Заместитель главного редактора

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Уголовная политика Республики Казахстан имеет двухвекторную направленность: с одной стороны, ужесточение ответственности за совершение особо опасных для общества и государства преступлений и второй вектор - это «смягчение, гуманизация, наказания за преступления, не представляющие большой общественной опасности, гуманное отношение к лицам, совершившим нетяжкие преступления» [2, С. 144]. В связи с этим особую актуальность приобретает исследование вопросов эффективности наказания как средства предупреждения совершения посягательств, в сфере медицинского обслуживания населения.

Изучение практики применения штрафа показало, что «по частоте применения судами он стоит на третьем месте после лишения свободы и условного осуждения» [3, 56 с.]. Исходя из этого, можно предположить, что высокая эффективность штрафа дает основания считать данный вид наказания перспективным, так как при его назначении осужденный подвергается определенным материальным лишениям, выраженным в денежной форме, а материальные стимулы, как известно, всегда имели большое значение для общества. Вместе с тем применение наказания в виде лишения свободы за преступления небольшой и средней тяжести продолжает устойчиво держаться на достаточно высоком уровне. Наказание в виде лишения свободы за совершение данных преступлений продолжает оставаться основным и назначается в 59,8 % случаев.

Особенностью показаний врачей, подозреваемых, или обвиняемых в совершении врачебных преступлений является то, что они, как правило, не признают себя виновными в их совершении. Это подтверждает исследование, проведенное американским врачом Ричардом Ригельманом. Автор отмечает, что «когда врачей спрашивали об ошибках, совершенных ими самими и их коллегами, ошибки коллег признавали почти все. В некоторых случаях эти ошибки повлекли за собой гибель больного. Иногда врачи, оправдываясь, обвиняли в ошибке самого больного, перекладывая на него ответственности за неудачу лечения. Редко приходится слышать о том, что врач признал свою ошибку и готов нести за это ответственность. Исправить ошибку в медицине не всегда возможно, если, скажем, пациент погиб или на всю жизнь остался калекой. Если ошибка не признана, ситуация остается неразрешенной и прощение невозможно. «Если мы признали свою ошибку, постарались ее исправить и свести к минимуму последствия, проанализировали причины и сделали выводы на будущее, можно надеяться, что, по крайней мере, в нашем собственном сознании проблема разрешена. Работая над своими ошибками, человек заслуживает сочувствия окружающих и свободу от обвинений» [4, 370 с.].

Одной из причин, по которой врачи не признают свои ошибки, повлекшие гибель или тяжкие увечья пациентов, является общий для виновных в совершении всех преступлений - страх перед ответственностью за содеянное и нежелание нести эту ответственность, ведь большинство врачебных преступлений совершается без свидетелей и за их действиями никто не осуществляет контроль, а об их виновности или невиновности в гибели пациента впоследствии судят по ими же сделанными записями в истории болезни. В случае гибели пациента эти надписи за одну ночь могут переписываться неоднократно и легко, могут быть уничтожены все документальные доказательства. Врачи не признают себя виновными и потому, что по непонятным нам причинам, в случае выявления врачебного преступления правоохранительными органами, как например, изъятие почек для пересадки еще у живых к подозреваемым не применяются такие жесткие меры, как к другим преступникам. Заслуги виновных пред медициной преувеличиваются, указываются, что они являются кандидатами, докторами наук и чуть не заслужили международную, мировую известность. Столь либеральным отношением к врачебным преступлениям, особенно если учесть, что в странах СНГ виновные в их совершении редко приговариваются к лишению свобода, общество расплачивается тем, что с каждым годом число таких преступлений с тяжкими последствиями неуклонно растет, а виновные в их совершении остаются безнаказанными. Профессор Ю.Д. Сергеев справедливо отмечает, что «к сожалению, среди врачей встречаются люди, которые не служат медицине, а формально обслуживают поступающих больных, тягостно отрабатывая свои рабочие часы, совершая грубые нарушения профессиональных обязанностей. В случаях, предусмотренных законодательством, они должны нести ответственность в полной мере» [5]. Он же отмечает, что «в 80-х годах прошлого, XX века за различные нарушения врачей им выносилось около миллиона выговоров в год. Сотни врачей, пусть даже виновные в преступной небрежности, самонадеянности, были осуждены как убийцы».

Последнее время в средствах массовой информации сообщается о многочисленных случаях злоупотреблений, вымогательства денег у пациентов, преступной врачебной халатности, повлекшей гибель пациентов. К сожалению, врачебные преступления почему-то не включаются в криминальную хронику. Из нее мы почти ежедневно узнаем, сколько человек погибло в результате пожаров, дорожно-транспортных преступлений, от рук бандитов. На место происшествия выезжают следственно-оперативные группы, возбуждаются уголовные дела, проводится расследование. А вот сколько пациентов погибает в больницах в реанимационных отделениях ночью, после оказания им платных медицинских «услуг», остается тайной, которая лишь приоткрывается в некоторых публикациях. Причем некоторые «эскулапы» хорошо усвоили, что лучшая оборона - это наступление, и чуть что - угрожают журналистам, газетам судебными исками. Проблема раскрытия, расследования и предупреждения врачебных преступлений, влекущих гибель тысяч пациентов или их тяжкие увечья привлекает постоянное внимание ученых-юристов, медиков, судебных медиков, практических работников правоохранительных органов и лечебных учреждений.

В США, по данным Национального института здоровья, 98 тысяч американцев ежегодно погибают от врачебных ошибок. Это больше, чем от всех убийств и самоубийств и ДТП вместе взятых.

По другим данным Национального Банка данных о практикующих врачах (США), общее количество выплат в качестве компенсации пациентам достигло 80 миллиардов 559 миллионов долларов США. Таким образом, за врачебные ошибки, за которыми, по нашему мнению, скрываются многие врачебные преступления, американские врачи или страховые компании выплачивают пациентам, их родственникам астрономические суммы, которые нашим пациентам и не снились. Не говоря уже о том, что и в Америке, и в других западных странах врачи за убийство пациентов с их согласия попадают и в места лишения свободы. Так, Джек Кеворкян в Америке за убийство пациента с согласия потерпевшего отбывает 25-летний срок лишения свободы.

В Англии Гарольд Шипман осужден к 15-ти пожизненным заключениям. В той же Англии медицинские ошибки являются третьей после раковых и сердечных заболеваний причиной смертности среди англичан. Исследование, проведенное в ряде больниц Великобритании, показало: примерно 280 тысяч пациентов пострадали от неправильно назначенного лечения и лекарств, передозировки препаратов, а также инфекций, полученных во время пребывания в больнице или хирургических операций. Теперь, как сообщает газета «Санди таймс», британский департамент здравоохранения планирует выделить 1,2 миллиона фунтов на трехлетнюю программу, в ходе которой будет изучено положение в 20 больницах. Планируется проверить также свыше 10 тысяч историй болезни с целью выявления, можно ли было избежать смертельных случаев.

Статистика врачебных преступлений существует, только она строго засекречена и недоступна ни журналистам, ни широкой общественности. Опубликование такой статистики сильно подорвало бы доверие населения к отечественной медицине, которое и так во многих случаях приближается к нулю. Самыми осведомленными в этом являются судебно-медицинские эксперты, но все дело в том, что все они подчинены Министерству здравоохранения во всех бывших социалистических странах, финансируются из его бюджетов. Зарплата, категория, повышения по службе также зависят от Минздрава. А, как известно, кто платит, тот и заказывает музыку и, как правильно пишет Г. Головлева, в случае совершения врачебного преступления виновного готово защитить «целое медицинское войско. Не зря известный украинский кардиохирург, академик Амосов, зная истинную цену отечественной медицины, согласился и сам перенес операцию на сердце не в Киеве, и не в Москве, а в Германии и прожил после этого еще несколько лет.

Разделяем мнение Ю. Васильева, что врача, любого специалиста нужно оценивать не по национальности, а по опыту и деловым качествам и что подобного рода конфликты в конце концов отрицательно сказываются на качестве медицинского обслуживания пациентов. Известно, что врачебные ошибки, влекущие гибель пациентов, - это неверная диагностика, неправильный выбор метода лечения или ошибочный клинический прогноз. По данным исследований украинских и зарубежных ученых-медиков, судебно-медицинских экспертов, подобные явления довольно распространены. Например, в Англии врачебные ошибки занимают третье место в перечне причин смертности после раковых и сердечнососудистых заболеваний.

В США да и в других богатых цивилизованных странах адвокаты пациентов через суды могут взыскать с врача крупную компенсацию за ущерб, если врач решился солгать пациенту. Ложь ему дорого обойдется, а за спиной врача страховая компания, которая не заинтересована в выплате штрафа за обман, в миллионных убытках. Финляндия стала первой европейской страной, в законодательном порядке обязавшей все лечебные упреждение ввести у себя (в каждом таком учреждении) должность уполномоченного по правам пациентов.

Мировая практика отчетливо свидетельствует, что чем выше вероятность возникновения дефектов оказания медицинской помощи, тем большей является сумма страхового взноса, уплачиваемая врачом либо медицинским учреждением за страхование профессиональной ответственности. Как уже было показано выше, медицинская деятельность, как и ответственность в западных странах строго регламентируется различными нормативными актами, где жизнь и здоровье пациентов надежно защищены от врачебных преступлений и других правонарушений, а медицинские работники, виновные в их совершении, привлекаются к строгой ответственности.

Важным фактором квалификации дефектов оказания медицинской помощи - наличие причинно-следственной связи между действиями врача и негативными последствиями для здоровья пациента. Действительно, это один из важных и сложных вопросов, решение которого юристы нередко перепоручают судебно-медицинским экспертам. Но иногда причинная связь очевидна и может быть установлена и без помощи эксперта. Например, в городской больнице у новорожденного ребенка в результате тугого затягивания бинтом левой руки произошло омертвение четырех пальцев с последующей их ампутацией. Среди причин и условий врачебных преступлений во многих странах, можно назвать слабую подготовку будущих медиков в медицинских учебных заведениях (некоторые выпускники не умеют выполнять простейшие медицинские процедуры: внутривенный укол, анестезию зуба, перевязку); невозможность повышения квалификации, из-за отсутствия средств, в крупных научных центрах других стран. Особенно страдает подготовка хирургов, кардиологов, чья деятельность связана с наибольшим риском для жизни и здоровья пациентов, недостаточный контроль и низкую требовательность Министерства здравоохранения к подчиненным; недостаточный контроль Минздрава за деятельностью аптек, ценами на лекарства, условиями их хранения; плохую юридическую регламентацию врачебной деятельности, не обеспечивающую ответственности врача и медицинского учреждения за результаты своей работы в условиях платной медицины и многое другое.

Под предупреждением преступлений в криминологии понимают систему государственных и общественных мер, направленных на устранение или нейтрализацию, ослабление причин и условий преступности, удержание от совершения преступлений и коррекцию поведения правонарушителей.

Анализ причин врачебных преступлений проводится и судебными медиками. При анализе причин неправильных действий врачей экспертные комиссии выявляют ненадлежащее исполнение обязанностей, нарушение общепринятой методики обследования и лечения, небрежность, недобросовестное или недостаточно внимательное отношение к больным, неколлегиальное ведение больных, низкая, недостаточная квалификация врачей. Многие авторы - ученые-юристы, криминологи, медики, специалисты в области медицинского права предлагают ряд эффективных мер по предупреждению и пресечению этой категории преступлений. Поскольку некоторые недобросовестные врачи ни во что не ставят жизнь и здоровье пациента прежде, чем допустить их к врачебной деятельности, было бы полезно потренировать их на муляжах-тренажерах, существующих в медицине, на искусственных пациентах.

1. 
   Гальперин И.М., Мельникова Ю.Б. Дополнительные наказания.- Москва: Юрид. лит., 1981 г. - 120 с.
   
2. 
   Нуртаев Р.Т. Борьба с неосторожными видами преступлений: Проблемы эффективности. Алма-Ата: Наука Каз. ССР 1990. - С. 144-178
   
3. 
   Рустемова Г.Р. Теоретические проблемы борьбы с преступлениями в сфере медицинского обслуживания населения. Автореф. Алматы, 2001 г.- 56 с.
   
4. 
   ТобесБрижит Право на здоровье: Теория и практика. Москва: Устойчивый мир. - 2001 г. - 370 с.
   
5. 
   Уголовный кодекс Республики Казахстан от 01 января 1998 г// СПС «Параграф»
   

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Сегодня в Казахстане асоциальных групп больше допустимого, и количество их растет ежедневно, пополняясь, в том числе и работниками системы здравоохранения. В медицинском обслуживании населения мы сегодня оказались в глубоком кризисе не потому, что у нас плохая система организации здравоохранения или врачи профессионально несостоятельны, а потому, что мы, отойдя от системы бюджетного обеспечения, не успели еще создать четкую современную систему финансирования, адекватную рыночным отношениям. Изыскание нелегальных путей поощрения труда медицинских работников привело, в конечном счете, к моральному разложению отдельной части медицинского персонала. Очевидно, что этого можно было избежать, введя гибкую систему оплаты труда медицинских работников в зависимости от их квалификации и объема медицинского обслуживания, то есть, следуя разумным и исторически установившимся во всем мире правилам и традициям. С другой стороны, низкая материальная заинтересованность медицинских работников вела к снижению их квалификации и соответственно уровня медицинского обслуживания, к отставанию в процессе внедрения новых медицинских технологий. Значительная часть квалифицированных медицинских работников «вообще покинула медицину» [3, С.52].

Нарушения безопасности (убийства, самоубийства, автоаварии, исчезновение людей, пожары, производственный травматизм, низкий уровень медицинской помощи) не исчерпывают всех видов нарушения права гражданина на жизнь. Сюда следует отнести бытовые травмы, авиационные катастрофы, крушение на железнодорожном и водном транспорте, гибель граждан и работников органов внутренних дел в процессе правоохранительной деятельности, а также при посягательствах со стороны невменяемых. Однако одними лишь правовыми решениями нельзя существенно повлиять на обеспечение безопасности граждан, так как корни беззащитности личности лежат значительно глубже - в общем, кризисе общества, порожденном тоталитарным режимом, ошибками в руководстве страной в постсоветский период, в крушении нравственных устоев уважения личности и низкой культуре подавляющего большинства населения и т.д. Процесс преодоления этого кризиса займет не одно десятилетие. В нем право будет играть преобразующую роль, но было бы ошибкой его преувеличивать. Современная уголовная статистика не дает государству и обществу адекватного представления о положении дел с тяжкими преступлениями против личности, а также в сфере медицинского обслуживания населения. Медики всегда считались самыми законопослушными людьми нашего общества, несущими людям радость возвращенного здоровья, спасенной жизни, счастья материнства и т.п. Чем шире разрастается латентность, тем легче манипулировать преступностью в ведомственных интересах, так как, выборочно работая с известным для общества резервом латентных преступлений, проще повысить или понизить любые показатели и, прежде всего, раскрываемость.

Борьба с латентной преступностью - это, прежде всего, преодоление недостатков работы правоохранительных ведомств. Речь должна идти о «преодолении пассивности и боязни граждан, которые подвергаются преступным посягательствам, но терпят их, не обращаясь к властям» [3, С.52]. В области медицины, в частности в трансплантологии, у преступности имеются определенные криминологические особенности. Низкие показатели здоровья граждан республики обусловлены главным образом четырьмя важнейшими факторами: состоянием окружающей среды, профилактической работы, образом жизни и качеством первичной медико-санитарной помощи. В стране пока не разработана цельная научно обоснованная концепция законодательных реформ в области здравоохранения, особенно в части урегулирования права на охрану здоровья населения. Принятая Государственная Программа «Здоровье народа - 2030», которая является значительным шагом вперед, но, тем не менее, ряд правовых вопросов она не решила. Широко, масштабно и наступательно необходимо вести борьбу по искоренению вредных для здоровья привычек - табакокурения, алкоголизма, наркомании и др. Особая роль отводится профилактике заболевания ВИЧ/СПИД, которое является «чумой ХХ века»; за заражение другого лица этим заболеванием установлена уголовная ответственность.

Следовало бы устранить противоречия, содержащиеся в Законе «Об охране здоровья граждан в Республике Казахстан», привести его в соответствие с Конституцией РК. Считаем необходимым принятие Основ Законодательства республики о профилактике правонарушений и преступлений. В законодательстве не должно быть коллизий норм, тем более в одном Законе (например, Закон РК «О браке и семье» не обязывает в обязательном порядке прохождение медико-генетического обследования лиц, вступающих в брак (ст. 12), хотя это просто необходимо в целях охраны их репродуктивного здоровья, лечения обнаруженных заболеваний для появления нормального здорового потомства. Обнаружение у одного из вступающих в брак болезни, создающей реальную угрозу членам образованной семьи, личной и общественной безопасности», является основанием для признания брака недействительным в судебном порядке. Учитывая то, что преступность в этой области медицины (трансплантологии) выходит на международный, а на территории бывшего Союза ССР сохранилось «единое криминогенное пространство», и она приобретает черты организованности, своевременным стало установление взаимодействия между государствами-членами СНГ. С апреля 1992 г. оно осуществляется на основе Соглашения о взаимодействии министерств внутренних дел в сфере борьбы с преступностью.

В октябре 1992 г. было заключено также Соглашение о правовой помощи и сотрудничестве между прокуратурами России, Беларуси, Казахстана и Кыргызстана. И, наконец, в Минске 22 января 1993 г. была подписана главами государств-членов СНГ Конвенция о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам. Межгосударственная программа совместных мер борьбы с организованной преступностью на территории государств-участников СНГ была принята в июне 1999 г. в г. Астана на заседании Совета министров внутренних дел государств-участников СНГ. В июне 1999 г. было подписано двустороннее Соглашение между Правительством РК и Правительством Чешской Республики о сотрудничестве «в борьбе с организованной преступностью, незаконным оборотом наркосредств и психотропных веществ, терроризмом и другими опасными видами преступлений».

В январе 2000 г. была принята руководителями стран СНГ Межгосударственная программа мер борьбы с преступностью, Постановлением Правительства Республики Казахстан утверждена «Программа борьбы с преступностью в Республике Казахстан», в которой подчеркивается, что «необходим системный и комплексный подход в профилактике правонарушений, поиск новых, нетрадиционных форм и методов воздействия на преступность» [1]. Правовой блок Государственной Программы «Здоровье народа - 2030» предполагает ст. 88 УК РК привести в соответствие со ст. 19 Закона «Об охране здоровья граждан в РК», распространив применение принудительного лечения болезней, передающихся половым путем в случаях уклонения от добровольного лечения; в ст. 90-92 УК РК включить соответствующие меры, обеспечивающие принудительное лечение у дерматовенеролога; в ст. 95 УК РК - соединение принудительного лечения болезней, передающихся половым путем с исполнением наказания, особенно ВИЧ-инфицированных.

Предполагается также внести соответствующие изменения и дополнения в законодательство об образовании, «обеспечив безусловное обучение население профилактике болезней передающихся половым путем и СПИДа». В связи с отсутствием правовой базы в Республике Казахстан до сих пор не начата реализация метадоновой программы, так как нет разрешения Правительства и Международной комиссии по контролю над наркотиками.

Большая роль в предупреждении преступлений в целом отводится органам внутренних дел. Основные задачи их (применительно к сфере медицинского обслуживания населения) связываются с выявлением, пресечением, предупреждением преступлений, осуществлением дознания и предварительного расследования, совместными мероприятиями с медиками при чрезвычайных ситуациях природного и техногенного характера.

Прокурорский надзор является важной юридической гарантией законности и обоснованности при принятии следователем или судом решения о возбуждении уголовного дела в отношении правонарушения в медицинской деятельности. «Врачебных дел» в истории судов страны очень мало, тем не менее, деятельность судов вносит свою лепту в общую превенцию преступности. Частные определения, выносимые в адрес администрации учреждений и организаций здравоохранения, отдельных лиц медицинского персонала как процессуальное средство профилактики встречались во многих уголовных делах:

- по делам об убийствах - по каждому третьему делу;

- незаконное производство аборта - по двум делам;

- служебный подлог - по одному делу.

К специальному субъекту профилактики относится Агентство РК по делам здравоохранения, которое осуществляет ведомственный контроль над деятельностью подчиненных ему лечебных и учебных учреждений (больниц, поликлиник, санаториев, курортов, вузов, НИИ и т.д.). Система ведомственного контроля качества медицинской помощи включает элементы, начиная от экспертизы процесса оказания медицинской помощи конкретным пациентам, кадровых вопросов, заканчивая контролем над реализацией управленческих решений. В рамках Постановления Правительства от 27 января 2000 г. «Об утверждении гарантированного объема бесплатной медицинской помощи» ведомственный контроль особо актуален. Целью вневедомственного контроля качества медицинской помощи является «защита прав граждан на охрану здоровья, задачей - организация медицинской помощи и медико-экономической экспертизы по ее оказанию и оценке эффективности использования ресурсов здравоохранения. Субъектами этого контроля являются «лицензионные комиссии, медицинские ассоциации, общества защиты прав потребителей» [4].

1. 
   Постановлением Правительства Республики Казахстан от 31 октября 2000 г. 1641 утверждена «Программа борьбы с преступностью в Республике Казахстан на 2000-2002 гг.
   
2. 
   Актуальные проблемы регионального здравоохранения / Министерство здравоохранения, Р. Бурятия. Улан-Удэ, 2006.-С.24
   
3. 
   Криминология: Учебное пособие. / Под ред. Ю.Д. Сергеев и др.; Под ред. Н.Ф. Кузнецовой. - М.: ТК Велби; Изд-во «Проспект», 2007.-С.52
   
4. 
   Постановление Правительства от 27 января 2000 г. «Об утверждении гарантированного объема бесплатной медицинской помощи».
   

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Бұл жөнінде И.С. Ной "От его решения зависит построение не только многих институтов этой отрасли права, но и целеустремленное применение самого уголовного законодательства" десе, Чезари Беккариа "Цель наказания заключается не в истязании и мучении человека, и не в том что, чтобы сделать существующим уже современное преступление. Цель наказания заключается только в том, чтобы воспрепятствовать виновному вновь нанести вред обществу и удержать других от совершения того же" 2 деген пікірін білдірген же". 2 Н.С. Таганцев қарастырылып отырған мәселенің бір мәнді еместігін аңғара отырып, "Поскольку наказание относится к прошлому, оно представляется отплатой, отмщением, актом более рефлекторным, чем целесообразным, государство принуждается к нему самими свойствами человеческой личности или непременными законами общежития, оно составляет более или менее неуклонную обязанность государства: поскольку наказание относиться к будущему, оно является средством для достижения известных целей, оно рассматривается как реализация права государства, которым последнее должно пользоваться по разумным основаниям. Будучи личным страданием, причиняемым виновному за учиненное им деяние, наказание должно быть, организовано так, чтобы оно служило или могло служить целям, которые преследует государство, наказывая" деген ұйғарымға келеді. Осыған сәйкес жазалаушы әрекеттің мазмұн мен мақсаттары туралы тұжырымдамалар екi негiзгi топтарға апарады: қылмыскер жазадан тек қана жасаған зұлымдығы (жаза теориясы) мен құқылық тәртiпке қол сұққаны үшін есесiн қайтаруды көретін өткенге бағытталған теорияларға және өзіне берілген жазадан қылмысқа мемлекет әрекетінің мақсаттылығын (пайдалылық теориясы) көретін болашаққа бағытталған теорияларға, әрі бұлардың арасында түрлі аралық және жалғағыш талпыныстар тобы бар.

Белгілі тұлғалардың осы теорияларға қатысты кейбір тұжырымдары.

Платон: цель наказания - очищение души, запятнавшей себя преступлением, предупреждение его повторения в будущем, что достигается одним способом: истреблением преступника, для которого наказание является лекарством, исцеляющим его нравственный недуг; устранением влияния дурного примера на сограждан; избавлением государством от опасного, вредного члена.

И. Кант: Зло требует оплаты злом, только одно воздаяние по принципу равенства может определить меру и объем наказания, либо равенство по силе действия.

Пуффендорфф: Истинная цель наказаний налагаемых человеческими судами. Состоит в предотвращении вреда и обид, которыми угрожают одни люди другим.

Гегель: Наказание может осуществляться лишь в отношении внешнего общественно опасного деяния человека и не может распространяться на умонастроение. Наказание - это возмездие но не возмездие как некое равенство в ценности между ущербом, причиненным преступлением, и ущербом, причиненным преступнику наказанием.

Ч. Беккария: Цель наказания заключается не в истязании и мучении человека и не в том, чтобы воспрепятствовать, сделать не существующим уже совершенное преступление: цель наказания заключается в том, чтобы воспрепятствовать виновному вновь нанести вред обществу и удержать других от совершения того же.

Жаза мақсаттарына байланысты кеңестік кезеңдегі ғалымдар да өз зерттеулерін арнаған: Н.А. Беляев, И.М. Гальперин, И.К. Карпец, И.С. Ной, Н.А. Стручков, Н.Д. Шаргародский, И.В. Шмаров және т.б.
40 жыл бұрын заңдық әдебиеттерде ғалымдар арасындағы айтыс қылмыстық жаза мақсаттарын жаза ретінде санау қажет пе, әлде жоқ па деген мәселеге тірелген. Бұл айтысты КСРО ҚК 20 бабындағы «Жаза жасалған қылмыс үшін сазайын тарттыру ғана емес, сотталғанды еңбекке деген адал қарым-қатынас, әлеуметтік ережелерді құрметтеу заңдарын орындау, сонымен қатар сотталғандардың да басқа адамдардың да жаңа қылмысының алдын алуға бағытталған түзету немесе қайта тәрбиелеу мақсатында орындалады» деген мазмұндағы мақсаттың анықталуы тудырды. Мұндағы «ғана емес» деп берілген тұсы жаза мақсаттарының анықтамасына қатысты екіжақты көзқарастың тууына әкеліп соқты.

Қылмыстық жаза мақсаттарының бірі ретіндегі жазаның жақтастары (Н.А. Беляев, В.Г. Смирнов, И.И. Карпец, П.П. Осипов және басқа ғалымдар) жазаны тек қана белгілі бір адамның қылмысты жасамауы үшін емес, сонымен қатар жасағаны үшін тағайындау қажет деп ұғындырады. Олар қылығына қарай жазалау «өлімге өлім» ойсыз формуласымен байланысты емес, бірақ қылмыскер жасағаны үшін жазалау жазасын алуы қажет деп санайды. Сонымен қатар оның жазалануына жәбірленушінің жақындары қызығушылық танытады. Және жаза мақсаты сазайын тарттыру ретінде қарастырылады. Бұл бағытқа қарсы топ мүшелері (А.А. Герцензон, А.А. Пионтковский, А.И. Ременсон, М.Д. Шаргородский және т.б.) сазайын тарттыру жаза мәнділігі болып табылғанмен, оның мақсаты бола алмайтынын дәлелдейді. Сайып келгенде, жаза мақсаты тек қылмысты сақтандыру ғана болып табылады. Бұдан басқа абайсызда жасалған қылмыс үшін жаза мақсаты мәселесі төңірегінде де пікірталас болды. С.И. Дементьев бұл жағдайды жаза мақсаты – бұл жалпы алдын алу мен жаза деп түсінеді, С.В. Полубинская жалпы әлеуметтік алдын алу, сондай-ақ әлеуметтік мақсат – қоғамдағы әлеуметтік-психологиялық тәртіптің құрылуы деп таниды. В.Е. Квашин – тек қылмыстың жалпы алдын алуы десе, М.Д. Шаргородский жаза мақсаты тек жалпы және арнайы алдын алу, ал қылмыстық жаза арқылы түзету мен қайта тәрбиелеу мүлдем болмайтын іс деп ойлайды. Сазасын беруді жазаның мәнділігі деп ұғынып, жалпы және арнайы алдын алуды оның мақсаты, ал түзету мен қайта тәрбиелеу осы мақсатқа қол жеткізу құралы деп түсінген. Бұл пікірді А.А. Герцензон, А.А. Пионковский де қолдаған. Қазіргі таңда заң шығарушы берілген анықтамалардан шығып, көп жылғы айтысқа өзіндік нүктесін қойды.

ҚР ҚК 38 бабына сәйкес «Жаза әлеуметтік әділеттікті қалпына келтіру, сондай-ақ сотталғанды түзету және оның немесе басқа да тұлғалардың жаңа қылмыс жасауының алдын алу мақсатында жүзеге асырылады». Осыған байланысты жаза мақсаты:

1. 
   әлеуметтік әділеттікті қалпына келтіру
   
2. 
   сотталғанды түзету
   
3. 
   сотталған адам тарапынан жаңа қылмыстың алдын алу (арнайы және жеке алдын алу мақсаттары)
   
4. 
   басқа тұлғалар тарапынан қылмыстың алдын алу (жалпы алдын алу мақсаттары) болып табылады.
   

Қанағаттандыру мақсаты қазіргі әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру мақсатының прообразы болып табылады. Оны А.Ф.Бернер "Преступлением оскарбляется общая воля (закон, общество, государство) но, обыкновенно, кроме того, им оскорбляется и отдельная воля (лицо пострадавшее от преступления)" деп сипаттаған. Жаза қоғамға да, жәбірленушіге де әділеттіліктің бар екенін сезіну және түйсіну үшін қызмет етуі қажет. Егер қылмыс жеке тұлғаның абыройына тіл тигізу сияқты мәнде болса, жаза бірдей мақсатта тағайындалады. Ал егер қылмыс қоғамдық ерікке қол сұғу сипатында болса, жаза қанағаттануға ең соңында ғана бағытталады.

Әлеуметтiк әдiлеттiктi қалпына келтiру жазаның жазалаушы қасиетiмен орындалады, ал сазайын беру ҚР ҚК 38-шi бабының 2 б. бойынша жаза мақсаты болып табылмайды. Қылмыскерді шектеу, қинау белгілі бір дәрежеде жәбірленушіні тыныштандыру қажет, қылмыс арқылы бұзылған оның заңды қызығушылықтары мен құқытары қалпына келтірілетініне сенімділігін нығайтуы керек. Мысалы, мүлкі ұрланғанда жәбiрленушiге ұрланған заты қайтарылады.

Қоғамға қатысты әлеуметтiк әдiлеттiкті қалпына келтіру сот әдiл жазаны жұрт алдында (негiзiнде соттық процесстер ашық мәжiлiстерде өтедi) тағайындаған кезде іске асырылады, әрі бұл мемлекеттің әрбір адамды қылмыстық кодексті бұзған тұлғаны жазалауға, қоғамдық тәртіпті, қоғамлық қауіпсіздікті, қоршаған ортаны, қоғамды құрайтын жалпы адамзат денсаулығын қорғауға қабiлеттi екендігіне сендіреді.

Әлеуметтiк әдiлеттiк жаза мақсатының заңымен жарияланғандықтан, бұл сотты жазаны тағайындау процесіне парасатты түрде қарауға мiндеттейді.

Жаза адамдардың әділеттікке сенімін қанағаттандыру, ал кей кездерде олардың қылмыскер жасаған зұлымдығына наразылық сезімін тудыру үшін қолданылады. Сондықтан қатал, бiрақ әдiл жазаны қоғам жиi оң қабақпен қабылдайды. Гегелиандық-криминалист Кестлин 1985 жылдардың өзінде әділеттілік болмашы бір «құқылы емес» деген ұғымның мәжбүрлікті мәжбүрлеумен жоюы арқылы мойындалмауын талап етедi, бірақ бір реституция, заттық марапаттау қылмыстық шындық емес негiзiнде жеткіліксіз болып табылады, қарсы әрекет қылмыстың түбірі жатқан ерiкке және ол қылмыста қандай көлемде айқындалды, сол күйінде бағытталуы керек.

Сайып келгенде, бұл қызметтер iшкi құндылықтың масштабы бойынша қалпына келтiріледi: қылмыскермен ол өзi жасаған заңы бойынша әрекет етеді. Жаза формасы бойынша зұлымдық бола тұра қылмыскердің санасыз ерігіне оңбағандық көрсетіп, сана өктемдігінің қалпына келтірілуіне бағытталады. Күнәліні жазалау осылайша қоғамдағы заңдылықтың және әділеттіліктің салтанат құруына куәландырады. Бұдан басқа, құқыққорғаушылық органдардың қызметі, ең алдымен, қоғамға қауіпті, заңсыз әрекеттер нәтижесінде бұзылған әлеуметтiк әдiлеттiкті қалпына келтiруге бағытталады.

Жазаның басқа маңызды мақсаты сотталғанның түзелуі болып табылады.

Түзетудің мақсаты - 1945 жылғы жинақ бойынша осы мақсат жаза «жансыз ұйықтатудан болмыстық және дiни сананы» шақыруы қажеттілігінде болды. Сонымен бiрге, жаза, мәжбүрлеу қасиетін сақтай отырып, зорлықпен тәрбиелеу болып қалыптасты. Түзету қазiргi қылмыстық заңда екi аспекті қарастырылады: бiрiншiден, сотталғанға тәрбиелiк әсер ету процессiнің өзi ретінде, екiншiден, бұл әсердiң нәтижесі ретінде. "Сотталғанды түзетуші" осы мақсатың бар болуы ҚР-ның қылмыстық заңының гуманизмі туралы куәландырады.

Түзету - бұл қылмыс жасауға әкеліп соққан сотталғанның психикасының теріс ауытқушылығын жою. Түзету сотталғанның психикасы мен мінез-құлқын жақсы жақтарға бұру, жаңа қылмыстардың iске асыруына себепшi болып, мінез-құлқында көрініс табатын қоғамға қарсы әдеттер мен көзқарастардан босату мүмкiндiгiн бере алатындығына негізделеді. Сотталғанды түзету кезінде бұрынырақ онда болмаған әлеуметтік-пайдалы қасиеттер мен кезінде болған, бірақ уақыт өте келе жоғалтқан оң сапалы қасиеттер бекітіледі. Оларға қоғамдағы құқықтық тәртіпті, тұлғаны, оның құқықтары мен қызығушылықтарын құрметтеуді жатқызуға болады.

Түзету процесі алдын ала тергеу барысында басталғанмен, интенсивтi түрде ол сот мәжiлiсiнде іске асырылады. Содан соң нақты бір жаза түрін тағайындау кезінде түзету осы жазаны орындауға ұласады. Жазалаудың түрлi шаралары түрлi құралдар, әдiстер және түзету жолдарынан тұрады. Жазалау шаралары сияқты түзетуші құралдар да, қайта тәрбиелеу де қылмыстың ауырлығы мен сотталған адамды есепке ала отырып жүзеге асырылуы керек. Бас бостандығынан айыруда негізгі түзетуші құралдары болып бостандық шешiмiнiң тәртiбi, еңбек, сотталғандардың кәсiби бiлiмі және кәсiби әзiрлiгi, тәрбиелiк жұмыс есептеледі. Түзетуші әрекеттердің басқа құралдары да қолданылады: сотталғандардың жеке ұйымдары, мәдениеттi - ағарту жұмыстары және басқа қызметтері.

Сотталғанды түзету мақсаты әлеуметтiк әдiлеттiктi қалпына келтiру мақсатымен тығыз байланысты. Егер тағайындалған жаза тым қатал немесе жұмсақ болса, онда ол әлеуметтiк әдiлеттiктi қалпына келтiруге кедергi жасап қана қоймай, сотталғанды түзету процесіне зиян келтіреді, өйткенi, ол лайықсыз қатал жазадан қаталданып, ал орынсыз тым жұмсақ жазадан бұдан былай басқа да қылмыс жасап, бой жасыруға болатынына және оған қатал жаза қолданбайтынына сенімі артуы мүмкін.

Осы орайда жаңа қылмыстардың алдын алу мақсатында қорқыту мақсаты пайда болады.

Жаза жаңа қылмыстардың жасалуының алдын алуға бағытталған.

Заң шығарушы құқықтық нормадағы алдын алу мақсаттарын арнайы және жалпы сақтандыруға бөлектемейді, бiрақ бұл айқындылықпен заң мағынасынан шығады.

Жеке (арнайы алдын алу) сақтандыру қылмыскерге қолданылатын жаза әсерiнің салдарынан болашақта қылмыс жасауға мүмкіншілігінің болмауын қадағалайды.

Жалпы (жалпы алдын алу) сақтандыру белгілі бір қылмыскерге заңсыз әрекеттер жасауға бейім тұлғаларға тағайындалатын жазалардың әсер етуі болып табылады.

Қарапайым мақсаттар қылмыскерді қылмыстық әрекетін жалғастыру мүмкіндігінен айыру және қорқыту амалдары арқылы орындалады.

Қылмыстың жалпы және арнайы алдын алу.

Қылмыстық жазаның өте маңызды мақсаттарының бiрi қылмыстардың (алдын алу сақтандыруы) профилактикасы болып табылады.

1845 жылғы қылмыстық және түзетуші жинақта бұл мақсат қорқыту деп аталған. Тағылық мейiрiмсiздiк қана емес, одан құтылу шарасыздығы да жазаға қорқытушы күш береді деп қорқытудың «қорқыту мақсаты қатал жазаны ақтамайды, бірақ әрқашан үлгілі және әрекет етуші жазаларды талап ететін» мағынасын аша отырып сол кездегі ғалымдар жазған болатын. Қорқыту мақсатына қылмыстардың қоғамда тым көп жайылып кеткен жағдайында ғана айрықша ықылас аударылады. Шындығында жазаның алдын алу маңыздылығы оның қаталдығында емес, одан құтылу шарасыздығында. Жазаның алдын алу әсерi өз кезегiнде жалпы (жалпы сақтандыру) және жеке (жеке сақтандыру) алдын алудан тұрады.

Арнайы (жеке) алдын алу мақсаты дербес, әрі жаза мақсатымен тығыз байланысты болып табылады. Оның мәнділігі сотталғанның тарапынан жаңа қылмыс жасалуының алдын алуды қадағалауында. Ол қылмыс жасаған адамға қатысты орындалады.

Арнайы алдын алу мақсаты мыналар арқылы жүзеге асырылады:

Біріншіден – сотталған жаңа қылмыс жасауға физикалық мүмкіншілігінен айырылады. Қылмыстық заң шығарушы орнатқан жаза жүйесінде сотталғанды жаңа қылмыс жасау мүмкіншілігінен айырған жағдайлар аз емес.

Екіншіден, арнайы алдын алу мақсаты жазамен қорқыту арқылы іске асады. Жазамен қорқыту жазадан құтыла алмаушылыққа байланысты болады. Адамды жаңа қылмыс жасаудан жасаған қылмысына берілетін жаңа жаза тағайындалу қаупі ұстап тұрады. Кез келген жаза қылмыскерге белгілі бір айыру, қинау мүмкіндігіне байланысты болады. Ол күнәліні қылмыс жасаудан бас тартуға итермелейді, себебі жаңа қылмыс жасағаны үшін заңның жазаны күшейту мүмкіндігі бар. Бұдан да сорақы шектеулер мен айырулардан қорыққандықтан, тұлға жаңа қылмыс жасаудан бас тартады.

Үшіншіден, арнайы алдын алу мақсаты сотталғанның жазаны өтеу кезінде психикасына түзетуші әсер ету арқылы іске асырылады. Өйткені бұл сотталғанды әйтеуір де түзетіп шығарады.

Жеке сақтандыру мәселесі бойынша заңға байланысты әдебиеттерде екі пікір қалыптасқан.

Біріншісі бойынша оның міндеті жазасын өтеу кезінде жаңа қылмыс жасау туралы қандай да бір ойлардан аластайтын ерекше жағдай туғызудан тұрады.

Екіншісіне сәйкес жеке алдын алу тек жазалау уақытында ғана қылмыс жасау мүмкіндігін жоятын жағдай туғызуды түсіндіреді. Біздің ойымызша, жеке алдын алуды қылмыскерді түзетумен теңдестірудің қажеті жоқ. Қылмыскерді түзетуде негізгі міндет оның болашақта қылмыс жасамауында болса, жеке алдын алуда бастысы қылмыскерге оның қоғамға қарсы, заңсыз әрекеттері міндетті түрде жазаланатынын ұғындыру болып табылады.

Қазіргі таңдағы қылмыстық саясатта жазаны қолдану аясында алдын алу мақсаттары жүзеге асырылатын үш бағыт бар:

1. 
   бас бостандығынан айыруды қысқарту;
   
2. 
   бас бостандығын айыру жазаларына байланысты емес түзетулерді, ең алдымен түзетуші жұмыстар мен айыппұлдарды кеңейту;
   
3. 
   бас бостандығын айыру секілді жазалардың орындалуын дифференциациалау.
   

Жазалаумен үркіту немесе оны қылмыс жасаған жағдайда қылмыскердің түйсігі мен мінез-құлқына әсер ету арқылы тоқтату, алдын алу әрекетін қолдану жаңа қылмыс жасау ойынан айнытады. Жасаған қылмысы үшін жаза қолданумен үркітудегі қорқыту тұрақсыз тұлғаларды қылмыс жасаудан тежейді. Бұл мақсат қылмыстық заңның баспадан шыққан уақытынан және сол заңның қолданылу кезеңінен бастап жүзеге асырылып келеді.

ҚРҚК 38 – ші бабында аталып кеткен жазалау мақсаттары бір жағынан өзіндік қасиетке ие болса, екінші жағынан бөлінбейтін тіркестерде іске асырылады.

Жазаны қолдану кезінде жазалау мақсаттарының барлығы да қарастырылады.

Алайда бұл кез келген уақытта осы мақсаттар орындалуы керек дегенді білдірмейді. Осылайша қылмыскерді оқшаулау жолымен жазасын өтеу кезінде басқа қылмыс жасауынан (бұл жерде арнайы алдын алу мақсаты орындалады) сақтайды, бірақ бұл жағдайда әрқашан түзетуші мақсат орындала бермейді. Нақты бір қылмысы үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылуда, сонымен қатар нақты бір қылмыскерге белгілі бір қылмысы үшін жаза тағайындауда жалпы арнайы алдын алу мақсаттарының түрлі қатынастары орын алуы мүмкін.

Белгілі бір қылмыс үшін жаза тағайындауда сот жазалаудың барлық мақсаттарының дұрыс қатынастарына мән беруі қажет.

Сонымен, жалпы алдын алу сотталғанға қатысты мәжбүрлеу шаралары арқылы болашақта басқа тұлғалардың осыған ұқсас қылмыс жасауынан тежейді. Заң әдебиеттерінде жазаның жалпы сақтандыру шаралары нақты кімге қатысты орындалатындығы жөніндегі мәселе айтыс туғызуда. Бірқатар авторлардың пікірінше, жазалаудың жалпы сақтандыруы тек болмашы бір тұрақсыз тұлғаларға қатысты десе, басқа топ өкілдері қылмыстық жазалау не болмаса жалпы қоғамға, не болмаса оның болмашы бір бөлігіне қатысты әрекет етеді деп санайды.

Осы ұйғарым дұрысырақ десе де болады. Жазаның алдын алатын әрекеттер қылмыстық-құқықтық әдебиеттерде жалпыға бірдей мойындалғандай, үш кезеңнен құралады:

1. 
   заң шығару;
   
2. 
   соттың жазаны тағайындауы;
   
3. 
   жазаны орындау.
   

1. 
   Борчашвили И.М. «Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан». Караганда 1999 г.
   
2. 
   Васильев И.М. «Наказание по советскому уголовному праву». - учебное пособие для слушателей курсантов заведения МВД СССР 1970 г. стр. 87
   
3. 
   Гальперин И.М. «Наказание социальной функции». Москва. Юридическая литература 1983 г. стр. 208
   
4. 
   Есдаулетов А.С. журнал «Исполнение наказаний». От 01.01.03 г. № 1(3).
   
5. 
   Здравомыслов Б.В. «Уголовное право» общая часть - Москва 1994 г.
   
6. 
   Кистяковский А.Ф. журнал «Преступление и наказание». - Москва 1967 г.
   
7. 
   Культелеев Т.М. «Уголовное обычное право». - Алматы 1947 г. стр. 157
   
8. 
   Кудайбергенов М.Б. журнал «Преступление и наказание в мусульманском уголовном праве» 2001 г. стр. 56
   
9. 
   Маргородский Д.М. «Понятие и цели наказания». - Курс советского уголовного права. Т - 2 Ленинград стр. 180
   
10. 
    Мамытов Б.А. «Вопросы совершенствования уголовного, уголовно - процессуального права». Фимида № 5,6 2001 г.стр. 7
    
11. 
    Ной Н.С. журнал «Сущность и функции уголовного наказания в советском государстве». Саратов 1973 г. стр. 191
    
12. 
    Полубинская С.В. журнал «Цель уголовного наказания» Москва 1990 г. стр. 180
    
13. 
    Посмаков П. Журнал «Тюремный синдром». Астана 2001 г.
    
14. 
    Поленов Г.Ф. «Уголовное право в РК». - общая часть: учебное пособие Алматы: Юрист 1999 г.
    
15. 
    Прохоров А.М. «Энциклопедический словарь» стр. 1462
    
16. 
    Рахметов С.Н. «Наказание» учебно-практическое пособие. Алматы 1998 г. стр. 86
    
17. 
    Рогов И.И. «Меры по защите прав человека и гумонизация уголовной политики РК». Весник Каз.Гу. серия юридическая № 1 2001 г.
    

Кокшетауский университет им. Абая Мырзахметова

Аталған елдерде жаза мен оның мақсаттары туралы білімдердің жобасын жасаумен қылмыстық құқық саласындағы теоретиктер айналысады жаңашыл ағылшын заңгерлік әдебиетінде жаза, әдетте "тұлғаның жасаған қылмысы үшін біліктік азап шектіру" деп анықталады.

Англияда жазаның келесі теориялары таралған: а) жаза-келтірілген жамандық үшін кек алу; б) жаза қорқыту құралы ретінде және в) жаза-қылмыскерді түзету құралы ретінде.

Ағылшын қылмыстық құқығының оқыту ерекшелігі болып аталған 3 теорияның біріге отырып құралды. Жазаның үштік мақсаты-кек алу, қорқыту және түзету екені жарияланды.

Қазіргі уақытқа сай теория жазаның кек алу немесе қоғамдық сазайын тарттыру ретінде көптеген талқылауларға бөлініп, жаза мақсатына қатысты толық мағынаға ие болады;

А) Ең алғашқы аспектілері болып – кек алу деп түсінілетін бұл нұсқада оның мәні болып жәбірленушінің кек алу сезімін қанағаттандыру. Бұл жағдайда мемлекет зиян келтірілген тұлғаның сұрауын қанағаттандыратын, яғни кегін алатын «делдал»ретінде қатысады.

Б) Жазаның өзіндік мақсаты, яғни жасалған жаман іс-әрекетін жуып-шаю үшін қолдану деген түсінік зор мәнге ие емес, «қылмыскер азап шегу сынына өзі үшін, яғни өзінің жазаға лайық және жазаның әділетті екенін түсіну үшін»-деп түсіндіреді Кросс пен Джонс.

В) Англияда жазаның-қоғамдық тыныштықты сақтауға бағытталған кек алу, яғни қоғамның қылмыстық мінезге қарсылық – деген түсінік көпшіліктің қолдануына ие болды. Бұл түсініктің мағынасы келесіде: егер адам дұрыс емес қадам жасаса, соның есесіне осы азапты шегу керек, яғни қоғамдық пікір бойынша «қолдамаған қылық», яғни жаза қоғамға жат қылық жасаған кінәсі үшін белгіленеді: (Смит және Логан).

Г) Осыған ұқсас тағы бір түсінік, жазаны қылмыскерге қоғамның кек алуы ретінде алу. Ол қылмыскерге міндетті түрде «жеткілікті жаза» қоғамдық кек алу сезімін қанағаттандыру, яғни қылмыстың ауырлығына сәйкес жаза.

Ағылшын заңгерлері қоғамның кек алуы-бір тұлғаның кегі емес болғандықтан,жазаны қолданудың мәндігін оның жол берерлік және ақталғандығында көреді.

Осылайша, жаза – сазайын тарттырудың «қоғамдық әсер ету» және «қоғам жағынан кек алу»мағыналарының ортақ белгісі болып, жазадан келетін зиян, қылмыстан келген зияннан аспау керек деген қағидаға сәйкес, яғни қылмыстық қол сұғушылықты жазалау «әділетті жаза» шегінен шықпауы керек.

Жаза-сазайын тарттырудың теориясына қарсылар өздерінің санында қазіргі уақытқа сай емес, қоғамның моральдық талаптарына кек алу, өш алу сияқтыларға орынды көңіл сұратады. Ағылшын қылмыстық құқығындағы қорқыту теориясы өз құрамына жалпы және арнайы ескертудің 2 бірдей міндетін қосады. Ағылшындар бұл теорияның бастамасын өздерінің жерлестері И. Бентаманың есімімен байланыстырады.

Бастамадан бастап, қорқыту теориясының жақтаушылары қылмыскерді қоғамның игілігі үшін шалынатын «құрбандық» деп түсіндіреді. Ағылшын әдебиеттерінде ХVIII судьяның өсім жазасын кесудегі «кен қойды ұрлағаның үшін емес, басқалар ұрламас үшін дарға асыласын» деген сөзі көп қолданылады, яғни жаза мәнге ие: «басқалары істемеу үшін, біреуді жазалау» [3].

Қорқыту теориясының маңызды белгісі, оның «әділ жаза» нормаларынан басталатыны, соған сәйкес жазаның зиян мөлшері, қылмыстан келген зиян мөлшерінен аспауы керек.

Жай сот практикасында белгілі бір қылмыс үшін жаза 2 жылға тең деп ойласақ, бір кезде бұл қылмыстың жасауы жиілеп кетеді. Сонда судья осы қылмыс үшін 2 жыл емес 3 жыл бас бостандығынан айыру жазасын белгілейді, сонда үшінші жыл басқаларды қорқыту үшін қосылады–деген атақтыағылшын заңгері Л. Асквит.

Түзету-жазаның өз бетінше өмір сүре алатын мақсаты ретінде күннен күнге ағылшын заңгерінің назарына түсіп жүр. Оның негізінде ағылшын қылмыстық құқығындағы реформа жобалары п.б. түзету теориясы, ағылшын заңгерлерінің түсінігі бойынша жаза жасаған кінәсіне орай, қылмыскердің жеке басының ерекшелігіне байланысты қолданылады. Жазаны қолдану және қылмыстық-құқықтық шараларды қолданарда негізге қылмыстың ауырлығы емес, қоғамға келтірген «қауіпіне» байланысты шешіледі. Қылмыстық жасауының өзі қылмыстық-құқықтық шараларды қолдану үшін сылтау болды. Түзету теориясының ыңғайлылығы ағылшын заңгерлерінің ойынша қылмыскерге тек қана жазалау құралдарын ғана емес, срнымен қатар қол жетерлік және арзанырақ жазалау сипатына ие емес шараоарды қолдану мүмкіндігі. Бұл теорияның беделін олар, оның қылмыскерді түзету мақсатынан көрінеді.

Жалпы ағылшындардың қылмыстық құқық ғылымында мынадай ой бар: қылмыстық құдалау құралдыры бір мезетте сазайын тарттыру, қорқыту және түзету мақсаттарын көздеуі тиіс. Жазаны қолданудың әр уақытында әр түрлі мақсаттарды түсінумен келісіледі. Жаза туралы жазушы, американдық авторлар жазаның түсінігіне емес, оның мақсаттарына мән береді. Олар талассыз жаза-сот шешімімен қылмыстық тыйымды бұзғаны үшін анықталған айыру (азап шектіру т.с.с.)

Дж. Холламмен ең бөлшектелген нақты анықтама берілген: «Біріншіден, жаза – бұл айыру (ашу, азап, бағасыздық). Екіншіден, ол мәжбүрлері. Үшіншіден, ол мемлекет атынан салынады: ол «Санкцияланған» [4]. Төртіншіден, жаза ереженің бар екендігін және оның бұзылғандығын, сондай-ақ соттық шешіммен бұл фактілердің формальды бекітілген. Бесіншіден, ол зиян келтірген құқық-бұзушыға салынды, ол өз өатарында ережелердің жинағы, яғни онда келтірілген зиян да оған берілетін жаза да этикалық көзқарастаран болады. Алтыншыдан, жазаның мөлшері мен түрі келтірілген зиянға, яғни жаза зиянның ауырлығына пропорционалды. Сонымен қатар, қылмыскердің ауырлататын және жеңілдететін мән-жайлар мен қылмыс істеуге түрткі болған себеп пен қызғаншылық есепке алынды».

Жалпы АҚШ заңгерлік доктринасы ағылшын қылмыстық құқығындағы жаза туралы негізгі теориялардың әсерін қабылдады.

Кек алу теориясы негізінен қылмыстық құқық теоретиктерімен қолдады. Мысалы, ДЖ.Холл жазаны нормаларды бұзу нәтижесі және оның мөлшері келтірілген зиянмен теңеседі деп санаған. Холл басқа да жазаның мақсаты сақтандыру және қоғамдық тыныштықта сақтау болып келетін теориялар жөнінде бұл жиі қайталанатын, бірақ пайдасы жоқ жарнамалар деп үлкен сынға салады:

Б. Қазіргі кезде жазаны түзету ретінде түсіндіретін теория үлкен қолдауға ие, бұл теорияның жақтаушыларының көбі-психологтар, психиатрлар және басқа да мамандар, олар қылмыстыңжасалу себебі биологиялық факторларға тәуелді деп санайды. Олар қылмыс жасаған тұлғаларды «түзету теорияларына», «емделуге» шақырады. Бұл теория «шынайы» күйде, «түзету шараларын» жасаған адамның кінәсінен тәуелсіз тұлғаның «қауіпті жағдайына» сүйенеді. Бірақ қылмыскерді түзету идеясы басқа авторлармен өздерінің концепцияларын негіздеу үшін қолданылады. Ең мағыналысы жазаны-қорқыту ретінде түсіну теориясы болып табылады. Бірақ қазіргі кезгі американдық заңгерлік, философиялық, қоғамдық әдибиеттер өз ішінде жазаның мақсатын анықтауды, бөлек-бөлек үш теория тұрақсыз және толық мағынаға ие емес деп таныды, бұл теорияларды біріктіру, осы үш теорияның жақтастарын біріктіруге көмектесер еді. Көптеген авторлар, америкалық жазалау жүйесін сазайын тарттыру, қорқыту және түзету теорияларының біреуде оқталмайтынын айтады (Горбер Р. және Маканэни П.) [5].

Жазаның құрылымы және мақсаттары туралы «Аралас» теорияның жақтаушысы Г.Мюллер, ол жазаның 2 топты мақсат көздейтінін дәлелдейді: 1) утилитарлы емес (олардың жетістіктері практикалық нәтиже бермейді) және 2) утилитарлы (шынайы практикалық нәтиже беруін қамтамасыз етеді). Бірінші топқа кінәсін жуып-шаю мен сазайын тарттыру мақсаттары жатады. Екіншісіне - қорқыту, түзету және бір-бірімен тығыз байланыста.

Жазаның қайсы бір мақсаты болса да, оның мағынасы азды-көпті уақытқа ғана емес, оны орындауды қадағалайтын органға қатысты өзгереді. Заң шығарушы бір мақсатты судья - екіншісін, ол оны орындайтын орган - басқасын қолдауы мүмкін. Осы себепті, Мюллер-жазаның мақсаттарының өзгеріске ұшырауымен әр түрлілігіне белсенді жақтас болады.

Американдық судьялардың жазаның мақсатына әр түрлі көзқараста болуы, нақты қылмыстық істер бойынша практикалардан көрініс табады. Мысалы, 1965жылы Пенсильвания штатының соттары бас бостандығынан 12,55 айыпталушыларды айырды, ал Монтана штатында 76,55. Сол жылы Вермонт штатының Федералды соты айыптаушыларды орташа 8,6 айға бас бостандығынан айырған, дәл сондай сот Индиана штатында - 46,9 айға. Пенсильвания штатының батысында автокөлік ұрлағаны үшін орташа 20,5 айға бас бостандығынан айырған, ал орталықта 44,8 айға. Бұл жерде жалған құжат жасағаны үшін орташа 3 ай бас бостандығынан айырумен жазаланса, Флорида штатының Солтүстік бөлігінде - 150 ай болған.

АҚШ Сенатының соттық механизмді жаңарту туралы алқалы кеңес отырысында мынадай мысал келтірілген: бір соттық округ аумағында 2 адам қылмыстық жауаптылыққа тартылған: екеуі де жалған 100 долларға дейін бағаланатын құнды қағаз жасағаны үшін айыпталған, екеуі де бірінші рет жауапқа тартылған, екеуі де тұрмыстық жағдайының ауырлығына байланысты қылмыс жасаған, бірақ біреуі – 30 күндік бас бостандығынан айыруға кесілсе, екіншісі – 15 жылға қамалған. Осындай жазалау шараларын қолдануда үлкен айырмашылықтардың болуы, әдебиет көздеріне сүйенсек, американдық соттық практикадағы тұрақты жағдай болып келеді.

АҚШ-тық Үлгі Қылмыстық Кодексінде (1962 ж.) жазаның тура мақсаттары туралы айтылмайды, бірақ 1.02 бабының 2 тармағында үкім шығарарда сүйенетін және бір жүйеде үстайтын мақсаттар жазылған: а) қылмыс жасаудан сақтандыру; б) құқық бұзушының түзеліуне және қоғамдық тұлғаның қалпына келуіне көмектесу және т.б. [6].

Франциялық қылмыстық-құқықтың теориясында жазадау мақсаты мен құрылымына байланысты 2 негізгі ой, екі «мектеп», екі көзқарас қақтығысқа түседі: жаңашыл неоклассизм және жаңа қоғамдық қорғау. Жаңашыл неоклассызм теориясына сәйкес жаза-жасалған әрекетке қоғамдық әсердің формасы, дәстүрлі түрде ол 2 мақсатты көздейді: сазайын беру және қорқыту. Жазаның ерекшеліктері өзінің мақсатына сай бейнеде болады. Азапты жазалау түрі мемлекеттің сазайын тарттыруға талпынуында тура көрінеді. Тұлға жасаған қылығына кінәлі, онда сол үшін жауапты болуы керек. Соған сай қылмыскердің жазасы азапты, қинайтын және жағымсыз болуы тиіс. Онымен қоймай кінә қанша көп болса, жаза соған сай қинауы керек. Жаза нақты сипаты бар, яғни француздық қылмыстық құқық жазаны анық емес мерзім және режим белгілеуден аулақ болуы керек. Жаза осы теорияға сәйкес, сот қалай белгілейді, солай, яғни мерзімнің және жазаны өтеу режимінің өзгеріссіз жүзеге асырылуы (М.Л. Росса).

Жаңа қоғамдық теорияның жақтастары мұндай жаза тәртібіне қарсы. Олар жазаның негізі ретінде, қылмыскерді түзету және қалпына келтіру деп санайды. М. Ансель «жазаны дұрыстап белгілеген маңызды, ол өзін өзі тәрбиелегеннен; сонымен қатар оның қалпына келтіру қызметі басты болуы және неоклассикалық орнын толтыру жазаның қарапайым тәрбиелік әрекетінен айырмашылығы болғаны маңызды. Қоғамдық қорғау жазаның негізгі мақсаты: бірінші орында қылмыскерді қоғамға қайтару болуы тиіс. Жалғыз азап, онымен тығыз байланыста болуы керек-ол жаза қазіргі кездегі адамдарға қиындық әкелетін айыру: Қылмыскерді бас бостандығынан айырады (түрмеге қамаудан басқа оның ішінде қинайтын қосымша мән-жайлар болмауы тиіс) ақша қаражаттарынан айырады (айыппұлдар есеппен белгіленіп, қылмыскерді кедейлік жағдайға жеткізуді немесе қарсылығын тудыруды көздемеуі тиіс), құқықтардан айырады (бұл шара жан-жақты болуы тиіс, адамның қоғамға оралуына кесірін тигізбеуі тиіс), сонымен қатар кейбір қызмет түрлерімен айналысу және жеңілдіктерді қолдану құқығынан айырады (ол шара қауіпсіздік және жаза шегінде болу керек, дұрыс өмірге қайтып келуді оңайлатып, қамтамасызетуі керек)».

Францияның Қылмыстық Кодекс жазаның нақты анықтамасын және оның мақсаттарын белгілемейді. Кейбір мақсаттар туралы 1958 жылы Францияның ҚІЖК нақты қылмыстық-құқықтық шараларға қатысты жазаланған. Кәмелетке толмаған, 15 жасқа толмағандарды өлтіргені үшін немесе зорлық және басқа қылмыспен ұштасқан қылмыс жасаған адам, Францияның ҚІЖК 718 бабында көрсетілгендей, жазаны пенитенциарлы мекемеде өтейді, онда медициналық және психиологиялық қалпына келтіруді қамтамасыз етеді. Жеңілдік ретінде пенитенциарлы мекемеден уақытша кетуге рұқсат берудің мақсаты, «сотталғанның қоғамдық немесе кәсіптік дайындау, оның қатысуын қажет ететін бір істі орындауына немесе міндетті атқаруына мүмкіндік беру» (ҚІЖК729бап).

Қылмыстық босату берілуі мүмкін егер қылмыстың «қоғамдық қалпына келуі туралы негізді мәлімет пайда болса (ҚІЖК 729 бап). Осындай қылмыстық жазаны орындауды жетіспейтін іс шаралар, белгілі бір жерде тұруға тыйым салу өз алдына сотталғаның қоғамдық түзелуін жеңілдетуді мақсат етеді (ҚІЖК 7633 бап) ұоғамдық қалпына келу туралы Францияның ҚІЖК-нің басқа да баптарында айтылған (мысалы 7204,7211 бап). Осындай тәсілмен француз заң шығарушысы жазаның мақсаты ретінде негізге қылмыскердің қоғамдық қалпына келуі алынады. Сол мақсатпен францияның қылмыстық құқығына жаңа бостандықтан айыру түрлері, пробация институты және басқа да қылмыстық құқықтық сипаттағы шаралар енгізіледі, олар жайлы төменде сөз қозғалады. Бұл жерде жаңа қоғамдық қорғау мектебінің ойы белгіленеді. Оның қытысушыларының түсінігі бойынша қоғамдық қалпына келу қылмыскердің қағидасы өмір талаптарына үйренуіне және қоғамдық ортаға «қайта келуіне» бағытталады. Сонымен қатар заң шығаруышы өмір бойы бас бостандығанғынан айыру және көп миллиондық айыппұлдар сияқты басқа да жаза түрлерінің мақсаты туралы айытпайды [7]. Францияның қазіргі ҚК-нің Ерекше бөліміне жасалған талдауға сүйене отырып, кодекске жаңашыл неоклассицизмнің идеяларымен қоса, жаңа қоғамдық қорғау мектебінің қағидалық жағдайын енгізуге тырысқаны көрінеді. Бір заң шығарушы жиі қатаң жазаларды белгілейді. Бұл жағдайларда қылмыс үшін сазайын тарттыру деген ұмтылыс байқалады, ол түзеу және қалпына келтіру мақсаттары 2 орында қалды, сонмен өмір бойы бас бостандығынан айыру жазасы қасақана кісі өлтіруге, ол ауырлататын жағдайлары, қинаумен азаптауды қолдану арқылы, басқа қылмыспен байланысты болса, қинап зорлық жасағаны үшін және т.б. бейнеленеді. «Жай» кішкентай баланы қандай болмасада жерде қалдырып кете (7 ж қамау), табиғат апаттарына күрес жүргізіліп, көмекке мұқтаж адамдарға көмектің жетуіне кедергі жасау (7ж қамау) және т.б. қатаң жазаланады.

Кодекс қасақана және қасақана-зорлықпен жасалған қылмыстарға ұзақ бас бостандығынан айыру және көп миллиондық айыппұлдар салу жазасын қолданады. Солай, қарумен қорқытып немесе қолданып, жасалған ұрлық 20 жыл бас бостандығын айырумен және 1миллион франк айыппұл салынады, кісі өліміне әкеп соққан ұрлық өмір бойы бас бастандығынан айыру және 1 миллион франк айыппұлмен жазаланады. Осы сияқты басқа да көптеген мысал келтіруге болады.

Сонымен қатар ҚК қате қадам жасауға байланысты басқа да көптеген өз уақытқа қамауға алу жағдайларын азайту үшін жазалар қарастырылған, өйткені аз уақытқа берілетін бас бостандығынан айырудан келетін зиян ақылға қонымсыз (сотталғанның аотбасыдан алыстауы, қоғамдық байланысын және жұмыс орны мен кәсіби даярлығын жоғалтуы және т.с.с.) «Аз уақытқа берілетін бас бостандғынан айыру орнына судья, мысалы, кейбір құқықтарды алып қояды немесе шектейді: иысалы мұндай құқықтарға белгілі бір кәсіби немесе қоғамдық қызметті орындау құқығын, жүргізуші және аңшы құқықтарын,қару ұстау құқығын және т.б.». Германияның қылмыстық заңнамасы да жазаға түссінік бермейді. Доктрина өз кезегінде жазаны оның мақсатына орай анықтайды сол белгілері бойынша Германияның қылмыстық құқықтық теоретиктері ХІХ ғ. басынан бастап 2-ге бөлінді. Олар абсалюттік және қатыстық жаза теория жақтастары.

Жазаның аралас теориялары да бар. Олар практиктер арасында көпшіліктің қолдануына ие.

ФРГ ҚК-нің түсіндіруінде былай делінген, жазаның міндетті «жасаған құқықбұзушылыққа жауап беру және қылмыс жасаған құқықбұзушыны және басқа тұлғаларды болашақта құқық бұзудан аластау».

1. 
   Адельханян, Р.А. (Роберт Артурович), канд. юрид. наук. Преступность деяния по международному уголовному праву: Учебное пособие /Р.А. Адельханян; Академический правовой университет. -М.: МЗ Пресс, 2002. -37 с.
   
2. 
   Арзамасцев, М.В. (Максим Васильевич)., Михайлов, К.В. (Константин Владимирович). Общая характеристика уголовного права зарубежных государств. Общая часть: Лекция /М.В. Арзамасцев, К.В. Михайлов; Министерство внутренних дел РФ. Челябинский юридический институт. Кафедра уголовного права и криминологии. -Челябинск, 2001. -53 с.
   
3. 
   Бирюков, П.Н. (Павел Николаевич). Международное уголовно -процессуальное право и правовая система Российской Федерации:Теоретические проблемы: Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук. Специальность 12.00.10. - Международное право; Европейское право /П.Н. Бирюков; Казанский государственный университет. -Казань, 2001. -42 с
   
4. 
   Билевская, М.С., студентка магистратуры, Лишение свободы - как вид уголовного наказания: Уголовно-правовые и уголовно-исполнительные аспекты: Магистерская диссертация /М.С. Билевская; Науч. рук. В.С. Прохоров; Санкт-Петербургский государственный университет. Юридический факультет. Кафедра уголовного права. -СПб., 2002. -86 с.
   
5. 
   Бойко, А.И. (Александр Иванович). Международное и российское уголовное право: Монография /А.И. Бойко; Северо-Кавказская академия государственной службы. Ростовский юридический институт.- Ростов-на-Дону:Изд-во СКАГС, 2004. -464 с.
   
6. 
   Болатаев, Д.Н. (Дмитрий Николаевич). Применение и исполнение смертной казни в США: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук.Специальность 12.00.08 - Уголовное право и криминология; Уголовно-исполнительное право /Д.Н. Болатаев; Науч. рук. В.Е. Квашис. -М., 2003. -24
   
7. 
   Дворянсков, И.В., Сергеева, В.В., Баталин, Д.Е. Применение альтернативных видов наказания в Западной Европе, США и России:Сравнительно-правовое исследование /И.В. Дворянсков, В.В. Сергеева, Д.Е. Баталин; Министерство юстиции Российской Федерации. Главное управление исполнения наказаний. Научно-исследовательский
   институт уголовно-исполнительной системы. -М.:Центр содействия реформе уголовного правосудия Penal Reform International,2003. -90 с
   
8. 
   Добрынина, А.Н. (Анастасия Николаевна), студентка дневного отделения. Основные вопросы общей части уголовного права Германии (общая часть): Выпускная квалификационная работа /А.Н. Добрынина; Науч. рук. Т.М. Клюканова; Рецензент А.И. Бойцов; Санкт-Петербургский государственный университет. Юридический факультет. Кафедра уголовного права. -СПб.,2002. -75 с.
   
9. 
   Имамов, М.М. (Марсель Мукатдисович). Виды наказаний и принципы формирования их системы: Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Специальность: 12.00.08 - Уголовное право и криминология; Уголовно-исполнительное право /М. М. Имамов; Науч. рук. И.А. Тарханов. - Казань, 2004
   
10. 
    Истомин А.Ф. Общая часть уголовного права: Учебное пособие (альбом схем), М., 1998.
    
11. 
    Зайцев, О.А. (Олег Александрович). Государственная защита участников уголовного процесса /О.А. Зайцев; Всероссийский научно -исследовательский институт МВД России. Московская академия экономики и права.-М.:Экзамен, 2002.-Библиогр.: с. 319 - 334
    
12. 
    Жданов, Ю.Н. (Юрий Николаевич), д-р юрид. наук, проф., генерал-лейтенант милиции, Лаговская, Е.С. (Елена Станиславовна), канд. юрид. Наук. Европейское уголовное право: Перспективы развития /Ю.Н. Жданов, Е.С. Лаговская. -М.: Международные отношения, 2001. -232с
    
13. 
    Кибальник, А.Г. (Алексей Григорьевич), ст. науч. сотр. Введение в международное уголовное право /А.Г. Кибальник; Науч. ред. А.В. Наумов. -Ставрополь: Ставропольсервисшкола, 2001. -272 с
    
14. 
    Кибальник, А.Г. (Алексей Григорьевич). Преступление и ответственность в международном уголовном праве /А.Г. Кибальник; Науч. ред. А.В. Наумов. - Ставрополь: Ставропольсервис школа, 2002. -336 с
    
15. 
    Кибальник, А.Г. (Алексей Григорьевич), канд. юрид. наук, доц. Современное международное уголовное право: Понятие, задачи и принципы. = Modern international criminal law /А.Г. Кибальник; Под науч. ред. А.В. Наумова; Ассоциация юридический центр. - СПб.:Юридический центр Пресс, 2003. -250 с.