-жетілген сияқты. Әдебиеттанушы Кенжебаев жолдас партиялық сыннан қорытынды шығармады, еш жерде өзінің өрескел қателігін мойындап сөйлемеді, үндемей құтылып, өзінің ұлтшыл көзқарастарын Қазақ мемлекеттік университетінің аудиториясына таратып жүр. Бір мәселені әр уақыттағы еңбектерінде әр түрлі ұстаныммен жазған Сәбит Мұқанов та қазақ әдебиеттануын әбден жаңылыстырды. 1. 1923 жылы «Қара тақтаға жазылып қалмаңдар, шешендер» атты мақаласында Мұқанов Кенесары Қасымовтың қозғалысын реакциялық қозғалыс деп баға берді, тура сол 1923 жылғы «Жайлауда» атты «Қызыл Қазақстан» журналының № 22 санында жарияланған өлеңінде Мұқанов: Кешегі ер Наурызбай, Кенесары, Қазақтың ерке, ардақты батырлары,– деп жырлады. 1930 «Қазақ әдебиетінің дәуірлері» туралы «Жаңа әдебиет» журналының №10 сананда Мұқанов Кенесарыны тағы даьреакционер етіп көрсетті. Ал 1942 «ХУІІІ–ХІХ ғасырлардағы қазақ әдебиеті тарихының очерктерінде» өзінің Кенесары қозғалысы жөніндегі бұрынғы пікірлерінің қате екендігін мойындап, «Қазақ әдебиетіндегі Кенесары мен Наурызбайдың бейнесі» деген тұтас тарау енгізіп, қарақшы Кенесары мен Наурызбайды мадақтайды, олар ұйымдастырған реакциялық-монархиялық қозғалысты ұлт-азаттық қозғалысы еді деп бағалайды. Оның бұл пайымдаулары ұлтшыл Бекхожиннің «Әдебиет және искусство» журналының 1941 жылғы №5 санында жарияланған «Кенесары мен Наурызбайдың бейнесі» атты мақаласымен мазмұндас. Екеуі жарыса жазған. Бұл ұстаным осындай нақты мәселе туралы айтылған Мұқановтың соңғы ұстанымы, сондықтан да оны Кенесары Қасымовтың реакциялық қозғалысының насихатшысы және жақтаушысы деп айтуға толық қақымыз бар. 2. 1932 жылы Мұқанов «ХХ ғсырдың басындағы қазақ әдебиеті» атты кітап шығарды, бұл шын мәніндегі буржуазияшыл ұлтшылдық пен халық жауларының шығармаларының бағдарламасы және оқулығы болды. Халық жауларынның зиянды туындыларын мақтайды, идеялық жағынан Жұмабаевті сынай отырып, оның өлеңдерінің «өресі биік» еді, Дулатовтың дастандарының «композициялық құрылымы ширақ ед», «Байтұрсыновтың аудармалары шебер еді» деп таңданады. 3. Мұқановтың өзі құрастырып, редакторы болып, алғы сөзі мен түсініктемесін жазған, 1939 жылы баспадан жарық көрген «Батырлар жырының» көлемді басылымында жіберген қателіктерінің астары оның кінәсін бұрынғыдан да тереңдете түседі. Біріншіден, өзінің алғысөзі мен түсініктемесінде Алтын орданың патшалары мен мырзаларының атын атағанда Едігеден бастап, Қарасай – Қазиға дейін халық қаһармандарының қатарына жатқызады. Екіншіден, томды «Едіге» эпосынан бастауы және сол сияқты зиянды туындыларды шығарған сарай ақындарының шығармаларына орын беру арқылы, буржуазиялық ұлтшылдардың идеологі ретінде көрінген. 4. Жұмалиевпен, Бекхожинмен бірігіп жазған 9 класқа арналған оқулықта және 8 кластың хрестоматиясында бірнеше жыл бойы Мұқанов Асан, Бұқар, Дулат, Мұрат, Досқожа сияқты орысқа қарсы ақындардың, түріктің реакцияшыл буржуазиялық әдебиетінен енген Қорқыт туралы аңызды, Хиуа хандығымен ауыз жаласа отырып Қазақстанның оңтүстігін Ресейден бөліп әкетуге тырысқан қарақшы Жанқожа Нұрмағамбетов туралы белгісіз автордың өлеңін кіргізіп, оларды насихаттады. Соған қарамастан, Мұқанов бұл қателіктерін толық мойындаудан жалтарады, тіпті ҚК(б)П Орталық Комитетінің ҮІІІ пленумында айтылған сыннан кейін де ол партиялық сынға қарсы шықты. Осы пленумда жолдас Шаяхметов тарихи тақырыпқа рналған кейбір пьесалар мен опера либреттоларын қайтадан қарауды бізге міндет етіп қойған болатын. Біз мұндай маңызды мәселені әлі талқылағамыз жоқ, «Қыз Жібек», «Ер Тарғын» опералары мен «Қобыланды» және басқада пьесалардағы қателерді әлі анықтай алмай келеміз. Осы нұсқауға сәйкес «Казахстанская правда» газеті қазақ эпосы туралы орынды мәселе көтерді. Осы уақытқа дейін халық шығармашылығының қатарына жатқызылып келген эпикалық және лирикалық эпостар терең талдауды және шынайы ғылыми тұрғыдан дұрыс бағалауды талап етеді. Бізге, Әуезов, Жұмалиев, Марғұлан, Мұқанов, Кенжебаев және басқалар сияқты феодалдық эпостардың фальсификаторлары мен апологеттерін батыл әшкерелеп, айып тағатын кез келген сияқты». Ол бұл мақсатына да жетті. Эпос пен фольклор туралы арнайы талқылаулар өтіп, «Қамбардан» басқа эпостардың барлығы да оқулықтардан алынып тасталды. Сөйтіп, жеті жылға жуық жас ұрпақтар эпоссыз тәрбиеленді. Алдағы болатын жан алып, жан берген әшкерелеулердің қай бағытта өршитіндігін аңғарта кету үшін Қ.Жармағамбетовтің «Қобыланды жыры» туралы пікірін назарға ұсына кетеміз. Қ.Жармағамбетов (жалғасы): «Осыған байланысты екі эпосқа тоқтала кетемін. «Казахстанская правда» өзге де нұсқаларының бар екенін ескерте келе «Қобыландының» Марабай нұсқасының барлығына сенімсіздік танытады. Оқиғалары ортақ, бірақ кейбір оқиғалар мен кісі аттарына өзгеріс енгізген, өз бетінше дербес шығарма болып табылатын жырдың бес нұсқасы бар. Марабай нұсқасында – қазынаға ие болу үшін Қобыланды Қазанды басып алады. Мергенбайдың нұсқасында – Марабай нұсқасы толық қайталанды, тек Қобыландының Құртқаға үйленуі кеңінен баяндалады. Айса Байтабыновтың нұсқасында Қобыланды қалмақ ханы Алшағыр мен оның бауыры Қазанға қарсы соғысады. Мұнда да Мараба нұсқасының көп жері қайталанады. Ал сол Айса Байтабыновтың екінші нұсқасында Қобыландының тұрмыстық өмірі, үйленуі, Жанкісі атты ұлының тууы баяндалады. Нұрпейіс Байғаниннің нұсқасында Қобыланды қырымның мырзасы қартқожамен одақтасып қалмақ ханы Алшағырмен, Барыспен соғысады. Көріп отырғанымыздай «Қобыланды батыр» эпосының өзге нұсқалары Марабай нұсқасын қайталайды. Осының барлығы Қобыландының Алтын орданың мырзасының қатарына жататындығын көрсетеді. Марабай мен Мергенбайдың нұсқасында Қобыланды Орақ батырмен бірге оның ағасы Мамайға қарсы соғысады. Айса Байтабыновтың екі нұсқасында да Қобыланды Орақтың ұлдары Қарасай, Қазимен достасады. Байғаниннің нұсқасында Алтын орданың қол астындағы қырым хандығымен одақтасады. Академик Радлов жазып алып, өзінің 1896 жылы шығарған «Түркі тайпаларының ауыз әдебиетінің үлгілері» атты көптомдық еңбегінің 3-кітабына енгізген «Қобыландының» ең соңғы алтыншы нұсқасында, Алтын орданың ханы Мамайдың досы сарай батыры, Ұарасац мен Қазидың досы ретінде баяндалады. Демек, Қобыланды Алтын орданы қорғаушы, қазақ және орыс халқының жауы болғандығына еш күмәне тумауы тиіс. Кенжебаевтің 1940 жылғы мақаласындағы, Әуезовтің «Қобыланды» пьесасындағы, Марғұланның докторлық диссертациясындағы, Ғабдуллиннің «Қобыланды» эпосын ғылыми зерттеу мәселелері» және Жұмалиевтің «Қазақ әдебиеті» тарихының бірінші томындағы эпос таралы тарауындағы Қобыланды парсы ханы Ғазанмен соғысты дегені тарихи деректерді тұп-тура фальсификациялаудың өзі болып шығады. Біріншіден, алты нұсқада да Алтынорданың қараұшылары Мамаймен, Орақпен, Қарасай, Қазимен бірігіп «кәпірлерге», яғни, орыстарға және басқа да халықтарға қарсы соғысады. Мамайдың 1380 жылы 8 қыркүйекте Күликов шайқасында жеңілгені белгілі. Орақ, Қарасай мен Қази Ресейге қарсы ХІҮ ғасырдың соңында, ХҮ ғасырдың басында соғысты. Ал парсы ханы Ғазан Орақ пен Мамай қоғамдық сақнаға шықпас бұрын 1295-1348 жылдары тақта отырды. Екіншіден, «Қобыландыда» қызылбас деген кәпірлер, яғни, исламнан бас тартқандар жиі кездеседі. Исламның софылық, шейіттік және өзге де ағымдары болғаны белгілі. Арабтардың билігіне қарсы Шейіттердің шарулар қозғалысы ҮІІІ – ІХ ғасырларда орын алды. Қызылбастар деп осы шейіттерді атаған. Алтын орданың тарауының қарсаңында шейіттік ағым Кавказдағы Әзірбайжан мен Дағыстанға тарады. Алтынордалықтар бұл аймақты бірнеше рет шапқыншылыққа ұшыратты. Демек, «Қобыланды» эпосындағы қызыл бастар – өзге емес, Қап тауындағы бауырларымыз», – деп енді «Ер Тарғынға» ауыз салды. Қаншама эрудит, алғыр, шешен болса да Қ.Жармағамбетовтің эпос туралы білімі тура осы тақырыпты ондаған жылдар бойы арнайы зерттеп келе жатқан М.Әуезовтің, Ә.Марғұланның, Қ.Жұмалиевтің, Б.Кенжебаевтің, М.Ғабдуллиннің деңгейінен биік әрі терең болмаса керек. Ет қызуымен айтылса да түйсіктен тыс тұжырымдар бұл. Ендігі кезекті алысымен Т.Жароков тура көктемдегі әшкерелеуші екпінмен:
Әруақтардың өзі кешірсін, бұл пікірді жалғастырмаймыз да, түсінік те бермейміз. Қазақтардың тым қатты кеткеніне таң қалған Дм.Снегин «Кеше өзінің баяндамасында, Қ.Жармағамбетов, Қазақстан кеңестік Жазушылар одағына өзі келіп, аса жауапты – жауапты хатшылықтың міндетін тапсырып алған кездегі көріністерді соншама көргісіз етіп баяндап берді. Жармағамбетов жолдастың баяндамасын тыңдап отырып, ол келгенше Жазушылар одағында кеңес адамдары істемеген сияқты, жазушылар одағы жуындыда қалған мекеме сияқты әсерде қаласың, – деп басу айтыпты. Мінбеге Ғабит Мүсірепов шығып, өзінің бұрынғы пікірлерін жаңа орамдармен емеуірін таныта айтып, М.Әуезовті шымшып өтті, С.Мұқановтың атын атамай, одақтың басшылығының ісін мүлдем жоққа шығарды.Біз тек саяси бағалауын ғана аударып береміз. Ғ.Мүсірепов: «Буржуазиялық ұлтшылдықтың жеке жазушылар мен ақындардың шығармаларынан көрініс бергеніне дау айтуға болмайды, өйткені жазушы-ұлтшылдардың жас кеңес әдебиетімен белсенді күресі тұсында оның тарихи-теориялық тұрғыдан тереңдеп кеткен тамыры осы уақытқа дейін өзінің улы жемісін беруді жалғастырып келеді. Кімде кім өзінің ұлтшылдығын түзеткісі келсе, онда ол мұны ертеде өткендігін сылтауратып бетін жылтыратып майлап қоймай, ең алдымен осы тамырды аршып алып, отап тастауы керек. Менің ойымша, большевиктік сын мен өзара сынның ең басты және бағыттаушы маңызы осында. Сонымен қатар, біздің Қазақстанның кеңестік жазушылар одағы және оның Төралқасы мен басқарма мүшелері, буржуазиялық ұлтшылдыққа қарсы күресте, социалистік реализмнің негізгі бағытынан ауытқушылықпен күресте, жауапсыздықпен және халтурамен, демек, жазылған шығарманың биік идеясы мен көркемдік сапасы жолындағы күресте қатаң да талапшыл партиялық ұстанымды көрсете алмады.Соңғы уақытта, баяғы әдетімізше, шынайы шығармашылықтан көрі мағынасыз ішкі қырқылжың мен пайдасыз ұсақ-түйекке көп көңіл бөлінді. Қайран уақыт босқа кетті. Жоғарыдағы партия ұйымдары да Жазушылар одағында не болып жатқанын жақсы біле тұра, оған немқұрайлы, кейбір жағдайларда ымырашылдықпен қарады. Міне, біздің ащы шындығымыз»,– деп өзінің екі жүзді қанжар екенін танытып өтті. Өйткені, «тамыры тереңге кетіп, өз тамырын өзі аршымай, өз тамырын өзі отап тастамай, құр бетін жасырып» жүрген адам жалғыз, ол – Мұхтар Әуезов болатын. Ал «ішкі қырқылжыңға» жол берген адам, әрине, Сәбит Мұқанов. Орталық Комитеттің идеология жөніндегі хатшысы І.Омаров ауысып, орынына «сұр кардинал» Сужиков келген. Демек Орталық Комитетті де сынауға болатын. Ең бастысы, осы жолы ұйымдық мәселе қаралатын. Бір ауыз сөзбен үш жолбарысты бір оқпен атып, үшеуіне де тигізіп отыр. Сол арада Қасым Аманжолов сөзге араласып:
Жарыссөзде М.Ақынжанов, А.Шарипова, С.Омаров, Ғ.Сланов, Т.Әлімқұлов сөйлеп, Қ.Жармағамбетовтің баяндамасын және жоғарыдағы аталған адамдарды, соның ішінде Қ.Бекхожинді батыра сынады. Пленум ұйымдық мәселе қарап, Жазушылар одағының төрағалығына сол кездегі Гурьев облыстық партия комитетінің идеология жөніндегі хатшысы Ә.Жаймурзин сайланды. Одақ үшін де, оның жаңа хатшысы үшін де ең бір ауыр жылдар күтіп тұрды. Өйткені саяси жазалау науқаны енді ғана көрігін қыздырып, тікелей жазалауға көшкен еді. Жоғарыда «әшкереленген саяи-идеологиялық, ұлтшыл-буржуазияшыл бұрмалаушылықтар мен қателіктерді» жіберген академик М.Әуезов Ғылым Академиясы президиумының 1951жылғы 14 қыркүйектегі № 577 қарарымен жалпы жиналыстың шешіміне орай Президиум мүшелігінен босатылды. Бұл сүркілдің басы еді. Енді оны ешкімде қорғап қала алмайтын. Өйткені сол күндері осында сілтеме жасалып отырған Ғылым Академиясының президенті Қаныш Сәтбаевтің өзінің үстінен де құпия тергеу жүріп жатқан болатын. Парасатты зиялы Ілияс Омаров сол тұста қудалауға түсіп жүрген Қаныш Сәтбаевқа: «Қаныш аға! Сақ жүрмейсіз бе.Тым сенгішсіз. Әр кімге сыр ақтара бересіз»,– деген екен. Сонда Қаныш ғұлама: «Әй, Ілияс-ай! Табиғатта керексіз зат жоқ қой. Құзғынды да құдай жаратқан. Бәрі қыран боп кетсе, қарғалар қайтып күн көреді. Оларға да жұмыс керек қой»,– депті (жиені Н.Жармағамбетовтің мәліметі). Соның нәтижесінде ол 1951жылы 23 қарашада осы орыннан дәмегөй, аса қуатты қолдау мен күшке ие, геология, тау-кен саласындағы орыс және өзге ұлттардың өкілдерінің (М.Сәрсекеевтің «Қаныш Сәтбаев», «Нартұлға» атты кітаптарын қараңыз) қасақана арандатуымен, С.Бәйішев пен Н.Сауранбаевтың саяси жетекшілігімен, С.Нұрышев пен Ә.Тәкежановтың сумаңдығымен Қ.Сәтбаев: Ғылым академиясында кадрларды іріктеу мен қаржы-қаражат пайдалану саласында өзімшілдікке жол берді, Академияның партия ұйымын менсінбеді, жершілдік пен рушылдыққа жол берді – деген желеумен қызметінен босатылды. Академиктер М.П.Русаков пен Ахмет Жұбанов ғылыми атақтарынан айырылды. Бұған Құдайберген Жұбановтың кенже ұлы Асқар Құдайбергенұлы Жұбановтың қолындағы құпия мекемеге арнап жазылған хаттың көшірмесі дәлел. 1951 жылы 11 желтоқсан күні Қайым Мұхамедханов «әшкереленген халық жауы» ретінде жазушылар одағынан шығарылды. Демек, бұл кезде абайшыл, әуезовшіл ғалым түрменің ыстық, суық камерасына кезек қамалып, «сыннан» өтіп жатыр деген сөз. Сонымен Қайым жиырма бес жылға кесіліп, маршал Жуковтың штабындағы генералдармен бірге “сыбаға бөлісіп” шыға келді. Қ.Мұхамедхановтан сұрағаны: “Маған бұл тақырыпты Әуезов зорлап зерттетті”– деген жалғыз-ақ сөз. Соны жазып берсе бостандықта жүрмек, ғылыми атағын да сақтап қалмақ екен. Түрмедегі ыстық, суық камераны, әртүрлі қорлаулар, қоқан-лоққыларды, алдау-арбауды басынан кешірсе де Қ.Мұхамедханов М.Әуезовті ұстап бермеді. Сөйтіп, Мұхтар Әуезов те өзінің сенімді достары мен шәкірттерінің көмегінен қол үзіп қалды. Егер Қ.Сәтбаев Президент болып тұрса, онда М.Әуезовтің «қолды болуы» да екіталай екенін партиялық жазалаушы жауынгерлер білді. Біз осында аты аталған, Қ.Сәтбаев менсінбеген «бастауыш партия ұйымының мүшесі» Ә.Тәкежановпен бір неше ай сұхбаттас болғанымызда байқағанымыз, осынау тік мінезді, тау ішіндегі саяжайында қалған өмірін жалғыздықпен өткізген тапшыл тарихшы сол науқан қайтып келсе, тағы да «атойға шыға келуге» дайын сияқты көрінетін. Өкінішке орай С.Нұрышевпен әңгімелесудің еш орайы келмей-ақ қойды. Оған өкінген де жоқпыз. 3. Бұл қызылкеңірдек науқан тағы да екі жылға созылды. Алғашқы қарбалас «әшкерелеу науқанына» қарбалас кіріскен жалғыз қазақ жұртшылығы емес еді, буржуазияшыл, ұлтшыл, реакционер, монархияшыл, феодалшыл, байшыл, манапшыл, алашордашыл, махношыл, муссауитшіл, дашнякшыл, кньязшыл, құрбашыл, ұлы орыс ұлтының проерессивті отарлауы мен жазалау саясатына қарсы панисламистер, пантүркистер, жойытшылдар, идеясыздар, сана ағымының сары уайымшылдары, жалған ғалымдар мен жалған ғылымның емшегін сорушылар және олардың идеясын жасырын өткізушілер мен насихаттаушылар кеңестік идеологияның саяси жазалау үрдісіне сай асқан бір бауырмалшылдық-интернационалистік өрлеумен барлық республикаларда қарышты қарқынмен, екпінмен құйындатып жатты. Бірі ауыр, бірі жеңіл, біреудің күні туып, біреудің мысы басылып, бірі жер аударылып, бірі түрмеге қамалып, аласапыран болды кетті. Өзінің жұртындағы дау мен дамай, айып пен жала, сатқындық пен табалау, басыну аздай, Мұхтар Әуезовке осы 1951-1953 жылдардың аралығында қырғыз ағайынның «алақандай намысын алып беруге» («Манастағы» Ер Ағыштың сөзі) атсалысуына тура келді. «Атаң көрі, қоқи» деп бір кіріссе, оңайшылықпен екпінін баспайтын шағын елдің талқысы да оңайшылықпен өткен жоқ. М.Әуезовтің шәкірті ретінде әшкереленген Жамғырчинов жер аударылып тынған. Алайда олар өзінің ең ұлы ұлттық мұрасы, ұлттық ұйытқысы, қырғыз ұлтының екінші мағынасы «Манас» эпосының тағдыры тәлкекке ұшырап, содан айырылып қалу қаупі туды. Неге екені түсініксіз, осы эпостың дауы ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін созылды. Кейде өз тағдырын өзі өртке салуды әдетке айналдырған осындай қозғалыс біздің халықтарға ғана тән бе деген күбірткі күдік те қылт ете қалады. Қырғыздар үшін сондай бір талмауытты тұста «Манас» эпосының тарихилығы мен халықтығы қақындағы Бүкілодақтық көлемдегі СССР Ғылым Академиясы ұсынған талқы өтуге тиісті болды. Эпос пен фольклор туралы қорытынды тұжырым жасауға тиісті бұл жиналысқа ең таңдаулы шығыстанушылар мен түркологтар, фольклоршылар, әдебиеттанушылар, тарихшылар, жазушылар қатысу жоспарланды. Егерде осы жолы «Манастың» беті теріс қайырылып кетсе, қырғыз халқы ғана емес, әлем жұртшылығы өзінің ұлы эпостық мұрасын зерттеуге, оны басып шығаруға кемінде елу жыл кенжелік танытар еді. Қазақ эпостары мен фольклоры да соның кебін құшар еді. Өз елінде басы бәйгеге тігіліп жүргеніне қарамастан Мұхтар Әуезов 1952 9-11 маусым аралығында Фрунзе (Бішкек) қаласында өткен «Манасты» зерттеу мәселелері» жөніндегі ғылыми сессияға қатысты. Сол сессиядағы тағдырлы талқы иелері А.Тоқымбаевпен, Т.Сыдықбековпен, Ш.Айтматовпен әңгімелескенімізде: «Манастың» бар тағдырын Әуезовке тапсырдық. Үміт тек сол кісіде ғана болатын. Бүкіл қырғыз елі ауыл-ауылдан атпен келіп, сессия өткен театрдың ғимаратын қоршап тұрды. Сыртқа лаба қойдырып, содан Әуезов мінбеге көтерілгенде Манас пен «Шоң қазақтың» тілеуін тілеп айғайлап тұрды»,– деген сөзді бір ауыздан мақұлдады. Өйткені ол кезде одақ көлеміндегі ғалымдардың Орта Азия аумағында санасатын жалғыз адамы –Мұхтар Әуезов қана екен. Сондықтан да қолындағы қамшысын, тақымындағы ертоқымын қысып, ширығып тұрған халық Мұхтар Әуезов созылыңқы дауысымен:
жүктеу/скачать 10,78 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|