Зат есім Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты

Зат есім

• Зат есімнің лексика-грамматикалық сипаты

• Адамзат және ғаламзат есімдері

• Жалпы есімдер мен жалқы есімдер

• Көптік мәнді есімдер

• Эмоциялы-экспрессивтік реңді есімдер

• Көмекші есімдер

Адамзат және ғаламзат есімдері

• Адамнан өзге жанды
• заттар атаулары

• Жансыз
• заттар
• атаулары

• Хайуанаттардың, аң
• мен құстың атаулары,
• балық, құрт-құмырсқа,
• бақа-шаян аттары,
• өсімдік атаулары, т.б.

• Мекен, қора-қопсы,
• құрал-жабдық
• атаулары, ас пен сусын
• атаулары, т.б.

• Туыс атаулары:аға, іні,
• нағашы, жиен, т.б.

• Іс-әрекет пен кәсіп-мамандық
• иелерінің атаулары: студент,
• оқытушы, дәрігер, заңгер, т.б.

• Іс-әрекет пен кәсіп-мамандық
• иелерінің атаулары: студент,
• оқытушы, дәрігер, заңгер, т.б.

• Әр алуан қызмет баптары
• мен лауазым атаулары:
• ректор, әкім, директор, т.б.

• Кісі атаулары: Арман,
• Дәурен, Раушан,
• Әлия, т.б.

• Адамға тән атаулар:бөпе,
• бала, ұл, қыз, т.б.

Жалқы есім мен жалпы есімдер

• Жеке адамдарға, дүниедегі
• жеке заттар мен құбылыстарға
• атауыш болып келетін
• сөздер

• Бір-біріне ұқсас нәрселер
• мен құбылыстардың,
• жан-жануарлардың
• жалпылама
• атауышы, ортақ атауы
• ретінде жұмсалатын
• сөздер

• Кісі аттары

• Географиялық атаулар

• Газет-журнал, кітап атаулары

• Астрономиялық атаулар

• Тарихи оқиғалардың аты

• Сәйгүлікке, аңға түсетін құсқа,
• құмай тазыға қойылатын аттар

• Мекеме атаулары

Көптік мәнді есімдер

• Ешбір грамматикалық көрсеткішсіз семантикалық жағынан
• көптік ұғымды білдіретін сөздер

• Профессор А.Ысқақов мынадай түрлерге бөледі

• Сұйық заттардың
• атаулары: айран, қымыз,
• шай, т.б.

• Газ тектес заттардың
• атаулары: азон, бу,
• түтін, т.б.

• Уақ, ұнтақ заттардың,
• ұйысқан заттар мен
• бытыраңқы, үгітінді
• заттардың атаулары:
• ұн, шаң, тозаң, т.б.

• Дерексіз ұғымды
• білдіретін
• заттардың атаулары:
• айла, ақыл, алғыс, дау, т.б.

• Өздігінен табиғи
• бөлшектенбейтін
• кесек заттардың
• атаулары:
• алтын, қола, құрыш, т.б.

• Жаратылыс
• құбылыстарының
• атаулары:
• боран, жаңбыр, қар,т.б.

Эмоциялы-экспрессивті реңді есімдер

• Үлкен тұтып құрметтеу я сыйлау, кіші тұтып еркелету, кем тұтып қомсыну тәрізді эмоциялық әсер, экспрессивті рең бере қолданылатын есімдер

• Зат есімнің рең мәнін тудыратын
• жұрнақтар

• -ша, ше:атанша, өгізше, кітапша
• -еке (-ке): апеке, шешеке
• -сымақ: көлсымақ, таусымақ, кітапсымақ
• -й: әкей, шешей, апай
• -шық, шік: көлшік, таушық, төбешік
• -тай: шешетай, әкетай, апатай
• -жан: шешежан, әкежан, апажан
• -қан: балақан, ботақан
• -қай: балақай
• -ш (-ыш, -іш): бөпеш, қалқаш, сәулеш, Нұрыш, Қалыш
• -кен: Әлкен, Әскен

Көмекші есімдер

• “Көмекші есімдер деп лексикалық мағыналары бірде бүтіндей сақталып, бірде солғындап, өзге сөздермен тіркесу ерекшеліктеріне қарай, синтаксистік жағынан кейде жеке-дара мүше есебінде, кейде күрделі мүшенің құрамындағы дәнекер элемент есебінде қолданылып, морфологиялық жағынан зат есімдерше түрленіп отыратын жәрдемші сөздерді айтамыз.” А.Ысқақов

• “Көмекші есім деп граматикалық өзгеріске түсіп дерексізденудің (абстракцияланудың) нәтижесінде заттық мағынасынан айырыла бастаған тәуелдік жалғаулы көбіне мекендік септіктерде қолданылып, матаса байланысқан тіркестің екінші сыңары есебінде жұмсалатын зат есімнің кеңістік мәнді ерекше бір тобын айтады”. Қазақ грамматикасы. Астана, 2002 жыл