Анықтамалық экспозицияны тарихта оқытуда тиімді пайдалану Баймағамбетов Ерлан Русланұлы

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев «Ұлы Даланың жеті қыры» атты мақаласында: «Көне жылнамалар бүгінгі қазақтардың арғы бабалары ұлан-ғайыр Еуразия құрлығындағы саяси және экономикалық тарихтың беталысын талай рет түбегейлі өзгерткені туралы сыр шертеді» деп айтылған ойдың астары – тарихи шындық. Біздің бай әрі ұлы тарихымыз бар. Бұл – Елбасымыз мысалға келтірген неміс­тердің, италяндардың немесе үнді халықтарының жылнамаларында баяндалған жетістіктерден артып түс­песе, бір де кем емес. Сондай-ақ мақаланың мына тұсына ерекше назар аудару қажет: «Еуроцентристік көз­­қарастар – сақтар мен ғұндар және т.б. қазіргі түркі халықтарының ар­ғы бабалары саналатын этностық топтар ұлтымыздың тарихи этногенезінің ажырамас бөлшегі бол­­ғаны туралы бұлтартпас факті­лерді көруге мүмкіндік берген жоқ». Тәуелсіздік кезеңіне дейін, төл тарихымыз саяси-иделогиялық қысымнан аса алмады. Сол себептен де байырғы отырықшылар мен көш­­пенділердің ұрпақтары бұл күн­де өздерінің тарихын қанша жерден жан-жақ­­ты білеміз дегенімен, төл тарихымызға күдікпен қарады. Яғни жас ұрпақтың қазақ халқының тарихы жайындағы көзқарасы еуро­палық және кеңестік дәуірде жазылған тарих негізінде қалыптасты.

Гректер сақтарды аса жоғары құрметтеп,оларды әлемдегі ең әділ,ең шыншыл деп есептеген. Парсы жазбаларында сақтарды «құдіретті еркектер» десе, иран жазбаларында «жүйрік атты турлар» деген. Сақтардан кейінгі Ұлы дала өркениетін жалғастырушы Үйсіндер мен Қаңлылар жайындағы деректерде: «олар көршілес жатқан Қытай сияқты ірі елдермен тең құқықты дәрежеде саяси және сауда қарым-қатынас жасаған, Ежелгі Иранның «Авеста» деп аталатын қасиетті кітабында «Вэсаканың ержүрек ұлдары ең биік, бәрінен жоғары тұрған Канха қамалының алдында құрбандық берді», міне осы және көптеген т.б деректерге қарап Ұлы дала тұрғындарының ұлылығын көреміз десек артық етпес.

Ұлы даланың алғашқы ұлы тұлғалары жайында нақты деректер жетерлік солардың бірі: Плутархтың «Жеті данышпанның сауығы» әңгімесінен Анахарсистің Эллиндер елінде өзінің ақылымен, адамгершілігімен, терең білімімен үлкен құрметке ие болғаны байқалады. Герадоттың баяндауына қарағанда, Анахарсис Эллада елінде оқып білім алып, мемлекет ісіне үйреніп, еліне қайтады. Афины билеушісі атақты реформатор Солонның төмендегі жалынды сөздерді ұлы скиф данышпаны Анахарсиске арналады. «Афинылықтар, мен сендер үшін әділетті заң жасадым, оны өздерің үшін де, мемлекет үшін де өте пайдалы деп есептеймін. Ал мына жат елдің азаматы скиф бола тұра ақылға бай, дана. Бұл менің көзімді ашты, ойымды байытты, көптеген пікірлерімді басқаша байыптауға көмектесті, көптеген кеңес беріп, білім мен пайдалы іске үйретті. Сондықтан да, бұл азаматты ел үшін де, мемлекет үшін де, құтты деп санап, оның мүсінін мыстан құйып, ең құрметті жерге халық қалаулыларының мүсіндерімен қатар қойыңдар!» - деп әмір еткен.

Темір дәуірінен кейінгі Түркі әлемінің бесігіндегі жаңа кезең Түркі дәуіріндегі Ұлы далалықтар жайындағы деректері араб, қытай жазбаларынан және сол заманда өмір сүрген ғалымдардың еңбектерінен көре аламыз. Солардың біреріне тоқталсақ: VI ғасырдың 60-жылдарының соңына қарай Түрік қағанаты сол кездегі ірі мемлекеттер –Византия, Иран, Қытаймен терезесі тең мемлекет болып, Ұлы Жібек жолының едәуір бөлігіне ие болған. Орта ғасырлардағы Ұлы Даланың (Донайдан Алтайға дейінгі аралық) атауы мұсылман жазба деректерінде Дешті Қыпшақ аталды. Қазақстан тарих ғылымында Х-XVII ғасырлардағы Қара теңіз бен Каспий аралығын «Батыс Дешті Қыпшақ», ал қазақ даласын «Шығыс Дешті Қыпшақ» деп атау қалыптасқан.

Ал «Ұлы Даланың жеті қыры» мақаласы тарихымызды сонау энеолит және қола дәуірінен бастап тарқатады. Жоба көшпелі өркениеттің қалыптасу жолындағы маңызды оқиға далалықтардың алғаш жылқыны қолға үйретуі мен Ұлы даладағы ежелгі металл өндірудің амал-тәсілдерінің пайда болуынан бастап, қазіргі жаңа қазақ тарих ғылымындағы ашылған жаңалықтармен сабақтаса өрбиді.