61. Еңбек мотивациясы және іс әрекет

Тұлғаның бағыттылығы

Әлемде қанша адам болса, сонша пікір, сонша әртүрлілік бар дейміз. Дегенмен біз бір-бірімізден айырмашылығымыз көп болғанымен, эмоцияларымыз бірдей. Қорқу, ашулану, жек көру, таңғалу, мұңаю, жиіркену, шаттану, марқаю... Осы маңызды эмоциялар өзгеру арқылы әртүрлі күйге енедіЭмоцияның туу механизмі соншалықты күрделі, оны зерттеп, әлі күнге түбіне жетпеді. Әртүрлі өмірлік жағдайлардың байланысы секілді эмоциялық жай-күй де белгілі бір гормондар бөлініп шығуына әсер етеді. Бір нәрсе ғана белгілі: адам әр күн сайын өзін жарып өтетін негативке қаншалықты көп орын берсе, денінің саулығы да соншалықты нашарлай береді.Жүйке жүйесінің жұмысында шектен тыс ашулану, тітіркену, жирену, күйзеліс және үнемі режим бұзылуы иммунитет әлсіреуіне әкеп соғады. Дене құырылысымызда барлығы бір-бірімен тығыз байланысты екенін естен шығармауымыз қажет, ағзаның бір мүшесі дұрыс жұмыс істемесе, басқа барлық ағза істен шығуына сеп болуы мүмкін.Өмір сүру – сезіну, адам эмоциядан ешқайда қашып құтыла алмайды. Ол өмірді түрлі реңге бояп, оны түсінуге көмектеседі. Денсаулығымыз қалыпты болуы үшін қолымыздан келері – негативті ойлар мен нашар көңіл күйлерді қоқысқа тастап, тек позитивпен өмір сүру.

Бұл тек тілге ғана жеңіл, іске қиын көрінуі мүмкін. Бірақ қиындықты да жеңудің жолы көп, оған әркім әртүрлі жетеді, әрқайсысы өзіне ыңғайлы әдісті таңдайды. Барлығы ойдағыдай орындалғанда әрі сенім ақталғанда, ағза өзін өзі мадақтайды, осыдан позитивті эмоция туады.

Егер жоспарымызды уақытылы орындасақ, одан автоматты түрде ләззат табамыз. Керісінше, ойымызды жүзеге асыра алмасақ, қынжылып, қырсыққа шалдыққандай боламыз. Өзіңізге оңтайлы эмоция санаңызда салтанат құруы тек өзіңіздің қолыңызда!

65. Әлеуметтік топтардың жіктеуді

Әлеуметтік топтардың жіктелуі

Үлкен топтарда әлеуметтік мінез – құлық нормалары, қоғамдық және мәдени құндылықтар, дәстүрлер, қоғамдық пікір мен жаппай көңіл күй қалыптасада. Үлкен топтарға жататындар: таптар, қалың бұқара топтары, этностар (ұлт, жұрт), жас ерекшелік топтар, діни конфециялар, партия мен қоғамдық ұйымдар, т.б.

66. Қоғамдық және ұжымдық өмірдегі қақтығыс орны

Ғылыми-әдістемелік, педагогикалық-психологиялық әдебиеттерде ғылыми халықаралық термин – конфликт қазақ тілінде қақтығыс, егесу, керісу, жанжал, дау-жанжал, тартыс деген мағыналарда жиі қолданылады. Бұл аталған ұғым, түсініктер оқушыларға білім беру, оқыту, үйрету барысында, оларды тұлға ретінде қалыптастыруда, олардың мәдени қарым-қатынасында, мінез-құлқында жиі көрініс табатыны белгілі.

Оқушылардың даму процесінде, олардың жас және жеке педагог-психологиялық ерекшеліктеріне байланысты, олар арасындағы қақтығыс және оның басқа түрлерінің келіп шығуы, пайда болуы табиғи нәрсе екендігін де ұнытпаған жөн.

Қақтығыс, конфликт адамдар арасындағы қарым-қатынас психологиясының негізгі бір компоненті болғандықтан сол ұнамсыз қатынастың келіп шығу себептері, факторлары, жағдайлары, оның түрлері, технологиясы мен механизмі, көріністері, дамуы немесе тежелуі, оларды болдырмау немесе шешімін табу жолдары сияқты мәселелерге жан-жақты тоқталамыз. Мамандық саламызға сай тұлғааралық қақтығыстар мәселесі терең де жан-жақты қамтылады.

Психолог-ғалымдар тұлғааралық қақтығысқа мынадай анықтамалар береді:

• 
  «Екі күшті, бірақ қарама-қарсы бағыттағы пікір-көзқарастың қақтығысуы, тартысы» (А. Лурия);
  
• 
  «Тұлғаның терең және өзекті себеп (мотив) және қатынастардан қанағаттанбау нәтижесі» (В. Мерлин);
  
• 
  «Санада ерекше құндылықтар ретінде қалыптасқан екі ішкі сезім-түсініктің тоқтығысуы» (Ф. Василюк және т.б.);
  

Субъекттердің өзара әрекетіне қарай отбасындағы қақтығыстар былайша бөлінеді: ерлі-зайыптылар арасындағы, ата-аналар мен балалар, ерлі-зайыптылар мен олардың ата-аналары, әкелер (аталар) мен немерелер арасындағы қақтығыстар (бұл туралы жан-жақты осы тақырыпты өткенде беріледі).

Басшылар мен оған бағынушылар арасындағы өзара қарым-қатынас ғылымда да, практикада да өзекті мәселе. Мұнда басқарудың стилі, басшының абыройы, сый-құрметі, ұжымда социал-психологиялық жағдай-климат жасау мәселелері үлкен мәнге ие.

Басшы мен бағынушы арасындағы қақтығыс себептері объектив және субъектив түрде кездеседі.

• 
  Қатынастың субординациялық характері функциональды және тұлғалық қатынас арасындағы қарама-қайшылық әрқашан да қақтығыс тудырады;
  
• 
  «Адам-адам» жүйесіндегі қызмет те табиғатында қақтығыссыз емес;
  
• 
  «Тікелей басшы-бағынушы» арасында әрқашан да қақтығыс бар;
  
• 
  Борыш, құқық пен міндет тең болуы қажет;
  
• 
  Басшының сезім және профессиональдық жағдайда бейімделгенінің күрделілігі және т.б.
  

• 
  Басқарушыға тән себептер: дұрыс басқара алмау, мамандықтың төмендігі, еңбек стимулын ұйымдастыра алмау т.б;
  
• 
  Тұлғалық себептер: қатынас жасау мәдениеті төмендігі, өз міндетін шын ықыласпен орындамау, бастыққа жағымпаздану, жеке психологиялық ерекшеліктері және бастық пен бағынушылар келіспеушілігі (қарсы келу, эмоциялық тұрақсыздық, күйіп-пісу, өзін жоғары ұстау, кейбір мінез-құлыптарының ұнамсыздығы және т.б.);
  
• 
  Қақтығыстың тұлғалық себептері, олардың жеке психологиялық ерекшеліктерімен байланысты (екі тұлға арасындағы) .
  

• 
  Өзгенің мінез-құлқын, қимыл-әрекетін төзімсіз деп бағалау;
  
• 
  Социал-психологиялық қабілет-мүмкіндіктерінің төмен деңгейде болуы;
  
• 
  Психологиялық тұрақтылықтың жетіспеуі;
  
• 
  Басқаларды сыйлау, құрметтеу қабілетінің жетіспеуі (эмпатияның нашар дамуы);
  
• 
  Өзін өзгеден жоғары деңгейде санау, есептеу, сынақ нәтижесінде өзгелерді жоғары кемсіту, кекету, жоғары талаптар қою;
  
• 
  Темпераменттің холерик типі қасиеттерінің болуы және т.б.
  

Бәсекеге қабілетті тұлға қалыптасытру мектеп кезінен бастау алады. Нақтырақ айтқанда, бәсекекге қабілетті маман даярлау білікті ұстаздардың қолында. Балаларын сеніп, күнделікті таңертең мектеп табалдырығына әкелген әбір ата-ана баласының болашағынан зор сеніммен үлкен үміт күтеді. Тек қана ата-ана емес, тегін білім беріп, қажеттілікті қамтамасыз етіп отырған Қазақстан Республикасының үкіметі де елді   өркендетіп,дамытатын арнайы мамандарды күтеді. Жай ғана бастауыш білім беріп қана қоймай, елдің ертеңін дамытамын, әрмен қарай білім аламын деген адамға орта және жоғарғы білім беру орындары ашылған, түрлі жағдайлар жасалған. Атап айтқанда, арнайы қабілеттілігі бар оқушыларға, интелектуалдақ дамыған студентерге арнайы гранттар бөлінген мейлі ол мемлекет ішілік, мейлі ол мемлекет аралық болсын  алысты жақын елдерде арнайы тегін білім алуға мүмкіндік жасалған.Балаға мектеп және университет желісінде ғана белгілі бағыт беріп қана қою бізге біліктілігі жоғары маман даярдап бермейді. Кез келген білімді бергенде баланың мүмкіндік деңгейін ескеріп, кез келген іс әрекетті оңтайлы тәсілмен шешуге, сонымен қатар,жылдам әрі дұрыс шешім қабылдауға тәрбиелеу педагогтардың қолында.   Әр адамның мүмкіндігі өте көп,өзін дамытамын деген, өзінің қабілеттілігін дәлелдейтін кез келген адамның  дамуының қозғаушы күші мен оның көзі – тұлғаның сол кезге дейінгі жинақталған интеллектуалдық, адамгершілік және рухани потенциалын пайдалана отырып, өзін - өзі жетілдіру мен жеке дамуға бағытталған қажеттілігі болып табылады.Міне, осы қасиеттерді игере алатын адам- жеке тұлға болуға нық сеніммен қадам басқан адам. Мен әрбір  жеке тұлғаны бәсекеге қабілетті деп айта аламын. Неге? Кез келген адам жеке тұлға бола алмайды, әрбір ересек адамды жеке тұлға деп айта алмаймыз.Ересек адамды жеке тұлға деп ойласақ  біз қатты қателесеміз. Кей ересек адамда кішкентай баланың бойынан табылатын жауапкершілік пен ақыл, ес, яғни өмірді өзінің сана-сезім өлшемімен қарап бағалауға бейімділік болмайды. Сонымен,бәсекеге қабілетті адамды жеке тұлғамен теңестурдік.