Задача по созданию объединенной, эффективной, но разнообразной «зоны европейского высшего образования»

Ключевые слова: Болонский процесс, специалист, модель, образование, трудоёмкость, выбор, достижение.

С

истема подготовки бакалавров, магистров и PhD докторов внедрена во многих зарубежных странах. Болонский процесс – это реальность. Европа занимается созданием единого пространства высшего образования уже 13 лет. Сходные реформы проводятся в странах Азиатско-Тихоокеанского региона. По сути, Болонский процесс требует не унификации национальных систем высшего образования, а их транспарентности. Для этого Европейская Комиссия организует, совместно с вузами стран бывшего СССР, различные программы (Эразмус Мундус, Темпус и др.), в которых реализуется принцип односторонней академической мобильности обучающихся и ППС, ведется работа по интернационализации образовательных программ, разработке квалификационных рамок специальностей бакалавриата, магистратуры и PhD докторантуры.

Инженерная подготовка базируется на фундаментальных знаниях целого ряда дисциплин. Выпускник инженерной специальности мог начать работу с нулевого цикла и завершить производством или его эксплуатацией. Этот подход был наиболее развит в вузах бывшего СССР, когда государство, проходя определенные периоды испытаний (коллективизация, индустриализация, ВОВ, «кукурузный» период и др.), многое начинало с нуля. Нужны были специалисты, которые поедут в далекие края, начнут возводить города и организовывать производство. И все они были востребованы, так действовал социалистический принцип производственных отношений. Переход к рыночной экономике, когда ряд технологий, машин и оборудования приобретаются за рубежом, показал затратность такой организации подготовки.

Как известно, ни один работодатель ни в одной стране не удовлетворен качеством подготовки специалиста, так как уровень развития производства и требования, предъявляемые работодателями, различны в разных странах и предприятиях. И поэтому, чтобы выработать близкий подход к уровню подготовки, знаниям и умениям выпускников вузов, в зарубежных странах созданы профессиональные союзы, объединяющие специалистов – горняков, геологов, машиностроителей и др. Союзы не только предлагают новые специальности, востребованные производством, но и организуют профильную подготовку (доучивание) на предприятиях, где работают выпускники. Для этого последние должны обладать основательной фундаментальной подготовкой по математике, физике, химии, механике и др. Эти дисциплины в ряде вузов США и Европы изучаются в течение 60 и более недель с трудоемкостью 6-9 кредитов (США). Например, математика в Военно-морской академии США, US NAVY, Луизианском технологическом университете, университете Нанси (Франция), университете Рима Sapienza читается всем студентам независимо от специальности в объеме до 9 кредитов на первом и втором курсах и только в 4 семестре дополнительно проводятся спецкурсы математики, отражающие особенности выбранной специальности. В ряде вузов фундаментальные дисциплины изучаются на общеинженерных факультетах (1-2 курсы). Затем по конкурсу студенты продолжают обучение по выбранной специальности. При этом они выбирают не направление подготовки с заранее определенным перечнем дисциплин (элемент линейной системы), а специальные курсы данной дисциплины, удовлетворяющие его интерес, при этом строго соблюдается требование изученности пререквизитной дисциплины.

Выборность дисциплин студент реализует практически весь период обучения. При этом в вузах США имеется группа базовых обязательных дисциплин специальности (как у нас Государственная обязательная компонента), ряд дисциплин обязателен по решению совета факультета (колледжа) и ряд дисциплин определяется международными образовательными требованиями специальности, остальные – элективные, но выбор этой дисциплины должен быть одобрен деканом. На каждом курсе студенты набирают сумму кредитов, включая в индивидуальный план дисциплины, которые определены курсом обучения и специальностью, причем на последнем курсе ему предлагается набор специальных дисциплин (2-3), определяющих его специализацию, с объемом кредитов 6-9. Кратность трудоемкости дисциплин, равная 3, позволяет организовывать аудиторные занятия по 1,5 кредита (75 минут), что значительно сокращает незанятое пребывание студентов в вузе и эффективно проводить занятия (проблемные лекции, практические и лабораторные занятия). Такой подход в формировании компетенций студентов по данной специальности обеспечивает формирование контингента изучающих данную дисциплину (группа) не менее 20, так как меньшее их число Университету экономически не выгодно.

Выпускники зарубежных вузов, придя на производство, доучиваются (специализируются), и это не обязательно путем обучения в магистратуре или PhD докторантуре. В докторантуру они могут поступать с бакалаврским дипломом, наряду с магистрантами, но срок обучения не три года, а четыре с объемом кредитов 90-95 (США).

Профессор США имеет годовую нагрузку 400-600 часов, но он обязан проводить научные исследования. Если профессор не приносит вузу доход в виде грантов, то он может попасть в число 30% ППС, сменяемых в течение 3-х лет. В этом случае он переходит на производство или по конкурсу в другой вуз. Успешные профессора, приносящие вузу гранты, в разряд постоянно работающих в данном вузе переходят через 5 – 10 лет. Эта наиболее ценимая категория ППС имеет нагрузку (400-300 часов) – это около 2/3 той, что имеет рядовой профессор, при этом он может пригласить (нанять) за свои деньги профессора для чтения двух третей «своих» часов.

Одним из принципов Болонского процесса является академическая свобода обучающихся, выражаемая в выборе дисциплин для формирования профессиональных компетенций по данной специальности, а также выборе ППС для ведения таких занятий. На вопрос о реализации второй части академических свобод, заданный директору аккредитационного агентства инженерных образовательных программ АВЕТ (США) G.D.Peterson, получен ответ: «В США нет плохих профессоров», хотя презентации, проводимые профессорами, особенно молодыми, своих курсов, обязательны или при встречах со студентами, или на сайте Университета.

Формирование элективных дисциплин – это достаточно трудоемкий, затратный и творческий процесс. Для этого профессиональным союзом проводится независимая оценка и публичное обсуждение востребованности знаний по данной дисциплине, оценивается наличие учебно-методических материалов, материально-технической базы и готовность кафедры (колледжа) вести занятия. В противном случае он приглашается из другого вуза. И только после этого элективная дисциплина выносится на обсуждение совету колледжа (факультета).

Особенностью подготовки в зарубежных вузах является формирование у студентов независимости и умения работать в команде. Некоторые вузы уже на стадии приема набирают абитуриентов, которые в школе проявили лидерские качества, а в ряде ведущих вузов они должны быть рекомендованы сенаторами, руководителями общественных объединений (партий).

По окончании вуза выпускник работу ищет сам. За обучение родители студента, как правило, не платят. Он их зарабатывает или берет кредит в банке, или заключает договор с предприятием, на которое устраивается по окончании вуза. Поэтому редки случаи, когда студент оканчивает вуз в нормативные сроки. Все это определяет осознанность студента в выборе элективных дисциплин. Это и есть реализация академической свободы обучающегося.

Войдя в Болонский процесс, мы должны развивать фирменную (производственную) подготовку через профессиональные союзы, проводить доучивание, создавать центры сертификации претендентов на инженерные должности в соответствии с их требованиями. Первой ласточкой создания таких союзов является Союз маркшейдеров Казахстана, созданный при КарГТУ в 2011 году.

В ряде вузов США, Европы для получения квали­фикации в соответствии со специальностью «доучи­вание» ведется по 5-7 дисциплинам по программам, согласованным с профессиональным союзом (союзом работодателей), который принимает квалификацион­ные экзамены и выдает сертификаты той или иной категории специалиста в соответствии с предъявляе­мыми требованиями. В дальнейшем предполагается, что бакалаврам и магистрам вузов Казахстана квали­фикация присваиваться не будет, а только степень. В этом направлении КарГТУ является пионером в реа­лизации основных принципов Болонского процесса, а также системы присвоения квалификаций. Создав Корпоративный Университет и Независимый центр по аттестации специалистов, Университет развивает модель подготовки специалиста по техническим спе­циальностям.

Надежды вложить инженерную подготовку в рамки бакалавриата не только призрачны, но и затратны. Создавая траектории с третьего курса, резко увеличивается средняя нагрузка на ППС. Если 5 лет назад она была 600 часов, то в последние годы приближается к 900. Это приводит к формированию малокомплектных групп, загруженности аудиторного фонда и неудобству расписания, росту числа дисциплин на одного преподавателя (по вузу 3,5), достигая на отдельных выпускающих кафедрах 8. Среднее число экзаменов, сдаваемых студентами в сессию, составляет 7,5. При такой учебной нагрузке сложно организовывать учебный процесс и обеспечивать качество подготовки при условии, что годичный бюджет рабочего времени ППС составляет несколько больше 1500 часов.

Одним из малоэффективных направлений повышения качества обучения и подготовки специалистов являются контролирующие мероприятия, проводимые для его оценки, которые через год или два превращаются в формализованную процедуру, побуждаемую вузы, кафедры и преподавателей отвлекаться от основной деятельности для формирования огромного числа отчетных документов, подтверждающих качество подготовки студентов, т.е. вуз работает на удовлетворение требований проверяющей организации и чем выше ее статус, тем большее отвлечение преподавателей. Потребитель образовательной услуги – студент и магистрант, осознавая цель обучения и перспективы трудоустройства, должен оценивать качество, а вот в его улучшении неоценимую роль должна играть СМК вуза на основе мониторинга работодателей.

Сопоставительный анализ успеваемости и посещаемости свидетельствует об устойчивой связи этих параметров учебного процесса. Для достижения уровня успеваемости 90-95% необходимо достичь 100% посещаемости занятий путем повышения заинтересованности студентов в аудиторных занятиях и СРС при вовлечении в этот процесс студенческого коллектива. Необходимо ежегодно проводить критический анализ лекционного материала, методического и материально-технического обеспечения дисциплин, вносить дополнения и предложения для проведения проблемных лекций, лабораторных и практических занятий.

Трудоемкость дисциплин определяется в кредитах, при этом действует принцип их накопления, что дает студенту возможность перевода из одного направления подготовки на другое. Это еще раз свидетельствует о том, что элективные дисциплины должны быть интегрированными, т.е. общими для всех возможных направлений или траекторий и их выбор должен проводиться на последнем курсе обучения, после производственной практики. Естественно, возрастают требования к выбору баз практик, на которых студент должен ознакомиться с большинством этих направлений.

Для обеспечения качества подготовки специалистов, удовлетворяющих требованиям работодателей, КарГТУ ежегодно утверждает перечень и содержание элективных дисциплин, учебных программ с предприятиями Корпоративного Университета: ТОО «Корпорация Казахмыс» и «Богатырь Комир», АО «АрселорМиталл Темиртау», «Шубарколь Комир», «ССГПО» и др.

Для повышения качества преподавания дисциплин ППС должен себя совершенствовать, выбирая разные пути, в том числе стажировки, самообразование, участие в научных исследованиях, проводить проблемные занятия, побуждающие студента к активному поиску знаний. Ведь придет то время, когда студент будет записываться на преподавателя, а не ходить на занятия по расписанию. Здравый смысл имеет идея обязательной, раз в пять лет, двухмесячной стажировки всего ППС на предприятии, в должности по профилю специальности. Это одно из решений извечной проблемы связи вуза с производством.

Наиболее действенной является система оценивания и контроля учебных достижений в течение семестра – текущий и рубежный контроль и в сессионный период – промежуточная аттестация. Если на этапе текущего и рубежного контроля целесообразно использование компьютерного тестирования, совместно с защитой рефератов, курсовых проектов, эссе и др., то в экзаменационный период тестирование дает ложное представление о качестве знаний, так как знания студента подменяются информированностью студента по дисциплине. И какие бы защиты вуз ни устанавливал на базы тестовых заданий, программные продукты генерации вопросов и их оценивания, студент рано или поздно находит к ним ключ или заучивает базы тестовых заданий: «вопрос – ответ», что подтверждают сами студенты. Отсюда рост среднего балла результатов сессии при тенденции снижения посещаемости и результатов рубежного контроля. Применение тестовых технологий оценивания качества знаний приводит к тому, что преподавателю трудно оценить их уровень, так как студент не научен выражать свою мысль, построенную на логике, а тесты развитию логического мышления не способствуют, о чем Билл Гейтс сказал и требовал перестать «гробить» образование США. Тестовая система оценки знаний может остаться, но как вспомогательная система.

Организация итоговой аттестации в вузах США и Европы свидетельствует о том, что этой процедуре уделяется наиболее важное значение. Экзамены проводятся только в письменной форме, длительность экзамена 3 часа. Причем если по дисциплине предусмотрен большой объем лабораторных и практических работ, то проводится два трехчасовых экзамена, условно разделяя их на теорию и практику. Проверка обезличенных работ осуществляется независимыми опытными преподавателями. Любая попытка списывания карается строго в ряде вузов Англии, Франции, а распространителю шпаргалок грозит перспектива судебного преследования. В США за списывание отчисляют из Университета без возможности обучения в университетах ряда штатов.

Повышения качества обучения методической, научной и воспитательной работы возможно достигнуть снижением средней нагрузки ППС.

Интернационализация образования требует от нас адекватных, признаваемых за рубежом образовательных программ, которые можно создать, идя по пути интегрированных дисциплин, построенных по модульному принципу.

Крайне важным является расширение баз практик студентов, включая зарубежные предприятия и компании, с перспективой трудоустройства в них, а также развитие целевой, по заказу предприятий, подготовки бакалавров, магистров и PhD докторов.

Все это даст возможность обучающимся и ППС участвовать в различных обменных программах по академической мобильности, получать двудипломное образование, переводиться для обучения в зарубежные вузы, развивать интеграционные процессы в образовании в соответствии с принципами Болонского процесса.

СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Реформирование высшего образования в Казахстане и Болонский процесс: информационные материалы для практических действий / Закирова Г.Д., Наренова М.Н. и др.; Ассоциация «Образование для всех в Казахстане». Алматы, 2009. 120 с.

2. Меморандум об обучении в течение всей жизни / Европейская Комиссия, Евростат, Директорат E: Социальная и региональная статистика и географическая информационная система. 2000.

3. Обучение в течение всей жизни и во всей ее широте / Национальное агентство по образованию. Стокгольм, 2000.

4. Ассоциация инженерного образования России – о присоединении к Болонскому процессу // Поиск. 2003. № 50. С.4. АИОР заявила о поддержке модернизации национальной системы образования.

5. Афанасьев А.Н., Болонский процесс в Германии // Высшее образование сегодня. 2003. № 5. С.54-57. Болонский процесс – точка отсчета интеграции России в Европу.

6. Байденко В.И., Болонские реформы: некоторые уроки Европы // Высшее образование сегодня. 2004. № 2. С. 14-19.

ӘОЖ 378.14:004=512.122

Жоғары техникалық оқу орнында мамандық бағдарлы деңгейдегі мәтіндерді оқыту

М.Ә. ХАСЕН, аға оқытушы, Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті, ҚТ және М кафедрасы

Кілт сөздер: кәсіби, мәтін, терминология, ақпарат, белгі, мағына, семантика, компьютер.

Ж

оғары техникалық оқу орындарында оқу-тәрбие жұмыстарының өзекті мәселелері – студенттер­дің инженерлік іске деген ниетін, сенімін, бейімділігін құру, дамыту. Студенттердің кәсіби мамандығы бойын­ша білгірлігін, оның біртұтас дамуына кәсіби-техника­лық бағыттылығын қалыптастыру, мамандығы бойын­ша кәсіби тілде өз ойын еркін жеткізуге дағдыланды­ру, мамандыққа байланысты кәсіби мәтіндерден қа­жетті ақпаратты табуға үйрету, мамандыққа сәйкес кә­сіби білімді игеруде студенттердің жалпы дүниетаны­мын кеңейту болып табылады.

Студенттердің мектепте «Қазақ тілі» пәнінен ал­ған білімдері негізінде мамандықтары бойынша мем­лекеттік тілде білім деңгейлерін жетілдіре отырып, мемлекеттік тілді қарым – қатынас құралы ретінде меңгеру, оның әлеуметтік қыры мен ішкі мазмұнын – мағынасын қатар игеру, мамандығына қатысты кәсіби терминологияны меңгеру, арнайы берілген мамандық бағыттағы материалдарды қажеттілігіне қарай пайда­лана алуы, атап айтқанда, қазақ тілінің тілдік құрылы­мы, морфологиялық категориялар мен тұлғалар, син­таксистік категориялар мен құрылымдар, сөзжасам тәсілдерінің жүйесін меңгертумен қатар студенттерді ауызша сөйлеуге, ойларын жеткізуге, аударма жасауға дағдыларын қалыптастыру міндетіне көңіл бөлу керек.

Автоматтандырылған басқару техникалары мен есептеу математикасы, ақпарат төңірегінде ғылыми жұмыстар жүргізген ғалым Вернер Гитт ақпараттың берілуі мен қабылдануы арасындағы бес деңгейді көр­сетеді.

1. Төменгі деңгейі. Мәлімет: Хабардың берілуі мен қабылдануы.

2. Синтаксис: Қолданылатын белгі мен түсіну бел­гісінің құрастырылуы.

3. Семантика: Ойдың берілуі мен мағынасы.

4. Прагматика: Нәтижеге жетудегі мақсат, оның орындалуы.

5. Апобетика: Ойдың нәтижесі мен орындалған мақсат [1].

Осы талаптарға жете назар аударсақ мемлекеттік тілді оқытуда қазақ тілінің орта деңгейде (В-1 маман­дық бағдарлы деңгей) мәтіндерді бергенде қолданысқа алу қажетін байқаймыз.

Оқытушыға да тіл үйренушіге де берілетін неге? не үшін? қалай? сұрақтарына да ақпараттың бес дең­гейі тұрғысынан жауап іздейміз.

Оқыту сол кезде қатынас жасау мен іс әрекеттер­дің формасын игеру шарттарын ұйымдастыру ретінде алда тұрады.

Тыңдалым (мәлімет)

Оқылған мәтіннен бірқалыпты берілген ақпарат­тардан қажетті мәліметті түсіне алады. Өз мамандығы бойынша қарапайым және таныс тақырыптарға баян­далған сұқбаттарды түсіне алады.

Тіл арқылы ойымызды басқа біреуге жеткізуді сөйлеу деп атаймыз. «Сөйлеу – пікір алысу процесінде жеке адамның белгілі тілді пайдалануы. Бір тілдің өзінде сөйлеудің сан алуан формалары болуы мүмкін. Сөйлеу жеке адамдардың арасындағы өзара түсінуді реттестіру үшін, пікір алысу үшін қызмет етеді. Сөй­леу процесі арқылы адам өзінің білімін, практикалық тәжірибесін байытып қана қоймай, сонымен қатар ға­сырлар бойы жинақталған қоғамдық тәжірибені мең­геруге де мүмкіндік алады. Ойдың тілі сөз. Біз сөз ар­қылы ғана ойымызды сыртқа білдіре аламыз» (М. Жұ­мабаев) [2].

Сөзді қабылдау мен ұғыну бір – бірімен тығыз байланысты, сондықтан да бір мезгілде жүріп отыра­ды. Сөзді дұрыс қабылдамай тұрып, оны ұғынуға бол­майды немесе керісінше дұрыс ұғынбай тұрып, қабыл­дай алмайды. Адамға тән сөйлеу әрекетінде екі сипат болады. Бұларсыз сөйлеу өзінің қызметін дұрыстап атқара алмайды. Мұның біріншісі сөйлеудің мазмұн­дығы (екінші біреуге жеткізудегі айқындығы), екінші­сі – оның мәнерлігі (адамның сөйлеу кезіндегі эмоция­лық қалпын білдіре алуы, мәнерлі сөйлеу).

«Физиологиялық тұрғыдан сөздің мәнін И.П. Павлов: «Егер айналадағы дүниеден алынатын біздің түй­сіктеріміз бен елестеріміз шындықтың бірінші сигна­лы болып табылатын болса, онда тіл ең әуелі сөйлеу органдарының миқабығына баратын кинестезиялық тітіркенулер, екінші сигналдар – сигналдардың сигна­лы болып табылады. Олар шындықтан дерексіздену болып табылады да, жалпылауға мүмкіншілік береді, ал бұл соңғы бізге ғана тән ең жоғары ойлауды құрай­ды», – деген пікірін білдірсе, Б.М. Теплов ойлау зат­тардың жалпы қасиеттерінің, заттардың өзара қарым қатынастары арасындағы заңды байланыстардың мида бейнеленуі, болмысты жанама және жалпылай түрде тану процесі екенін айта келе: «Өз ойыңды ақырына дейін анық ойлаудың жақсы жолы оны бөтен біреуге түсіндіріп айтып көру... Ой анық болу үшін, оны ашық, айқын түрде сөзбен өрнектеп жеткізу керек», – деген өз ойын айтады [2].

Мәліметтің берілуі мен қабылдауын ескеруде ай­тылған сөйлеу әрекетінің «екі сипатына» басты назар аудара отырып тыңдаушыға ой шақырта алу қажет.

Оқылым (синтаксис)

Қарапайым мәтіндерді оқып жақсы түсінеді. Мә­тіннің жалпы мазмұнын тез аңғарып өзінің кәсібіне қажет қажетсіздігін бағалай алады.

Оқу – іс әрекеттің негізгі саласы еңбек процесін нәтижелі орындауға қажетті білімді, дағды мен икемді жүйелі түрде меңгеру болса, тілдік единицалардың мағынасын жүзеге асырудағы контекстің ролін фило­логия ғылымдарының докторы, профессор Ж.А. Жа­кыпов «Қазақ тілінің фунциональдық синтаксисі» еңбегінде: «Контекс деп мәнге ие болу арқылы тілдің барлық деңгейіне тән единицалардың мағына, мазмұ­нын жүзеге асатын бірлік, орта, аяны айтуға болады», – дейді. Аталған еңбекте ғалым контекс қырларына тоқтала келе соңғы уақытта қалыптасқан операциялық контекс әдістемесі жөнінде: «Операциялық контекст деп тілдік туындының әйтеуір бір семантикалық еди­ницасын талдауға көмектесетін контексті, ал комму­никативтік контекс деп айтушының айтылысқа мән беруіне, тыңдаушының сол мәнді (я толық, я жарты­лай) түсінуіне көмектесетін контексті айтады. Опера­циялық контекстің құрамы мен көлемі зерттеушінің мақсаты мен тәсіліне байланысты әр түрлі болады. Ол – мәтіндегі сөздің мағынасын нақтылау сияқты қара­пайым әрекеттен бастап, одан әрі вербалды контекске сүйеніп мәтіннің мәнін ашушы кодсыздандыру стили­стикасы, мәтіннен тыс кең көлемді контекс арқылы тілдік туындының мәнін түсіндіруге дейін жетеді», – деп анықтама береді [3].

Қолданылатын белгі мен түсіну белгісінің құрас­тырылуында оқу әрекетінің өзіне тән мотивтерін (се­бептерін) тіл үйренушінің жас ерекшелігін, әлеуметтік жайттарын, зейіні, зейін көлемі мен қатар контекс қырларын ескере отырып таңдалған мамандыққа бай­ланысты мәтіндер «Тілдік туындының мәнін түсіну­де» өз ықпалын тиігізеді.

Берілген мәтіндер оқытудың ғылымилығын, түсі­ніктілігін, қажеттігін, көрнекілігін қарастыруы қажет.

Сөздікпен жұмыс (семантика)

Мәтінмен жұмыс істеу сөздік жұмысымен тығыз байланысты. Студенттер өз сөздік қорында жоқ сөз­дерді жаттап, мағынасын ашып сол сөздер арқылы сөйлемдер құрастырып және компьютерде есте сақ­талған сөздерін тест сұрақтарына жауап беру арқылы бекітеді.

Психолог П.Я. Гальцерин өзінің «Ақыл – ой әре­кетінің сатылап қалыптасуы» теориясында бала мәсе­лесін шешу үшін алдымен сыртқы материалдық әре­кеттерді (затты ұстап көру, тұрқын, көлемін ажырату, шамамен өлшеу т.б.) пайдаланады, сосын оның бейне­сін елестетеді. Содан соң дауыстап іштен айта алатын болады, сөйтіп сыртқы заттық әрекеті біртіндеп ішкі ой әрекетіне айналады», – дейді [4 ].

Тіл үйренуші сабақ барысында оқытушыдан, оқу­лықтан алған сөз қорымен өз бетімен дербес түрде жұмыс жасамаса, қайталамаса оның нәтижесі болмай­ды. Компьютерде орындауға арналған белгілі тақы­рып аясындағы тест түріндегі суретпен дербес түрде жұмыс жасау белгілі бір нәтижеге жетуде көмегі мол. Мысалы компьютерлік технологиялар және жүйелік техника институтының студенттеріне арналған «Ком­пьютердің құрылысы» тақырыбы бойынша берілген тест сұрақтарында тіл үйренуші суреттерді көру арқы­лы заттың формасын, пайдасын, яғни тұтас образдық бейнесін көз алдына әкеледі. Суреттердің тұсындағы сандық белгімен белгіленген сызықшаның үстіне қа­зақ тіліндегі дұрыс баламасын берілген басқа сөздер­дің арасынан тауып қояды. Тақырып бойынша сұрақ­тарға толық жауап беріп болған соң нәтижесін ком­пьютерден көре алады.

Екі не үш рет қайталап жауап бергеннен кейін үй­ренген сөздерді есте сақтауда мол мүмкіндігі болады.

«Тәжірибеде көрсеткендей өткен тақырыпты бекі­тіп отырмаса екі айдан соң үйренген сөздің 25 % ғана қалады. 55% алғашқы 3-4 күнде болады» (Общая пси­хология. М., 2000).

Егер берілген материал тіл үйренушіге нақты түсі­ніксіз болса, есте сақтау қиынырақ болып, тез ұмыты­лады.

Қоршаған өмірге жақын тілдік жағдайлар туғызу мақсатында дербес түрде компьютермен сурет бойын­ша сөздік жұмыстарын жүргізу үстінде белгілі бір жүйе бойынша тақырыптар берілуі қажет.

Суретті сөздік бейнелі ойлау мен бейнелі сөздің дамуына үлкен мүмкіндік туғызады. Сәйкестендіру тестін жасау бағдарламасында суретті байқағыштық­ты дамытудың негізгі құралы ретінде қаралады. Тіл үйренушіні бейнелі тілде сөйлесуге үйрету үшін, ең алдымен олардың көре білуіне суретті қабылдауына баса назар аудару керек.

Тест сұрақтарына берілген түрлі түсті сурет сөзді саналы меңгеру үшін негіз құрайды, өз ойын білдіру үшін қолданатын сөзін бекітеді және нақтылайды.

Бірінші кезеңде тіл үйренуші дербес түрде жеке суреттердің не атаулардың дұрыс баламасын табуға, жаттауға жаттығады.

Көрнекілік суреттерді көру, бірнеше қайталап жауаптар беру есте сақтау беріктігін арттырады.

Екінші кезеңде өзінің үйренген сөзін сөйлесу ті­лінде қолданғанда ғана оның ойын жеткізуге әсер ете­ді. Бұл жөнінде Л.Н. Толстой: «Үйренген сөзін бала­ның қолдана білуіне жағдай туғызу керек, сол сөзін сөйлеу тілінде, өзінің ауызекі сөйлесу тілінде бір рет қолдана білсе, ол өзінің жеке меншігіне айналады» (Қазақ тілі мен әдебиеті 1991. 5) – деп айтқан болатын. Тіл үйренуші үйренген сөзін «жекеменшігіне» айнал­дыру жолында оқытушымен бірлесе отырып жұмыс жасайды. Берілген тірек сөздер арқылы сөз тіркестерін құрастырады. Сөйлемдер құрастыру арқылы сөздерді «тіршілігінде» көрсетеді. Белгілі бір тақырып аясында жоспар құрып, берілген тақырыпқа байланысты ша­ғын мәтін құрастырады.

Мәтінмен жұмыс (прагматика)

Мәтіннің күрделілігі сол мәтіндермен жұмыс іс­тейтін студенттердің білім деңгейіне сәйкес.

Мәтінмен жұмыс істеуде төмендегідей жұмыс түрлері қолданылады:

1. Мәтінді дұрыс оқи білуге дағдыландыру. Ол үшін қазақ тіліндегі оқудың төмендегідей ерекшелік­терін білу керек:

А) Қазақ тіліне тән дыбыстарды айтылу және жазылу жағынан бір-бірінен ажырата білу.

Ә) Дауыс екпінінің соңғы буынға түсетініне көңіл бөлу.

Б) «О» дыбысының қазақ тілінде ешқандай өзгеріс­сіз болатынын орысша айтылуымен салыстыра айту.

2. Мәтінді оқытудағы түпкі мақсат – студенттер­дің түсініп оқуы. Студент мәтінді түсіну үшін әр түрлі әдіс-тәсілдерді қолданылуына болады. Мысалы:

А) Мәтінді қазақ тілінен орыс тіліне немесе кері­сінше аудару.

Ә) Оқыған мәтіннің мазмұнын айтқызу, қазақ ті­лінде жеткізуге қиналса, орыс тілінде айтқызу.

Б) Мәтіннен оқытушының сұрағына дайын жауап оқу.

В) Мәтінге орай бірнеше сөйлемдер ұсынылып, студенттер солардың ішінен берілген мазмұнға сәйкес келетін сөйлемдердің астын сызады.

Г) Мәтінге қатысты сөз тіркестерінің сыңарын та­бады. Осындай әдістерді пайдалану арқылы студент­тердің мәтінді түсінгені тексеріледі.

Жаңа сөздердің аудармаларын студенттер міндетті түрде меңгеру қажет, сонымен қатар дыбыстық, грам­матикалық қайталаулар жүргізіліп отырады. Міне, осыған орай, студент кем дегенде 550-700 сөз білуі қажет. Сөздік қорының көп болуы студенттердің мә­тінді еркін аударуына көмектеседі. Мәтіндер мен сөз­діктер студенттердің дербес түрде жұмыс жасауына ыңғайланып беріледі.

3. Мәтіндерді қазақ тілінен орыс тіліне, орыс тілі­нен қазақ тіліне аударуда қазақ тілінің грамматикалық ерекшеліктеріне:

1. Қосымшалардың жалғануына.

2. Сөздің көп мағына беретіндігі.

4. Мәтіннің стиліне.

5. Сөйлемнің түрлеріне, қазақ тілінде сөйлемнің жасалуына қарай тұрақтылығына, баяндауыштың сөй­лем соңында келетіндігіне басты назар аударып, мә­тіндегі сөйлемдерді аударғанда негізге алып отыру қа­жет.

4. Тілдік бағыттау, басқа тілді қарым-қатынас негізінде оқыту. Бұл сабақтың практикалық мақсатын қамтамасыз етеді.Сөйлеу-сөйлеуге, тыңдау-тыңдауға, оқу-оқуға үйретеді. Басты мәселе жаттығуда. Жаттығу неғұрлым шынайы қатынасқа құрылса, соғұрлым ол нәтижелі, тиімді болмақ.

«Коммуникативттік қызмет тек сөйлемнен ғана басталады. Ал «тіл – қарым қатынас құралы». Сон­дықтан сөз тіркесінің коммуникативтік қызметке қа­тысы қандай да болса бар» (Ж.А. Жакыпов).

Мәтінге қатысты жаттығу жұмыстарын орындау барысында берілген сөздерді қатыстырып сөз тіркес­терін құрастыру сөздерді есте сақтауда өз нәтижесін береді.

Сонымен бірге еліктеу (имитация) шартты-сөйлеу жаттығулары. Бұл тапсырманы орындау барысында студент лексикалық нұсқалар мен тілдік формаларды оқытушының репликасынан (үлгіден) алады да, олар­ды өзгертпей қолданады. Мысалы: тапсырма төменде­гідей болады. – Клавиатураның аудармасы пернетақта ма? – Иә, клавиатураның аудармасы пернетақта.

Ауыстыру шартты сөйлеу жаттығулары. Бұл тап­сырманы орындаған кезде қандай да бір грамматика­лық форманың құрамына лексикалық нұсқауды ауыс­тырып қою көзделеді. Мысалы: – Егер мен дұрыс айт­пасам, қарсы жауап тауып айт. Клавиатураның аудар­масы ақпарат. Дұрыс емес, клавиатураның аудармасы пернетақта.

Өзгермелі шартты сөйлеу жаттығулары. Бұл жат­тығуларды орындау барысында оқушы берілген нұс­қау нәтижесінде репликаны жартылай немесе түгелі­мен өзгертеді, яғни сөздердің орын тәртібін, жағын, етістіктің шақтарын, зат есімнің септік жалғауын не­месе тәуелдік жалғауларын өзгертеді. Мысалы: Менің сөзімді оқушыларға жеткіз. Мен компьютерлік графи­каны білмеймін. Ол компьютерлік графиканы білмей­мін деді.

Репродуктивті шартты сөйлеу жаттығуларын орындауда (сөздерді «тіршілігінде») көрсетуде көрне­кілік арқылы тіл дамыту жұмыстары.

Ауызша тіл – адамдар арасындағы қатынастың басты құралы. Әрбір адам жазбаша сөзге қарағанда, ауызша сөзді жиі пайдаланады.

Мәтінге қатысты графикалық суреттер немесе ви­део көріністер бойынша жүйелі ауызша әңгімелеу – монологтық сөйлеу дағдыларын дамыту жүйесінің маңызды буындарының бірі. Оқытушы студенттердің ойының күшін бақылай алады, олардың сәйкес сөзді немесе айтылысты іздестіруге ұмтылысында көмекте­се алады. Ауызша айтылыстар сабақта талқыланады, сөйлеудегі кемшіліктері ескертіледі және түзетіледі. Оқытушы сөйлемді дұрыс құрастыруға және сөйлеуде сол немесе өзге сөздің орындылығын шешуге көмек­теседі, студенттердің аса қызықты айтылыстарын кө­термелейді, олардың тауып айтқан айқын эмоциялы сөздерін атап өтеді. Көрнекілік бойынша ауызша әңгі­мелер жазбаша шығарма жазу үшін негізгі материалды береді. Алдын ала құралған ауызша әңгіме жүйелі жаз­баша айтылыстың қисындылығына жақсы әсер етеді.

Ауызша тілді дамытудың мұндай түрлерінің үлкен маңызы бар. Олар өмірде қажетті көпшілік алдында сөз сөйлеу дағдысын қалыптастырады.

Міне сондықтан да, сабақта көрнекілік бойынша әңгіме жүргізу кезінде негізгі міндет – студенттерді мәтін мазмұны мен пішінінің бірлігінде көруге және дұрыс қабылдауға үйрету болып табылады.

Жазылым, сөйлесім (апобетика)

Берілген тапсырмалар шарттары бойынша мәтінді айқын, нақты етіп құрастыра алады.

Мәтін бойынша сұкбат құрастырып жаза алады.

Өзін қызықтыратын нәрселерді тұспалдап сипат­тай алады.

Тест тапсырмалары арқылы оқыған, жазған тап­сырмаларын бекітеді. Нәтиже бағасын байқайды.

Сөйлесім

Тыңдалым, сөздік жұмысы, оқу мен жазу тапсы­маларын орындаған студент кәсіби тақырыбы бойын­ша белгілі деңгейде сөйлесе алады. Сөйлеу барысында ой желісін сақтайды. Өзі меңгерген білімін қоршаған ортамен әрекеттестіре алады, яғни ауызша сөйлеуде (диалог, монолог түрлерінде) актив және пассив сөз­дерді пайдалана отырып, өз көзқарасын айта алады.

Сөздік, тапсырма, тест сұрақтарын құрастыруда білім алушының жеке өзіндік оқу іс-әрекеті үшін жағ­дай жасау, өз бетімен оқу, өзін дамыту, өз бетімен іске асыру машығын қалыптастыру мақсатында оқытудың жүйелілігімен бір ізділігін қамтамасыз ету керек.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Гитт В. Творил ли бог через эволюцию? 1988 by Hansller – Verlag, Neuhasen Stuttgart

2. Жарықбаев Қ. Психология негіздері. Алматы: ТОО «Эверо», 2005. 257 б.

3. Жакупов Ж.А. Қазақ тілінің функциональдық синтаксисі: Фил. ғыл. докт. дис. автореф. Алматы, 1999. Б. 16-20.

4. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. Алматы: ТОО «Эверо», 2004. 165 б.

2  2012