Ясауи ілімінің намаздары және масһаб білімінің қателіктері. 5-ші кітап; 1-ші бөлім Алматы-2011

Заманның намазы себепке иман келтіру

жүктеу/скачать 4,28 Mb. бет 21/46 Дата 05.02.2022 өлшемі 4,28 Mb. #13776

Бұл бет үшін навигация:

• Анық құдай-шын құдай
• Шын махаббат қылуға Шын сабырың жетер ме
• Әулиедей асықты Қасиетін былғайсың
• Бірінші байлық денсаулық, екінші байлық ақ жаулық, Үшінші байлық он саулық»
• Өлімнен ұят күшті
• Ұят келіп көздеріне тұрды
• Мен келген кезде, ол жерден ұят кетер болар
• Әр уақытта нәпсі келген кезде, сабыр қашар болар
• Жақсылық пен жамандық -болды сегіз.
• Ғылымнан едім жалаңаш
• Философ-ойшыл жазғанын
• Іштегі құлағыңмен тыңда шырақ!
• Табамын мен де қабір бір күн қармап

Заманның намазы себепке иман келтіру. Жалпы иман дегеніміз, қандай себептік жаратылыс, қалай және қандай жағдайда келеді, жүрекке зейнетеледі? Иман келген кезде адам баласында қандай өзгеріс болады? Енді, осы мәселе тұрғысында масхаб діни сауатты саналған имамдар тарапынан ертегіге айналып, көптеген жағдайда пендені қияли болмысқа жетелейтін, жауапсыз сауалдардың шешімін іздеп көрсек. Сонымен иман келтіру үшін, әуелі ниетене білу керек. Ниеттің негізі, ұлттық несібеміз, салт-дәстүрімізден, нанымнан басталады. Енді бәрімізде де, осы заманға лайық ақылда, білімде бар, бірақ көбіміз білімнің заман жетістігіне сүйеніп, дін-дәстүрін ескіліктің қалдығы деген наныммен, өткенге, ата-баба салт-дәстүріне толық иланып нанбаймыз, ал кейбіреулеріміз діншілер көрсеткен ізбен жүріп, әйтеуір бес парызымызды орындап, ақиретте жаннатық болатынымызға кәміл сенімдіміз. Ал, енді үшінші біреулеріміз, өткенімізге толықтай нанамыз, бүгінгі ісіміз дұрыс, ізгілік жасап, ақыл, білімізді жетілдіріп, халыққа ізгілік, жақсылық істерге, сауапты амалдармен қызмет жасап жүргенімізбен, діншілер айтқан болашақта «роял» деген жаннатқа кіресің, намаз оқымасаң кәпір қатарында өлуің мүмкін, деген үгітеріне, пәтуа сөздеріне сырттай мойындап, іштей күліп, өзіміздің жүрек қалауымен, тіршілік базарын жүргізіп жатқандарымыз басым көпшілікті құрайды. Кімдікі дұрыс, кімдікі бұрыс құдай біледі, деп әйтеуір жартушы иеміздің бар екендігіне де күмән келтірмейміз. Олай болса, сол білетін құдайымыздың мекені барма, болса қайда? Негізінен құран насихатына жүгінсек; ғибадат яғни намаздардың негізі, Аллаға құлшылық жасау, толық «Бой ұсыну» болып, яғни қазақ халыққа ортақ ұғымда, құдайға мойынсұну деп түсіндіреді. Жоғарыдағы дін ғалымдарымыздың, діни философиялық ойшылдық негізінде келтірген мысалындағы, қаһарман қартарымыздың «шүкірлік етудің шышаны болған ұлы Жаратушыға деген ғибадатарының көрнісін» Шәкәрім атамыз; «Шыннан өзге құдай жоқ, Анық құдай-шын құдай. Ұқпай қалма алаң боп. Шын болмаса, кім құдай? Бұрын шын бар, бүгін шын Ертең шын бар-үш бөлек, Керегі жоқ бұлардың. Бұзылмайтын шын керек! Шын махаббат қылуға Шын сабырың жетер ме? Көрінген әрбір сұлуға Көңілің толқып кете ме? Олай болса таза ақыл, Әулиелік сенде жоқ. Баянсызға бәрі құл, Жынданбаған пенде жоқ. Әулиедей асықты Қасиетін былғайсың. Қылығын қылып жастықтың Бір қалыпта тұрмайсың Әлде сайтан, әлде жын. Бірін тасатап, бірін мін. Адам емес, айуансың. Неге тұрсың, сен де шын!?» Олай болса; Құдай дегеніміз шын, рас бар. Бірақ, ондай шын, ешқашан бұзылмайды және бұрында болған, бүгінде бар, ертеңде болатын, негізгі тұтастай барлық әлемді жаратушымыздың бізге көрсетіп тұратын, ғайыптық жартылыс істерін жүргізуші, ғайыптан көместік себебін-хикметті істерін меңгеруші жаратушылық құдіретті қолының, әулиелер меңгерген қасиеттері арқылы хикметті бейнеленуін, Шәкәрім атамыз ескертіп тұр. Демек; Хикмет-ғылым, әулиелер арқылы адамзатқа көрінетін, білнетін, естілетін құпия білім хикметтер-шындық. Бірақ бұл хикметті істерге, яғни құдайға мойынсұну үшін махаббатпен құлшылық, ғибадат, шүкірлік қылу үшін де, таза ақыл мен сабыр қуаты керек дейді атамыз. Таза ақыл болмаса; көрінген, көңілің қалаған сиқыр, алдамшы жылтыр сөздермен, сондай істерді меңгерген пенделердің соңынан ілесіп адасасың, сондықтан таза ақылды әулиелер қасиетіне жалғанып, әуелі жындылығыңды тазартып, бойыңды меңгер, ойыңды түзе деп ескертеді. Баянды мінез-құлық, таза ақыл, сабыр қуатымен жүректі иманмен яғни хикметті білімен, зейнеттеп барып, махаббатпен мінәжат еткенде ғана, құлшылығымыз құдайдың алдында Алланың қалуына ие болады екен. Сабыр мен таза ақыл егіз болып, енді сабырлық қуаттың тән тазалығымен тікелей қатыстылығын естен шығармаған жөн. Сондықтан тәнді арамнан тазартып, етті ауыртып, 40-қа келгенше еңбек етіп, адамзаттың 40-тан кейін ғана ақылы тазара бастайтынын да білген абзал. Олай болса Шәкәрім атамыз ескерткендей, біздердің тәнімізді толық тазартпай, сабырлық қуаттарды меңгеруде тұрмыс тауқыметімен де сыналмай, тек бес парыз орындаумен, «намазхан» аталып, құранды жаттап алып, яғни қазіргі таңдағы исламдық дін ұстанымындағы, осындай себептермен; «иман келтірдім» деп өзіміз тапқан шынымыз, яғни иман деп атап жүргеніміз, бәрібір бірімізді хайуанға, бірімізді сайтанға айналдырып, адамдық бейнемізді бұзып жатса, онда қандай иман келтіру, қандай құдайлық шын? Осындай қызылбастық салтпен, иман келтірдім деген, құр ой жорыған намазхандық әдетімізден, қазақ елінде де тек жындылық қылықтардың туындауымен көрнісін беріп жатқаны да даусыз. Сондықтан, мұндай құбылмалы жындылық мінезден құтылудың басты жолы, тек әулиелік сабырлық пен таза- ақылды тауып барып және кешегі, бүгінгі еретеңгі тағдырымызды тазартып, осы үш шынымызды баянды қылу үшін, тапқан табысымызды шынымызды тексертуге, түзетуге құдайдың құзырына аманатарды қайта ұсынуымыз керек екен. Ол үшінде жер бетінде хикметтермен белгілеп қойған, өзінің достары, сүйікті құлдары, әулие періштелері арқылы атқарылатын, Құдайдың үйінің есіктерін қағып, жалбарынып сұрауды білуіміз керек. Сондықтан да, жаратқанның сүйікті құлдарына табынып, ішімізде болып жатқан, үш кісінің өз ара дауына, араша «қолдау» сұрауға, Құдай патшалығын сипаттарын іздеп көрейік. Құдайға мойынсұну туралы және жаратқаның адам баласына өзіне құлшылық қылуға негізінен үш себепті ашық көрсетіп қойғанына, Мұса пайғамбарымыздың Раббына қойған сұрақтарынан көрінеді: «Мұса пайғамбар; «Ей, Алла Тағала, адамдарға саулық бердің, бірақ ауру бермесең не болар еді?» Құдай тағала былай деп жауап қайырды: «Ей, Мұса, адамдарға саулық беріп, ауру бермесем, мені ешкім де есіне алмас еді.» «Ей, Алла Тағала, бізге тіршілік бердің, өлімді бермесең болмас па еді?» Алла Тағала былай деп жауап қайырды; «Ей, Мұса, тіршілік беріп, өлім бермесем, халық менен қорықпас еді». «Ей, Алла Тағала, адамдар үшін жұмақты жараттың, бірақ тозақты жаратапай-ақ қойсаң болмас па еді?» Алла Тағала айтты; «Ей, Мұса, егер тозақты жаратпасам, ешкім менің рақымымнан үміттенбес еді». Сонымен бірінші иманның себебіне тоқталсақ; Адам баласының бірінші байлығы ден саулық. Ден саулық дегеніміз, тән саулықтан туындайтын яғни сабырлықпен, таза ақылмен амал қылумен, естілікпен, есейгендікпен, адамгершілікпен көрнісін береді. Қазақта теріс қылық жасағанда; «Денің сау ма өзіңнің?» деген сауалмен, ақылының, есінің түзулігін ескертеді.Енді Мұса пайғамбарымызға білдірілген үш түрлі Алланы еске алудың адамзаттық құлшылық намазын аталарымыз; «Бірінші байлық денсаулық, екінші байлық ақ жаулық, Үшінші байлық он саулық» деп ғибадатың үш түрлі білімін, парасын ескертіп кетіпті. Осы үш түрлі байлықтың негізі болған; 30-пара қуатты меңгерген адам баласының ғана Алла Тағалаға ғибадаты түзу деп атауға болады. Олай болса иман келтірудің бірінші шарты естілікті қалыптастыру, яғни ден саулық. Дені саудың, жаны сау болып, ол үшін де ұлттық салтымыз, дәстүріміз, әдебімізді меңгеру керек. Қызға! «Қырық үйден» Ұлға; «Отыз үйден», тиым салтын меңгеру керек. Екіншіден; өлімге иман келтіруді, қазақта «аруақ заңдылығы» деген қалыптасқан әдет-ғұрпымыз, жерлеу рәсімдерімізбен; «Өлі риза болмай тірі байымас» деген, Құдайдан қорқу амалының, яғни ұлттық намазымыздың берік қағидасы қалыптасқан. Және өлімнің сыңары ұйқы, ауру деген қағиданы берік ұстанумен, ауырмаудың, дұрыс мәнді ұйықтай білудің, ұйқы кезіндегі көретін түс, аян арқылы да емделу тәсілдерін, білімін жорып, орындаумен бірге өлімге иман келтірумен біртұтас деп білген. Енді осындай екі түрлі тәрбиені меңгергенде ғана ақ жаулық, яғни тұрмыстық салт-дәстүріміз, жетім, жесір қағидалары, ұрпақ тәрбиесі сияқты әдет-ғұрыптық ерекшелігіміз, ақ жаулықтық діл байлығын яғни көктегі қазынамыз рухани егінімізді өсіруге арналған имандылық қағидамыз пайда болады. Сондықтан, ақ жаулық қағидасы ұлтымыздың ар білімі болып, әрбір, ерекек, ұрғашы жынысқа бірдей міндетті орындалатын намазымыз, ерекшелік ғибадатымыз тағы да бар. Ден саулық жан саулықтың күзетшісі болса, ақ жаулық ар-ұжданымыздың күзетшісі болып саналады да; «Өлімнен ұят күшті» деген нақыл қалдырған аталарымыз. Ал енді үшінші байлық- он саулық турасына келсек, бұл енді тозақ, жаннат ақирет тіршілігмен, біздердің сәзжде намаздарымыздың орындау шамасына тәуелді және ұлтық дәстүрлі аруақтық білімізді ескертеді. Бұл үш байлықтың да мекендері және өлшемдері бар. Бұл жайды келесі басылымға қалдыра тұрайық. Осындай тірі адамға бақытты өмір сүруге керекті, үш түрлі адамгершілік қағидаларын өтеу міндетін толық атқара білген пендені ғана, енді Алланың рахымына бөлену үшін намаз оқу, ораза, хаж, зекет сияқты ғибадатын толықтыру арқылы орындайтын қазақтың дәстүрлі дініміз деп атауға болады. Сондықтан да аталарымыз, алдыңғы үш байлығың болмаса; «Молданың айтқанын істе, істегенін істеме!» деп қатаң аманат еткен. Абай атамыз да бұл жағдайды «Иман гүлі» деп атап; «...Руза намаз, зекет, хаж-талассыз іс, Жақсы болсаң, жақсы тұт бәрін тегіс. Бастапқы үшін бекітпей, соңғы төрті Қылғанымен татымды бермес жеміс..» деген өсиетпен, дін құлшылығы барлығы 7-амалмен, пайғамбарымыздың ескерткен, жеті сүйекпен сәзжденің діл бақшасын өсірумен ғана құлшылқтың нәтижесі болатынын ескертіпті. Сондықтанда, адамзат баласына жаратушы иеміз тіршілік етуге керекті барлық нығметтерін беріп, және мәңгілік өмір бастауы жанатын жаратып, енді оның тұрғындарын таңдауды сынақ қылып, және адамзат арасында әділеттілікті қамтамасыз үшін, түрлі нығметтерін де, және аздыратын қарсылық себептерін де қоса жаратқан. Сонымен, әрбір жаратылған пендесі, Алла Тағаланың алдында бірдей рахымға жету үшін, құлшылық жасап, бұйырған тіршіліктік, сәзжделік намазымен, әрбір пенденің өзіне лайық істеріне қажетінше жобасын біліп, осы нығметтерін көбейтіп алуға, орындайтын ғибадат-намаздарын араларымыздан ұстаз-үйретуші пайғамбарлар, елшілер, әулие-әмбилерді тағайындап, және әулиелік дәрежелерге жетуге әрбір пендесіне мүмкіндік те беріп қойған. Сондай әулие болып өткен аталарымыздан, бұл жағдай туралы мынандай өсиет-ғибрат қалыпты: « Адам атамызды жаратқанда оған әуелі жаратушымыз ақылды жіберді. Ақыл келіп айтты: «Ей, адам, мені саған жіберді». Адам ата айтты: «Орның қайда болуы керек болса, сонда тұрғын» деп. Ақыл келіп басына кірді. Онан кейін ұят келді. «Ей, адам, мені саған жіберді». Әзірет Адам ата ұятты жылы қарсы алып, былай деді: «Тұратын орның қайда болса сонда жайғас» деді. Ұят келіп көздеріне тұрды. Онан соң мейір келіп адам көңілінде орын тапты. Сабыр келді. Ол адамның қарнында болуға бұйрық алды. Және төрт нәрсе жіберді. Әуелі өлім келді жетіп: «Ей, адам, мені саған жіберді.» деді ол. Адаматамыз оған да: «Өз орныңды тауып орналас» деді. Өлім болса оған: «Менің орным сіздің басыңызда тұр» деді. «Ол жерді ақыл алып тұр ғой, болмайды»,-деді Адам ата. Өлім айтты: «Әр уақытта өлім келгенде, ақыл жайына кетер». Сонан соң ләпсі келді. Ол өз орнының адам көзінде екенін айтты. «Сенің орныңды ұят алып тұр»,-деді Адам ата тосылып. Ләпсі айтты: «Мен келген кезде, ол жерден ұят кетер болар». Үшінші болып ашу келді жетіп: «Ей, адам, мені саған жіберді». «Құп-ақ, орның қай жерде болса, сонда барып тұра ғой»,-деді Адам ата. «Орным сіздің көңіліңізде дүр» деді ашу. «Ол жерді мейір алып тұр ғой». Сонда ашу айтты: «Әр уақытта ашу келген кезде, мейір қашады емес пе?» Осы кезде нәпсі жетті: «Ей, адам, мені саған жіберді». «Тұрар жайың қайда болуы керек болса, сонда бара ғой»,-деді Адам ата. «Менің жайым қарныңызда дүр». Адам атамыз айтты: «Ол жерді сабыр алып тұр ғой». Нәпсі айтты: «Әр уақытта нәпсі келген кезде, сабыр қашар болар». Бұл ғибараттардан әуелі тағдырға иман келтіру деген шариғаттың қарапайым шарттары, яғни «Төртеу түгел болса, төбеден келер» деген аталар нахылы пайда болады. Сондықтан жоғарыдағы 3-түрлі иман гүлін өсіру үшін, енді 4-қуатты жетілдіріп, меңгеру керек. Және оған қарсы 4-түрлі сынақты да қоса жіберіпті. Егер, ақыл болмаса, адам баласының денсаулығы да болмай ауру-өлім күнде қонаққа келер. Ал ұятты бесіктен бастап қалыптастырмаса ол білуге, көруге деген құмарлық, құштарлық, асықтық, ғашықтық деген ләпсі қуатының, арсыздықтың қақпанына түсері даусыз. Мейрімділікті ашуды жеңумен ғана қалыптастырып, сабырлық болса жалпы нәпсіні тәрбиелеп, тәнді тазартумен ғана пайда болмақ. Бұл төрт сөзге, 4-түрлі қуаттарға байланысты тағдырлық жазудың жағдайын, Пайғамбарымыз; «Расында, әрбіреуіңнің жаратылысы анасының жатырында 40-күн бойы тамшы түрінде қалыптасады, сосын дәл сонша (40-күн) уақыт ұйыған қан түрінде болады, сосын дәл сонша (40-күн) уақыт бір тістем ет түрінде болады, сосын Алла бір періштені жіберіп, оған 4-сөзді жазу әмір етеді және оған: «Оның амалын ризығын, өмірін және бақытты не бақытсыз болатынын жаз!» деп айтылды. Содан кейін шаранаға жан үріледі. Солай, сендерден бір кісі жананатқа бір кез қалғанша игі амалдар жасап келіп, сосын тағдыры озып, тозақтықтардың амалын жасайды және тозаққа бір кез қалғанша жаман амалдар жасап келіп, сосын тағдыры озып, жаннаттықтардың амалын жасайды». (1294-өсиет) Міне адам баласына бұйырылған құлшылық ана құрсағынан басталып, осы төрт белгімен жазылып, оған қарсы сырттан келетін; 4-қарсылықтың әсерімен тал бесіктен, жер бесікке кіргенше күресуді тағдырдың жазуы, өзіңнің бақытың үшін рухыңа, жаныңа, тәніңе қызмет жасатуды, Аллаға құлшылық ғибадат жасау дегеніміз ақылға дұрыс болар. Адам баласының тағдырын жазуға келген періштені; «баланың жолдасы»атап, оны кезінде арнаулы көміп қадірлеген. Сол адам баласының інісі болатын, өкпелеген періштенің қайда кеткенін іздеп, намаз оқып шақырып, жер бетін кезіп тауып және жоғарыдағы төртеуімізді түгелдесек, төбеден қайта келері даусыз. Әрбір іс, амал, құлшылығымыз тек құдайдың бұйрығымен болатынын, аталарымыз: «Құдайсыз қурай да сынбайды» -деп ескертіп сыйыну амалын, намаздарымыздың исламдық дініміздің көк тәңіріне сыйынған, Нұх пайғамбарымыздан бастап, жалғасты келе жатқанына аталардан қалаған аманат асыл сөздер куә. Абай атамыз тағдыр жазуын төрт сөзбен және қарсы төрт себептің және пайғамбарымыздың өсиетімен байланыстырып, көптеген аяттардың тәпсірінің жан сырын; «Алла мықты жаратқан сегіз батыр Баяғыдан соғысып әлі жатыр. Кезек-кезек жығысып, жатып-тұрып, Кім жығары белгісіз түбінде ақыр. Мұны тапсам ойланып, ақын деңіз, Таба алмасам, ақылды болар неміз? Қыс пенен жаз, күн менен түн, тақ пенен жұп, Жақсылық пен жамандық-болды сегіз.» Атамыз, ақынның ақылы қандай болу керек дегенге де жауап бере отыра қыс-суықтық болып оған ақыл, өлім, нәпсі, сабыр болса, жаз-ыстықтық болып; ләпсі, ұят, мейір, ашу болып, ал күнге ақыл, мейір, ләпсі, түн-қараңғылыққа; ашу, нәпсі, ұят, және тақта зұлымдық, жұпта жақсылық болып бір-бір бірімен үнемі орын алмасып, адам бойында соғысумен болады. Енді осы төрт түрлі қарсылықтан адам баласында пайда болатын дінсіздік қылықтарды Шәкәрім атамыз; «..Туған елім надан жұрт, Жуандық тағы, бір қыл құрт, Жетім ерке болып қырт Мансапқа мінген мен бір мас.» деп Надандық, тәкәпарлық, мақтаншақ, даңғойлық және жындылықтың, әртүрлі дүние қызығына мастықтықтың пайда болатынын және төрті кеселдің де адам бойында оның пайда болу себебі мен, онымен күресу үшін; «Араб, парсы оқымай, Орысшаны тоқымай. Бұтасыз біткен шоқыдай, Ғылымнан едім жалаңаш. Түрікше ғана білуші ем, Сонымды қару көруші ем. Перевод оқып жүруші ем, Орысша, араб аралас. Адасып діншіл алғанын, Пәншілдер ғылым қазғанын, Философ-ойшыл жазғанын Сынауға енді бұрдым бас. Жоғары төрт кеселдер, Өзіңнен болды десеңдер. Дәлелін айт, шешендер...» Адамзатқа бұл төрт кеселдің тағдырға сынаққа берілетін ескерте отыра және осы кеселдерді жеңе алмаудан да, халықтың надандыққа ұшырап, діннің азып, одан жеке адамдардың мастықпен жындануын дін ғалымдары мен философ ойшылдары және ел басқарушыларының адасқанынан дәлелсіз білімнің соңына түсуден пайда болады деп түсіндіреді. Данагөй аталарымыз; «Дінге үш түрлі адамдардан қауіп төнеді: 1) ниеті бұзық ғалымнан, 2) залым патшадан, 3) өзін білерменге санайтын сопыдан, дін ғалымдарынан. Ал хадисте: Алдыңғы екеуі қоғам ісіне байланысты. Залым ғалым да, залым патша да халықтың арасына түрлі ойдан шығарылған заңдар шығарумен іріткі салып, құдайдан келген шындықты, ескертулерді мойындамай бұрмалайды, ел ішіне сонан алуыздық тарайды. Ал-үшіншілері-надан сопы, діншілер ғылымнан хабары жоқ болса да, ешқандай қатысы жоқ істерді дінмен байланыстырып, өздерінің жеке бастарының мүдесі, бедел-абыройлары үшін басқаларға түрлі түсініксіз сөздермен, діни ұғым, жоралғылармен тұзақ құрып, өздеріне берген ақылдарына ғана табындырады. Бастарына сәлде орап, үстеріне түрлі шапан киіп, діннің тонын жамылады да дінді дүниемен бағалап, пайда іздейді. Бұл қауіптің ең зоры»-деп ескерткен екен. Сондықтан да, адам баласы құдайлық хикметті, білімді алумен ғана жоғарғыдағы ескерткен жетеуін түгелдеп қана иман келтірген болып, момын бола алады. Ал тек төрт амалмен яғни шариғат ұстануларымен, сәзжделік жалбарыну құлшылық амалдарымен, алдыңғы үш иман гүлін өсірмей, соңғы төрті меңгергенен тек мұсылман ғана болады деп те ескертіпті. Момын (мүмин) адам баласын ақиреттің де, дүниенің де құлшылығын тең ұстайтын адам баласын айтады. Ал Шәкәрім атамыз сопы болудың көрнісін; «Іздеген ғашық болып бес нәрсем бар, Берейін атын атап, ұқсаңыздар: Махаббат, ғаділет пен таза жүрек. Бостандық, терең ғылым-міне осылар. Жарамас сөз ұғуға сыртқы құлақ, Іштегі құлағыңмен тыңда шырақ! Бұлар жоқ дүниеде деп ойлама, Қазақта ол бесеуі болмас бірақ... Қазақта ғаділетті ғалым бар ма? Бұл күнде момын жемтік залымдарға... Ақ жүрек таба алмадым елді шарлап, халқым деп жабырқадым күнде зарлап. Ләйлінің қабіріне барғандаймын. Табамын мен де қабір бір күн қармап...» Бұл бес нәрсені табу үшін әуелі үш байлығыңды түгелдеп, сонан кейін ғана ақылдың бостандығы еркіндігі қалыптасып, жүректің көзі болған, іштегі құлағыңа аруағыңа, тылсым үніне құлақ сал оны әулиелердің қабірінен ізде деп астарлап ескертеді. жүктеу/скачать 4,28 Mb. Достарыңызбен бөлісу: