АрманғА ҚУҒан жетер

- Нұрмұхамед, Нұрмүхамед! Қайт артка, кайт деймін! - күре жолға түсіп, екпіндей кетіп бара жаткан екі жасөспірімнід соңынан, капсағай денелі, жүзін оңтүстіктің керімсалы кактаған жігіт ағасы айғайлап түр. Қайт- пайтынына көзі жеткенсін ол желе жүгіріп, алдарьгаа кесе- көлденең түра калды.

• 
  Аға, өуре болмаңыз, мен кайтпаймын ауылға! - деді, аккүба өңді, өдеміше келген бала каткылдау үнмен.
  
• 
  Айналайын, Нцххрмүхамед-ау, ауылда өке орнына өке боп, қара шаңыракта Дүйсен ағамыз отырғанда, жетім балалар үйіне барам дегенің кай сасканың!? Мен кай бетіммен кайтамын ауылға? Сені жетім балалар үйіне өткізіл кеттім деймін бе?! Енді бірер күнде зауыт жалакымызды береді, сосын ауылға кайтайык. Ақылың бар ғой сенің, айналайын! — деп, Нүртаска тете ағасы Көбелек сөзінің басын каткылдау бастағанмен, аяғьш бипаздап барып бітірді. Ағайынды екеуінід күзде ауылдағы жиын-терім бітісімен Ташкенттің касындағы Келеске келіп, кірпіш зауытында кыс бойы жүмыс істеп, азьш-аулак каржы тауып, көктем шыға ауылға кайтып жүргеніне екі жыл болған. Биылғы кайтар түста Нртас нілдей бүзылды.
  
• 
  Аға, менің окығым келеді, окимын, - деді Нүртас. Үнінде үлкеннің өктемдігіне көнгісі келмей, өз тағдыры жайлы ойлана алатын “мендік” бар. - Былтыр да осылай ауылға апарып козы соңына салып койғансыз. Ал, менің окығым келеді. Жетім балалар үйі болса кайтейін, жетім екеніміз өтірік емес кой. Қайта Кеңес өкіметіне ракмет айтпайсыз ба, біз сиякты жетім балаларға камкор болып, балалар үйін ашып, окытамыз, білім береміз деп жаткан. Қай ағайын маған ондай камкорлық жасап жаткан.. Сіз өзіңіз кайта түсініп... - дей бергені сол еді күлак шекенің түсынан бір нөрсе сарт ете түсті. Сол-ак екен Нұртас топырағы бүркылдап жаткан күре жолға үшын түсті.
  

Акылының алдына ашу шығып калай қол көтергенін өзі де білмей калды.

Үстінің шаңын кағып жатып:

- Ага, бөрібір мен ауылға кайтпаймын - деді Нұртас. Дауысында таяк, жеген балада болатын өшпенділік немесе кекшілдіктен гөрі жалыну басым,— оқығым келеді, білім алғым келеді,—дегенді дауысы дірілдеп айтты. Көзінен бырт- бырт жас шығып кетті. Онысын білдірмеген болып шаң-шаң қолымен сүрткілей берді. Үстін аз-кем кақты да қасындағы досьша қарап, басын бір шүлғып: “Өмірзак, кеттік!” - деді.

Бағыттары - Ташкент.

Көбелек бұдан әрі әңгіменің артык екенін ұкты. Оны ұқтырған Нұртас жүрегінен бұлқьгаа шыққан шьгаайы сөз бен шерлі көңілдің көз жасы еді. Бала кезінен ана мен өкеден бірдей айырыльш, “айналайьш, ботам, кұлыным, жарығым” - дейтін мейірім-шапагаты, жылуы мол сөзді ести алмай, шерленген көңілдің өксігі кепке дейін басылмады.

Өксікпен бірге жетім өмірдің суреттері жадында жащыра берді, жаңғыра берді... Нұртастьщ көз алдына толғақ қысьш, керулі арқанға асылып, ауык-ауық “жаным-ай” деп ыңыранган жан анасының бейнесі еміс-еміс келді. Осыдан кейін анасын ол көрмеді, тек күлағында: “балапандарым- ай” деген, өкініш пен арманға толы үні ғана қалған.

Сосьшмынау біздің кенжеміз. Біз картайдьщ. Үйде хат танитын ешкім жоқ. Баланың сүйегі біздікі, еті сіздікі, балама күран оқуьш үйретіңіз” - деп, бір таба нанның үстіне сомдық акша салып, оларды орап, Нүртастың қолынан жетектеп ауыл молдасы Керімқүлға алып барған екінші анасы Дөрігүлдің бейнесі келді.

Басына тарткан ақ жаулықты қүлағының артына қайыра салып, екі үшын алдына тастап, өдемі болып отыратын. “Өгей” деген аты болмаса обалы не керек Дөрігүл аналық мейірім-шапағатьш Нүртастан аяған емес. Ауылдьщ бар жиын-тойьша Нүртасын жетектеп жүретін. Әкесінің азан шақыртып койған Нүрмүхамед есімін келіндеріне айтқызбай Нүртас дегізіп жүрген де осы Дәрігүл анасы. Ол да мандайына сыймады, ойламаған жерден ажал алып жүре берді. Туған анасының орнын толтырған аялы алақанды сағынды. Сарғайған сағыныш ыстық жаска айнала берді...

Одан кейінгі өшпес оқиға - 1917-“жылан жылғы” аштык каншама казақтың отын өшіріп, шаңырағын ортасына күлатпады дейсіз. Аштьщтан жаньш арашалағандар жан-

жакка боса бастады. Ташкент жакка ауып бара жаткан ағайындарға Нұртасты ілестіре тұрып: балам, бар үміт

сенде, бір жаныңды сактап калуды ойла, бізге алаң болма... бейшара өкеңнің отын өшіре көрме.., - деп, жоктык алдындағы дөрменсіз, шарасыз халі, коштасып тұрып кемсендегені бүгінгідей көз алдында. Осыдан кейін өкесін көрмеді. Нұртасты шығарып салған соң көп ұзамай, ортаншы ұлы Исабекті ертіп, жұмыс іздеп Актөбе жакка кетеді. Аштьщтың ажалы оларды ауылға оралтпай жарты жолда-ак жалмаған еді...

Ол казір ағасы Көбелектің үрғанына емес, мына жарык дүниедегі ауырлау басталған тағдырына тарығып жылаған. Өке мен анадан жастай айырылып, бүғанасы катпай арык шауып, белі катпай макта теріп, бүгінгі күнін ертеңге жалғар талпіық іздеп бай өзбектерге жалданып, “ходжайынның” коқиланып арына тиген, жанын жөбірлеген кездері ойға түсіп, көңілдің кермек көз жасына айналған...

Бүл Нүртастың ес білгелі есіле жылағаны. Қасындағы досы Өмірзақ жаутаң-жаутаң карағаннан баска жүбату айта алмады. Өйткені, Өмірзак та жаралы жетім көңілінщ ексігін өрең-өрең басьш түрған.

Екеуі козы көш жүргеннен кейін алдарынан арыны асаулау, лайланып ағып жаткан суы бар арык шыкты. Соньщ басында беті-колдарын жуып, аяқтарын суға малып, ағаш көлеңкесінде демдерін алды.

Нүртастьщ кеудесі кеңіп, бойы сергіп калды. Көптен аркалап жүрген ауыр бір жүктен күтылғандай сезім бар. Көңіл сандығында көптен сарғайып, көмескіленіп бара жатқан өткен өмір суреттерін алып шығып, жаңғыртып, “шаңын” сүртіп, кайыра сыр сандығына салып койды. Үзак уакыт ашпауға, енді бүлай босамауға өзіне-өзі уөде берді. Алдында мүлдем баскаша, жаңаша өмір түрғанын сезді.

- Өмірзақ оку керек, оку. Орысша үйрену керек. Маған бар сикыр осы орыс тілінде түрғандай. Нешауа, орысша білетіндердің екі басы, төрт аяғы жок, олар да біз секілді адам. Үйренеміз, еңбектенеміз... - деп, Келес кірпіш зауытында орыстардан үйренген бір ауыз орысшасын косып койды. Бір кезде ойына өлденөрсе күрт түскендей, орньшан атып түрып: “Өмке, кеттік!” - деді.

Бағыттары — Ташкент!

Олар Орта Азиядағы ең кәттә шаһар Ташкентке жетіп, одан нөмірі 14-жетім балалар мектеп-интернатьш тапканша күн түс болды.

жакка боса бастады. Ташкент жакка ауып бара жаткан ағайындарға Нұртасты ілестіре тұрып: балам, бар үміт

сенде, бір жаныңцы сактап калуды ойла, бізге алаң болма... бейшара өкеңнің отын өшіре көрме.., - деп, жоктык алдындағы дөрменсіз, шарасыз халі, коштасып түрып кемсеңдегені бүгінгідей көз алдында. Осыдан кейін өкесін көрмеді. Нүртасты шығарып салған соң көп үзамай, ортаншы үлы Исабекті ертіп, жүмыс іздеп Актөбе жакка кетеді. Аштьщтың ажалы оларды ауылға оралтпай жарты жолда-ак жалмаған еді...

Ол казір ағасы Көбелектің үрғанына емес, мына жарык дүниедегі ауырлау басталған тағдырына тарығып жылаған. Өке мен анадан жастай айырылып, бүғанасы катпай арык шауып, белі катпай макта теріп, бүгінгі күнін ертеңге жалғар талшык іздеп бай өзбектерге жалданып, “ходжайьшның” кокиланып арьша тиген, жанын жөбірлеген кездері ойға түсіп, көңілдің кермек көз жасына айналған...

Бүл Нүртастың ес білгелі есіле жылағаны. Касындағы досы Өмірзак жаутаң-жаутаң карағаннан баска жүбату айта алмады. Өйткені, Өмірзак та жаралы жетім көңілінің ексігін өрен-өрен басьш түрған.

Екеуі козы көш жүргеннен кейін алдарынан арыны асаулау, лайланып ағып жаткан суы бар арык шыкты. Соньщ басында беті-колдарын жуьш, аяқтарын суға малып, ағаш көлеңкесінде демдерін алды.

Нүртастьщ кеудесі кеңіп, бойы сергіп калды. Көптен аркалап жүрген ауыр бір жүктен күтылғандай сезім бар. Көңіл сандығында көптен сарғайып, көмескіленіп бара жатқан өткен өмір суреттерін алып шығып, жаңғыртып, “шаңын” сүртіп, кайыра сыр сандығына салып койды. Үзак уакыт ашпауға, енді бүлай босамауға өзіне-өзі уөде берді. Алдында мүлдем баскаша, жаңаша өмір түрғанын сезді.

- Өмірзак оку керек, оку. Орысша үйрену керек. Маған бар сикыр осы орыс тілінде түрғандай. Нешауа, орысша білетіндердің екі басы, төрт аяғы жок, олар да біз секілді адам. Үйренеміз, еңбектенеміз... - деп, Келес кірпіш зауытында орыстардан үйренген бір ауыз орысшасьга косып койды. Бір кезде ойына өлденөрсе күрт түскендей, орньшан атып түрьш: “Өмке, кеттік!” - деді.

Бағыттары — Ташкент!

Олар Орта Азиядағы ен кәттә шаһар Ташкентке жетіп, одан нөмірі 14-жетім балалар мектеп-интернатын тапканша күн түс болды.

Дөл осы сәттін куөгері, сол интернаттың түлегі, Нүртастың бала күннен досы Бектас Шынарбаев былай дейді: Нүртас бізге 1920 жылдың, жобамда, тамыз

айында келді. Ол кезде Нүртас сүңғак бойлы, ашык жүзді, жасы 15-16-ға келіп калған жасөспірім екен. Неге екенін білмеймін Нүртастың алғаш интернатқа келген күні менің жадымда жатталып калыпты.

Жетімханаға Нүртас Өмірзак Орымбетов деген бала екеуі бірге келді. Олар келген кезде балалар түскі тамактарын ішіп жатқан болатын. Белгіленген тәртіп бойынша күн сайын екі бала асханаға кезекші болады. Сол күні асхана кезекшісінің бірі - Райымбек Ахметов деген бала еді. Балалардың жапа - тармағай тамак ішіп жатканын көрген екеуі оларға жөудіреп карап, дөметіп-ақ түр. Соны сезе қалған Райымбек: “Сендер бүгінгі тамак беру тізімінде жоқсындар, сонда да болса бір есебін карастырып көрейік, — деп асханаға кіріп кетті де артынша екеуіне екі тарелке сорпа, екі жапырак кара нан өкеп берді. Ашығып калған екен, өп-сөтте ішіп алды. Сосын екеуі жан-жағьгаа карастап, кезекшіге рақметін айтып, карсылас отырған бізбен өңгімелесе бастады. Өздерінің туған жері Түркістан екенін, Келес кірпіш зауытына жүмыс істеуге келгенін, сол жерде осы интернат туралы естігендерін, ағасының карсы болғанын, сол үшін таяк та жегенін айтып, бар сырын актарып тастады”.

Қызык, адам бойындағы күштарлык бар жаңалык- жаксылықтың бастауы ма дерсін. Әдетте “талант, дарын” деп тамсанып, табынып жататынымыздың кайнар көзі осы цщітарлыцца келіп бас иіп түрғандай. Нүртастың да: окысам, білім алсам, дүние-өлемді танысам деген қүштар- лығына ешкім тоскауыл бола алмады.

Осыншама оқу-токуға деген күштарлык, білімге деген ынта қайдан, кашан пайда болды? Ауылда қоңыркай, бір күні бір күніне үксас өтіп жаткан Нүртас өміріне осыншама өзгеріс өкелген не күш, не күдірет? Бүл сауалдарға жауап іздесе болды Нүртастын ойы да, сөзі де ауылға карай ойысатын...

...Қыс-бойы бүйығып жататын ауыл көктем шыға дүрбелеңге түсетін. Егін егіп, макта сеуіп жаз бойы соның басында бауырын жазбай енбек етеді. Күз түсе астыктарын қамбаға күйып, мактасын өзбектерге сатып, пүлдап, малдап, калғанын күнкөріске калдырады. Осылай тіршілік дөңгелегі келесі жылы да, арғы жылы да кайталана беретін. Үлкендер өмірден озып, олардың орнын орта буын басатын, ортаның орнын кіші ұрпак толтыратын... Ауылда жүргенде Нүртас бүл жарық дүниеде баска өмір, өзгеше тіршілік барынан бейхабар еді.

Тек осыдан үш жыл бүрын ағаларымен бірге Түркістан базарына бидай, мақта сатура барган. Сонда алдарынан кыздың кос бүрымындай катар жаткан шойын жолды көрген. Бір кезде сол шойын жолмен Шорнак жактан тебесінен буы бүркыраған кап-кара, алып бір нөрсенің ысылдап-пысылдап, анда-санда ышкына айғайлап-айгайлап келе жатканын көргенде, жағы семіп, өн бойы дір ете түскен. Қоркып кеткен. Сан ғасыр тыныштык күшағында жаткан мына маң даланы үйкысынан ояткан бүл не? Қандай керемет! Тіптен оньщ өзі: “Ей, Адамзат! Мен - Адам акыл- ойының жемісімін, жол беріндер маган!”, - деп, төкаппарлык танытатындай.

Нүртастың ауыл молдасынан алған арабша сауаты болды. Күні бойғы ауыр тіршіліктен зорығып отырса да, ауылдастары бір үйге жиналып, оған жыр-дастан, аңыз- ертегілерді үнемі окытатын. Сөйтсе, кайран ауылдастары, жаудан елін-жерін жан аямай корғаған батырлар ерлігінен, ьштызар жүрек - Лөйлі мен Мөжнүн, Қозы мен Баян ... махаббатынан рухани нәр алып, тән шаршауын жан лөззатымен басады екен ғой. Әйтеуір, риясыз көңілден: “Айналайын, молда бол!” - деп, жапырлап бата беріп жататын. Қайтсін, ауылдағы сауатты, кітап оки алатын адамы жалғыз молда ғана болса. Ол кезде Нүртас үшін де молда — түлға болатын.

Сол аңыз-ертегілерден окыған, алыптың атасы - кара диюдың күшіне мына паровоз пар келер ме екен, әлде одан да зор ма калай? - деп, Нүртас өз өресімен өлшеп койды. Не керек, осы кара дню - паровоз Нүртас түсінігіне, жан- дүниесіне жай түсіргендей болған. Бүл не өзі? Қалай, немен жүріп келеді? - деген сауалдар самсап шыға келгенде диқанның баласына дикандар ортасы жауап бере алмаған. Нүртас өзі: мүны ойлап тапкан Адам ғой, Адам! Олар кім, кандай халык? Кім де болса акылы аскан екен. Біздін білеріміз сока мен өгіз. Сока сүйреген өгіз соңынан ерген сорлы елдің жаны да, төні де контерлі, көнбіс күйге түскен. Бүл - не тіршілік? Осы сауалдар Нүртас санасына жай отындай жалын түсірді. Дәл осы сәт, осы сағат, осы күннен бастап Нұртаста: “Біз басқа өмір, тіршілік барын білуіміз керек, білуге ұмтылу керек!” - деген күлшыныс, жүлкыныс пайда болған.

Өткен жылы ағаларымен бірге Ташкент касьшдағы Келес кірпіш зауытында кыс бойы жұмыс істеп қайтты. Сол жакка бара жатканда жол бойынан электр жарығын көріп танкалған. Танкалысы “білсем” деген талпынысын ояткан.

Көктемгі жүмыс басталар түста Ташкенттен ауылға паровоз сүйреткен көп вагонның бірімен кайтқан. Пойыз үстінде өзгеше киінген, какырайған калқаяшасы бар бас киім киген, сүліктей кара - қаткан жігітпен сөйлесіп калды. Ол жаңа өмір келгенін, техникальщ прогресс басталганьш, баска халықтарда аэроплан, машина, радио... барын үзак-үзак өңгіме еткен. Оның бірін түсініп, мыңын түсінбеді. Түсіну үшін, сол өскен елге еру үшін окудың, білімнің кажеттігін Нүртас алғаш сезінді. Жолаушы жігітағасы сездірген.

Сол бір үстінде сүйрете киген плащы, басында шәпкесі бар сүліктей кара жігіт ауылға келген сон да есінен жатса да, түрса да кетпей койған. Енді не істеймін, қалай окимын? Ол окуды, білімді іздеп кетуге каражат кайда? Талай талаптының жолын да, қолын да байлаған ку жоқ- шылыктан калай шығуға болады? Одан шығу үшін де тағы да окуға, білімге жүгінуің керек екен... Не керек бар д үниенің кілті - оку, білім, ғылымға келіп тірелгенін түсінді Нүртас.

Түсінуін түсінгенмен, каржы-каражаттың жоқтығынан жүлкынып шыға алмай, арман жетегінде жүргенде көктен сүрағаны жерден табылған. Акырында, Ташкенттің №14- жетім балалар үйінен бір-ак шығып отыр...

Сол күні оларға тосек-орын берілді, моншаға түсті, судай жаңа киім киініп, сырткы пошымдары танымастай өзгерді. Аз күнде ашкүрсак карын да тойынып, көкдөнен көңілге жүйріктік бітіп, жан-жакка ой жүгіртуге жетіп калған. Бүрын бір үзім нан үшін бай өзбектерге жалданып, тіленші тіршілік кешіп келген Нүртас үшін интернат өмірі тура ертегідегідей- ак. Салулы төсек, салкын үй, өзір ас! Балалар тура өкелерінің үйіне келгендей емін-еркін.

Алғаш мүғалім тактаға “Ленин” деген соз жазып, содан сон Октябрь, революция төңірегінде үзак-үзак әңгіме айтты. Кобінің мөнін үқпады. Үкканы - сендердің осылай тегін тамақ, тегін окуға ие больш отырғандарың сол адамның аркасы дегені. Күллі жетімді жетілдіремін деген кандай керемет Адам! Одан өріге, қанша ойланса да, Нұртас өресі бөрібір жетпеген. Лениннің назары неге жетімдерге ғана түсті екен, ауылдағылардың да шекесінің кызып түрғаны шамалы. Күйбің-күйбің, күлді-көмеш, өйтеуір жан сактағандарына төуба. Неғылган төубашылдык мінез, кайдан келген канағатшылдык - өзі де түсінбейді.

Бір күні интернат директоры Сөдуакас Османов окушылармен кездесу үшін Ғани Мүратбаевтың келетінін хабарлады. Ал, Ғанидың кім екенін интернат балалары жаксы білетін. Мүнда табалдырыкты аттасымен-ак алгаш еститіндері Ленин, сосын Ғани есімі болатын. Жасалып жаткан бар камкорлыктың бастау көзі соларда жатканын мүғалімдер келген күннен, келген сағаттан бастап баяндайтын. Саналарында сом түлга болып сомдалган адамның өз орталарына келетіні Нүртас үшін адам сенгісіз оқиға болды.

Интернат балалары “Қызыл бүрышка” өрен сыйып түр. Бір кезде мектеп директоры Османовпен бірге орта бойлы, өңі өте өдемі жас жігіт залга кірді. Сол-ак екен түрган окушылар мен мүгалімдер дүркірете кол сокты. Тіптен токтатар емес. Олар төрдегі орындыкка жайгасты. Осыншама күрметтің не үшін екенін ол кезде Нүртас жете түсіне алмады. Әйтеуір үлы дүрмекке косылып кол сога берген.

Сөз алған Ғани өңгімесін өуелі баяу, коңыр дауыспен бастады. Бір кезде үзакка шабатьш хас түлпардай қызынып, адымын аша түсіп, көсілді-ай келіп. Бүган дейін мүндай шешен сөйлейтін адамды Нүртас көрген емес.

Жас Кеңес өкіметінің калай, неліктен пайда болганьш, оның болашақтағы максат-мүратын, міндеттерін, оның көсемі Ленин туралы үзак-үзак түсіндірді. Әліпті таяқ деп білмейтін сауатсыз балалардың санасына себездеп күюмен болды. Сондағы Нүртастың үкканы, Мүратбаев мүраты - казак жастары окыса, білім алса, орыс тілін үйренсе, дүние- өлемге көзін ашса екен!

Бүл Нүртастың Ғанидан алған алғашкы ғибраты.

1920 жылы Ғани басшылығымен интернатта комсомол ячейкасы күрылды. Комсомол жүмысымен айналыса жүріп Ғани ағай бізге орыс тілінен сабақ берді. Ол бізді аз уақыттың ішінде орыс өліппесіне үйретіп шығарды. Оның сабактары кызықты өтетін, сосын тар аукымда шектеліп калмай, дүние-әлемде не болып жатканынан мағлұмат беретін. Ол өрқашан жаксы окьщдар, Отан сенімін актаңдар деген ұлағатты сіңірумен болды.

Интернатта да, Қазак орман шаруашылығы техникумында да маган комсомол ұйымын баскаруға үнемі сенім білдірілді. Бүл Ғанимен аудандык комсомол комитетінде, конференцияларда жиі кездесіп түруға мүмкіндік берді...” дейді Нүртас, Ғани туралы жазған естелігінде.

Адам өмірі - өмір бойы үйренуден, окудан, жаксыдан ғибрат алудан түратыны анык болса, Нүртастың алғаш тәлім алған а дамы осы Ғани, халқының жаркын болашағы үшін күрескен Ғани Мүратбаев болды.

Көп үзамай Ғаниды Мәскеуге кызметке шакырып, ТТТыгыс жастарының одан кол үзуіне тура келді. Өкініштісі Ғани Мәскеуде казаға үшырады. Мүндай ауыр каза шын мәнінде Шығыс жастарын кайғыға орады. Әкесізге пана, анасызға қамқор болған Ғанидың үлкен жүрегін қалай үмытпак, олар!

Ауыр казаны естіген жастар Ташкенттің Орталык стадионына жиналып каралы митингі өткізді. Аз ғана ғүмырында талай жастың жанына аскак арман, үкілі үміт үялата білген Ғаниды жүректері жылап түрып еске алды. Ал Нүртас аспанында, Нүртас әлемінде Ғани есімі Темірказыктай жаркырап, болашактың қолбасшысындай, аскак армандарын аманаттаған Үлы есім болып қала берді!

Өрине, казакта Ғанидай акылды, зерек, ойлы жастар көп болды. Бірак, олар дөл Ғанидай ескі заманның бүғауын бүзып шыға алмады. Шығар жолды білмеді. Бірлі-жарым білгендері Санк-Петербург, Омбы, Қазан калаларында окыды. Бірак, олар:

Кел балалар окылык,

Окығанды көңілге Ыкыласпен токыльщ!

- деп, ағартушылыктан, уағыз айтудан аса алмады. Олар, бізге білім бергенмен, баска миллиондаған казак караңғы боп кала берді. Баяғы ауыл баяғыша өмір көшіне ілесе берді.

“Содан ХІХ-ғасырдың орта белесінен асканда кара тобыр таптаурын кара жолмен баяғыша маңып бара жаткан жүртына үлы Абай тап болды. Үлы Абай, үлы акын оз халкын өнер-білімге шакырды. Атадан калған сүрлеу жолмен өмір көшіне ілбіп ілесіп бара жаткан халкын көрген ол:

Адасып, аландама жол таба алмай,

Берірек түзу жолға шык камалмай.

Не ғылым жок, немесе еңбек те жок,

Ең болмаса кеттің рой мал бага алмай...

• 
  деп, алғашында бір айтты. Бүл сөзге күлак асып, ескеріп, елемеген соң үлы ақын өз жүртьгаа жалынды да, кейіді де, сөкті де. Бар арманы халкының білімді, өнерлі, мәдениетті болуы еді. Ең алғаш киіз үйдің түңлігін батыс жақтан ашып, халкының тарихын ол кездегі алыс батыска, үлы аңғарға бағыттаған Абай еді. Халкының сол күндері үшін қайғырып: “Өстіп жер-дүниедегі жүрттың коры болып отырғанымыз ба? Жок казак ортасында да өнермен өрістерлік күні болар ма екен? - деп, ащы арманмен дүниеден кайтты”.
  

Тағы бір үккан нөрсесі - үлы Абайдың кабырғасын кайыстырып, ой казынасын қаздырған өз камы емес ел камы, халык мүраты. Мүхтар Әуезовті де жауларымен жағаластыра жүріп, Мәскеу мен Алматы арасында кашып- пысса да ретін тауып, білгенін жастарға талмай, шаршамай айткызған күш - Абай мүраты, Абай арманы.

Артынша Абай арманын шындыкка айналдырсам деген адуынды жастар біртіндеп шыға бастады. Тіптен олар:

Қараңғы казак көгіне,

Өрмелеп шығып күн болам... Қараңғылықтың когіне - Күн болмағанда кім болам,

дейтін, айбынды, айткыш жастар болды. Олар сөзінде кара түнекті как айыратын алмас-ой, найзағай мінез жатты. Осы мінез заманнан заман, коғамнан коғамды оздырды. Қараңғы казактан білімді Нүртастар өсті! Жапа тармағай оқу білімге үмтылған жас көбейе түсті. Олар - Мәскеу, Ленинград, Ташкент, Қазан, Томск, Омбы, Саратов қалала- рьгаа оқуға ағылды... Үлкен жердегі үлкен оку ордасында Нүртастың окығысы келгенмен жағдайы келмеді. Ол Таш- кенттегі орман шаруашылығы техникумын канағат етті. алғашкы білгір-мамандары Райымбек Ахметов, Бектас Шынарбаев сол интернаттың түлектері. “Жылан жылғы” ашаршылыкта ата-аналарынан айырылып, панасыз, көше- көшені кезіп, темір жол бойын жағалап, базар торыған, анщүрсақ жетімдер жетіліп кана коймай, қараңғы казак көгіне өрмелеп шығып, Күн болғандар еді.

Өрине, Нүртаспен бірге окыған ол “балалар” бүл күнде жарык дүниеден озып, о дүниелік болған. (Жарыктык- тардың жандары жаннатта болғай).

* * *

Тағы деуімнің сыры бар. Бүдан тура он жыл бүрын Нүртас Оңдасыновтың 90 жылдығы Түркістан жерінде тойланды. Оған облыстың бар аудандары бір кісідей ат- салысты. Ондай игі іске алғыстан баска айтарың жок, әрине.

Ол кез заманның барьппна күбылып, түлкі бүлаңға салып түрған түсы еді ғой. Тура бір алдымызда майшелпек қоғамнын түрғанына сенімді адамдай, бәріміз социализмді, оның кайраткерлерін түкке алғысыз етіп, жабыла, жамырай жамандап жатканбыз. Соның бөріне карамастан, тіптен мемлекеттік каулыны күтпей-ак Нүртас Оңдасыновтьщ жерлестері 90 жылдығын дүркіретіп атап өтті. Сол тойға Ескендір ағамыз Мөскеуден арнайы келген-ді. Орайы келіп түрған соң өкесі жайлы естелік айтуын сүрандым. Сүрағыма ойланбастан іле:

“ - Қандай естелік айта аламын мен... Өкемізді өте сирек көретінбіз. Себебі, біз үйыктап калғанда жүмыстан келетін де, біз оянбай түрып ерте кетіп калатын. Мектеп бітірісімен Мөскеуге окуға кеттік, одан өзім біраз жыл шет елде жүмыс істедім. Қыскасы, өкемді бізден көрі өріптестері жаксы біледі, солардан сүрарсың, - деді. Бірак сөлден кейін жымиып, маған токтала карады да: — Қоя түр, бір окиға есіме түсті,

елшілікте кызмет істеп жүргенде жаздым. Көп материалдарды ағылшын архивтерінен алдым. Мәскеуге келгеннен кейін диссертациямдағы кейбір фактілерге біздің ғалымдар келіспей, кайта зерттеуге жіберді. Қайта жазу оңай ма?! Байқасам, сараптау комиссиясының төрағасы Қазақстанда қызмет істеген, әкемді жаксы танитьш, аралас- күралас болған адам екен. Содан, “сол адам маган көмектессін, Сіз өтініш етіңіз” дедім, әкеме. Ңашанда сабырлы, ойланып сөйлейтін калпын сақтап, үндемей, сүк саусағымен жазу столын тыкылдатып біраз отырды да:

- Балам, білем, ғылым жолы - ауыр жол. Оны инемен қүдық қазғандай дейтіні де сондықтан. Ғылымға тамыр- таныстық жүрмейді. Онда ол ғылым емес далбаса болады. Комиссия кайта қара десе, жүмысыңда кемшілік көп болғаны. Ерінбей-ак қайта қарағаның дүрыс болар. Сен бауыр етім баламсың, бірак мен бүл айтқанынды орындай алмаймын, жаксы танитын адамым болса да оған ондай өтінішпен бармаймын. Ғылыммен айналыскан адам барынша таза болуы керек, ойткені оның өзі шындықты ашатын, дәлелдейтін ілім емес пе?! Ал оған тамыр-таныс араласкан соң шындьщ бүрмаланады, оның несі ғылым болды сонда... - деді.

Әңгіме осымен бітті.

Бүл менің өкеме жасаған алғашкы және соңғы өтінішім. өзім де өтініш жасауын жасасам да, нәтижесі осылай болатынын білгенмін. Әкеме жалыну-жалбарыну, алдап- арбау жүрмейді. Тек комиссия кабылдамай койған сәттегі ашу, ыза өкелген болуы керек. Оның озінде де бар төуекелімді жинап әрең айтып едім.

Содан ғылыми еңбегімді Мәскеу архивтерінен алған деректермен толықтырып, қайта карап, үш жыл бойы тынбай еңбек етіп, 34 жасымда доктор лык диссертациям ды корғап шықтым, - дегені бар-ды.

Тағы да осындай бір окиғаның үшығы шығып калар, болашақ кітабыма күнды бір дүние табылып калар деген оймен, естелік айтуьш сүрап, Ескендір ағамызға хат жаздым. Хатыма жауап мьша томендегідей болып келген еді. білетіндігіме өкінішпен көзім жетті. Азды-кем “зерттеу” жүмыстарын жүргізуіме тура келді.

Біріншіден, шешемнің Мөскеуде түратын немере сіңлісінен аз-кем мағлүмат алдым. Өзінің 92 жасына карамай, біраз жағдай есінде екен.

Ол кісі - Елена Григорьевна Астапова, маған өкем мен шешемнің 1927 жылы Қостанай губерниялык орманшылығында кездескенін айтты.

Ол жерде Елена Григорьевнаның өкесі - менің шешемнін Орынборда темір жол инженері болып жүмыс істейтін өкесінің туған бауыры Василий Дмитриевич Астапов кызмет аткарған.

• 
  жылдың жазында мамам осы орманшылыкка демалуға келген. Әкем де сол жерге, орман техникумын бітіргеннен кейін, төжірибе жинактауға жіберілген болуы керек. Осы бірге болған кездерде олардьщ арасында үлкен махаббатка жалғасқан шынайы достык кальпггасады. Мүны мен олардың 1927-1932 жылдар аралығындағы, екеуінің Ташкентте кайта кездескенге дейінгі, бір-біріне жазған хаттарынан көрдім.
  

Бүрын мен, өкем техникумды Шымкентте бітірді, сол жерде 1932 жылға дейін кызмет аткарды, содан кейін бізбен бірге, Орта Азиялык ирригация инженерлері мен техниктері институтына окуға түскеннен кейін, Ташкентке көштік деп ойлайтынмын.

Сөйтсем, бөрі олай болмай шыкты.

Хаттардан өкемнің техникумды кашан бітіргені, оньщ қай жерде орналасканы жайьшда білу мүмкін болмады. Тек кана Сырдария облысына кызмет көрсететін мекеменің Бас баскармасынын Қызылорда каласьшда орналасканы мөлім. Дөл осы жерде, 1927 жылы күзге дейін өкем түрған және кызмет атқарған. Өз хаттарының бірінде мамам Валентина Васильевнаға осы мекеме басшыларының бір орында үзак уакыт отырғанды үнатпайтынын, бүларды ылғи бір каладан екінші калаға жиі ауыстыра беретінін айтып, шағынған.

• 
  жылы өкемді Әулие Атаға, 1929 жылы Шымкентке кызмет бабымен ауыстырған.
  

1929 жылы жазда әкем окуға Ташкентке жол жүреді. Онда үй табылмай, жатакханада түрады. Біздер мамам екеуміз, бірде Шымкентте, бірде Орынборда туыстармен бірге түрдык. Түрмыс ауыр болды. Семьяның еріксіз екіге бөлінген киындығына, енді келіп каражат қиындығы косылды.

Үй мөселесі 1932 жылы Ташкентте шешілді. Әкем, институттан болуы керек, “Широкая” көшесінен пәтер алды. Әлі есімде, ол кішкентай ғана, асхана қызметін аткаратын дәлізі бар, бар-жоғы 15-16 шаршы метр бір бөлмелі ортаазиялык жаппа там. Суды күдыктан алып, тамақты “керосинкамен” дайындап, білте шамның жарығын пайдаланатынбыз. Үшеуміз бүл үйде 1933 жылға дейін түрдык.

• 
  жылы әкем ағасы Дүйсеннің кызы Зүбайраны өз қолына алды. Олар да ашаршылыктан жан сауғалап, Ташкентті “паналап”, талшык іздеп келген-ді.
  

Әкем окуын аяқтай алмады...

• 
  жылы партиялық “мобилизация” жолымен әкемді кызметке Алматыға, “Казлесхозстрой” трестіне жіберді. Кейінірек осы трестің бастығы болып тағайындалды.
  

Біз - мамам, мен, Зүбайра үшеуіміз Алматыға кейінірек кешіп барған болуымыз керек. Бүл да түратын үйдің болмауынан. Тянь-Шянь көшесінін базарға жакын түсынан ауласы кен, екі какпалы үйге коныс аудардьщ. Көп пөтерлі осы үйдің - № Ікішкентай екі бөлмесінде төрт жан түрдык.

1936 жылы інім Гених туды. Әкем өзі окыған неміс жазушысынын романындағы бас кейіпкердің атын койыпты. Біз үшін ол “Гена” болып кетті. Бір жылдан кейін үшінші үл - Эрик дүниеге келді. Бірак ол екі жылдан кейін менингиттен кайтыс болды. Біз тұрған үй “Казлеспромға” карайтын болуы керек, екінпіі какпаның алдьшда екі ат жөне кабриолет (жеңіл, үсті ашық арба) түратын. Екі аттың бірі “Ворошилов”, екіншісі “Будённый” деп аталатын. Осы пар ат жегілген кабриолетпен өкем жүмыска катьшайтын.

Аулада шағын бау бар болатын. Онда негізінен апорт алма ағаштары өсетін. Ол алмалардың иісі, дөмі ерекше болушы еді. Ол дәм туралы казіргі алматылықтарга айтып жеткізу, сендіру мүмкін емес. Біз түрған үйдің барлык түрғындарының шағын бакшалары болатын. Ондай бақша бізде де болды. Оган мамам негізінен көкөністермен катар жүгері, күнбағыс өсіретін. Ол бакшага ерекше сөн беретін. Айнала өскен гүлдер көз жауын алатын. Сол күндерді ойласам жаныма жылы нүр күйылады.

Адамға күнделікті кажеті - өжетханасының жоктығы болмаса, бөрі де жақсы еді. Рас, 1936 жылдың басында электр жүйесі тартылып, түрмысымыз өжептеуір жақсара түсті.

Міне, Елена Григорьевна айтқан, хаттардан білгендерім, өзімнің есімдегілер осымен бітті.

Тағы басқа мәліметтер кажет болтан жағдайда хабар берерсің.

Айтпақшы, Гулсіж

• 
  Мамамнан калган бірнеше күжаттарды жіберіп отырмын. 1941-1945 жылдары мамам - Валентина Васильевна Совнарком кызметкерлері өйелдерінің шефтік комиссиясын күрып, оны баскарган болатын. Госпитальда жаткан жаралы жауынгерлерге көрсеткен камколығы үшін мамам “Отан согысы жылдарындагы ерен еңбегі үшін” медалімен наградталган.
  
• 
  Әкем мен шешем косылтан кезеңде некені тіркеу “мещандык тірлік” деп танылган екен. Сондыктан олар некелерін тек 1948 жылы гана заңдастырган.
  
• 
  Тянь-Шань көшесіндегі үйден біз 1938 жылдьщ басында, өкемді Семей облисполкомына төрата етіп тагайындап жіберген кезде көштік.
  

Мәскеу қаласы, 18.11.2003 ж.

Хат төркіні осы. Қыска болғанмен Оңдасынов өмірінің басы, яғни, жастык шағы калай басталды, қайтіп семья болды, ағайын-тумаға жанашырлығы жайында осы хаттан аз да болса мағлұмат алуға болады.

Ал, мынау өз колымен толтьфған “Личный листогі”. Бар- жоғы бір ғана парақ болғанмен Нұртас Оңдасыновтың жүріп өткен өмірінің үзын-ырғасын баяндап түр.

13 Выполняемая работа с начала грудовоА деятельности (включая. учіб/ ъ высших я средних специальных учебных заведениях, ьоенную службу, у-іас.яе в партизански* отрядах я рябо.у

по совместительству)

При ипмтпя xtiWD пумдт* учреждении. оргамяіапия ■ предприятии меобходиыо гаеммт 1IR, ш ©» i наш* •

•алмсь a сті яргмя. яоемиую службу мпясымН с у*ннмм должности

Ал, жас Қазакстан Республикасыньщ өмірбаяны, яғни, сол кездің тыныс-тіршілігі былай еді.

...1917 жыл! Февраль револзоциясы патшаның тақтан түсуімен аяқталды. Ал, Үлы Октябрь социалистік революциясы пролетариаттың жеңіске жетіп, түңгыш рет өкімет билігін колына алғанын жариялады. Ол адамзат тарихына бүрын-соңды болып көрмеген жаңа қоғам өкелді.

Бірак, ол коғам теориялык жағьшан мыкты болғанмен, іс-жүзіне аса бастаганда олкылықтары көп-ақ болды. Зер салсак, өлі рулык-патриархалдық әдет-ғүрып пен дәстүрлер аясында, таным- түсінігі мүлдем бөлек казак халкы жаңа заманның бар заң-зөкүнін, күрылымын, тіптен мүрат- максатын да санасьша бірден сідіре алмады.

1920-1930 жылдар аралығында Қазакстанда үлкен наукан - жер бөлісі, ауылды советтендіру мен колхоздас- тыру сиякты әлеументтік іс-шаралар жүргізіле бастады.

1929 жылдың ноябрінде Мөскеуде ВКП(б) Орталық Комитетінің Пленумы болды. Онда ауыл шаруанп>ілығын социалистік жолмен кайта күру, тіптен коллективтендіруді бір жылдың ішінде аяқтау қажеттігін үсынды. Міне, осы жағдайда ВКП(б) Казкрайкомының бірінші секретары Голощекин көншелі ауылдың өз заңдылықтарын ескеріп- елемей, белден басып бірден отырыкніылыкка айналдыра бастады. Ол Қазакстанда “Кіші Октябрь” жасап, Үлы тарихта “үлы” атын калдырғысы келді.

Қазақстандагы коллективтендіру мен байларды тап ретінде жою әрекеті, тура 1917 жыліы октябрь төңкерісімен пара-пар болды. Бір ғана 1930 жылдың өзінде, Голощекин 100 мың шаруашылыкты (600 мың адам бар) отырыкшы- лыкка көшіріп, малдарьш алу міндетін үсынды. Мүньщ соңы азык-түлік тапшылығына өкелді, тіптен қалада: нан, сүт, ет, май карточка бойынша беріле бастады. Өзімізде аштык жаппай етек ала бастағаньша қарамастан, зорлык-зомбы- льщпен тартып алынған миллиондаган мал мен астықты эшелон-эшелон етіп республикадан тыс жакка жөнелтіп жатты.

Жаңа колхоздар зерттелместен, шаруашылыққа өте колайсыз жерлерге салына салды, түрғьш үйлер мүлдем болмады, күнкөріс табатын жүмыс орындары жоктың қасы. Акыр соңында, қаншама жау шауып, отан-ошағын ойрандаса да ата-мекенін өмірі тастай қашпаған қазактар

тіршілігін жалгар талшык іздеп, жан сауғалап, баска елге босты. Мұндай шұбыра көшу мен жаппай аштыктан өлу - казак тарихында бірінші болған еді. Тарихи деректерге карасак, аштык жылдарында Қазақстан халкының 40 пайызы ауып кеткен. Оган аштыктан өлгендерді косыңыз...

1929 жылгы 40 миллион малдан 5.397 мың гана бас калган.

Отызыншы жылдардың аштығы, отыз жетінің нөубатына келіп ұласқанда казак халқы кан жүтып, катары сиреп, жан мен төн аштыгына катар ұшырап, калжырап калган еді. Міне, осындай коғам “казанында” Нұртас та кайнап, пісіп, ысылып жатты. Сол коғам, сол орта жас Нүртастын көзкарасын қалыптастырды, санасын оятты. Таксірет пен нөубаттың кайдан, неге, туындап жатканын, саясат катпарларын түсіне алатын сауатты, білімділер катарына косылды.

Тагдырды жасамайды, тагдырмен өмір сүреді дейді біреулер. Дүрыс та шыгар. Бірак, Нүртас таг дыр сыйын күтіп отырмады. Орман шаруашылығы техникумын ашқүрсак болып жүріп бітірді. Қызылорда, Әулие - Ата (Тараз), Шымкентте мамандығы бойынша біраз жүмыстар аткарды. Жогары білім алудың қажеттігін түсінді. Білгенінен білмейтіні көп болып шыкты. Сөйтіп, тагдьфмен тайталаса жүріп Ташкенттегі Орта Азиялық ирригация инженерлері мен техниктері институтына окуга түсті. Ол бүкіл аймактагы ен ірі жогары оку орны болатын.

Амал канша, апггык араны бүларга да ауыз ашты. Ендігі жерде өйелі, баласы, карьшдасьш аштыктан аман алып калу үшін окуды уакытша коя түрып, Орта Азиялык рабфакка мүгалім болды. Көп үзамай өзінің жаксы көретін мамандыгы бойынша жүмыска шақырганда ойланбастан, бірден келіскен. Сөйтіп, 1934 жылы Қазак Орман шаруашылыгы трестіне өуелі директордың орынбасары, сосын директор болды.

Ал, 1936 жылы Совнаркомга ауылшаруашылык бөлімінің мецгерупгісі кызметіне ауысты. Бүлай кызмет баспалдагына тез-тез көтерілу Нүртастың калауымен емес, оның іскерлігін, жаңашылдыгьш, коғам үшін пайдалы іс аткаруға пейілді екенін білген баскалар өсірген еді. Акырында, Нүртас Оңдасыновты 1938 жылдың басында Шығыс Қазакстан облыстык (орталыгы Семей) аткару комитетінін төрагалыгына сайлады.

Бірде біз:

• 
  Сізге назары түсіп, мұндай жауапты жүмысқа алгаш ұсыныс жасаған кім? - деп, сұрадық. Оңдасынов ойланбастан: “Мирзоян!” - деді де, аз-кем үнсіздіктен кейін сөзін жалгады:
  

• 
  1933 жылдың 21 январында ВКП(б) Орталык Комитетінің Саяси Бюросы Ф.И.Голощекиңді орнынан алды. Оған өзінің саяси сауатсыздығы мен әпер-бакан өрекеті кінөлі еді. Төрт күннен кейін - 25 январьда Қазак крайкомы Л.И.Мирзоянды өзінің кұрамына кіргізіп, оны бірінші секретарь етіп сайлады.
  

Өз басым байсалды, акыл-парасаты мол осы басшыны сыйлайтынмьш. Бірак, Семейге, аткару комитетішң төрағасы болып барасың дегеніне карсылык білдірдім. Ондай үлкен кызметті аткаруға төжірибемнің аз екендігін алға тарттым. Сылтауым өлсіздеу болып шықты-ау деймін, кешікпей Жоғарғы Кеңестің сессиясында бекітіп, 1938 жылдың басында Семейге кеттім.

Өкінішке қарай, көп үзамай Мирзоянға Қазакстанда бүқараға интернационалдык төрбие беру жүмысы қанағаттанғысыз халде деген, жоқ жерден ойлап табылған кінөні, жаланы тағып, секретарьлықтан түсіріп, акырында “халык жауы” атандырып, атып жіберді.

Мен де осы түста халык жауы болудың аз-ақ алдында калғанмын. Ол кезде мен, яғни, 1937 жылы орман шаруашы- лығында басшы қызметте болатынмын. Орман шаруашы- лығы министірінің орьшбасары Панкратов деген кісі біздің шефіміз болды. Ол кісі екеуміз жүмыс барысында көп мөселелерде көзқарасымыз келіспей, айтысьш-тартысьш, қас болып жүретінбіз. Сөйтіп жүргенде, жоғарыда айттым, Мир- зоянның үсынысымен Семей, Павлодар, Шығыс-Қазакстан - казіргі үш облыстың аткару комитетіне председатель болып кеттім. Мен кетісімен өлгі Панкратов үстальпггы. Ол: “Менің үйымымда Оңдасынов та болтан” деген показание береді. Бүның алдында да Орталық Комитеттің ауыл шаруашылық бөліміне арыз түсіп, кайта-кайта шақырғаны бар-ды. Оған Панкратов показаниясы косылды. Ол кезде үстіңнен үшбу арыз түссе болды халык жауы атанып кете бересің. Сөйтіп, менің басыма да кара бүлт үйіріліп, КГБ кайта-кайта шакырып: “Сенің Мирзоянмен кандай жакындығьщ бар?” - деп, сүрағьпптап жүргенде өлгі, өркенің өскір Панкратов, ар-үяты оятты ма білмеймін: “Жок, Оңдасыновты мен үйымға шакырған жокпын, мен онымен кас адам болатынмын. Өзім кетіп бара жаткан сон оны да ала кетейін деп едім” — деген, кайта жаңа показание береді.

Сөйтіп жүргенде - 1938 жылдың екінші жартысынан бастап елде сөл-пөл тыныштык орнай бастады. Себебі, жоғары жак асыра сілтеушіліктің, кателіктің кеткенін хальщ алдьшда ашық мойындамаса да түсіне бастады. Бірак, арыздан арыз, комиссиядан комиссия—тексеруден көз ашпайтынбыз.

Осылай атқару комитетінің жүмысына кірісіп, жай- жапсарын түсіне бастағанымда Қазакстан КП(б) Орталык Комитетінің бірінші хатшысы Николай Александрович Скворцов (Мирзояннан кейінгі хатшы) шакыртты. Ол бүдан да бүрын екі рет шакырып, үлкен лауазымды жүмысты үсынган. Екі ретінде де отказ берген болатынмын. Бүл жолы мөселені алдыма көлденен койды.

• 
  Халык Комиссарлар Кеңесінің Төрағалыгына Сізді үсынамыз. Ертең Жоғарғы Кеңестің мөжілісінде қаралады, отказ беріп жүрмеңіз, - деді. Мен жанталасып, ондай үлкен лауазымды аткара алатын менде төжірибе де, білім де жок деп ағымнан актарылдым. Шаяхметовпен тіл табыса алмайтынымды да айттым. ТТТыны керек, Шаяхметовтың бір нөрсенің байыбьша бармай айғай-үйгайды көтеріп жіберетін мінезі өзіме үнамайтын. Мүмкін соган токтар деп едім, оныма:
  
• 
  Біз партияның солдатымыз, кайда жүмсаса сонда баруға тиіспіз, - деді. Жауап кыска, өрі нүска болды.
  

Қазакстан КП (б) Орталық Комитетінің хатшысы болып 1938 жылдың мамыр айынан 1945 жылдың маусымына дейін Сворцов кызмет етті. Бүл жылдар жас Қазакстан мемлекеті үшін де, жаңа жолға түсіп жаткан казак халкы үшін де ен бір ауыр кезендер болатын. Сол ауырлыкты білім- парасатымен, іскерлігімен көтеріп алған ел басшыларының бірі ол. Алғапщы кезде төжірибесі аз маган акыл-кенесін аямай беріп, төселуіме көп көмек еткен адам.

Бар жогы 34 жасында Үкімет басшысы болған жасты кейбір кексе басшылар мойындагысы келмей, кайта сүріндірмек болғанын байкап калып, оларды катты сынға алғаны бар. Жаңа істе өзіме-өзім сеніңкіремей, кобалжып жүргенімде, жігер, шексіз күш-куат берген сол сөттерді үмыта алмаймын. Бүдан кейін мені колдайтын күшті сезіндім бе, өлде ширауыма себеп болды ма, өйтеуір, бойымда жігер пайда болып, кандай қиын істер болса да бастап кететін болдым. Николай Александровичтің: “Кісі аяғы басылған кезде, түн болса да келіп, акылдасып отыр...” - деген камкорлығьш қалай үмытасьщ. Басшыльщта үстаздық еткен адал, принципшіл Николай Александрович Скворцовты өз басым күрметпен еске аламьш...

Ал, Нүртас Ондасынов Семейден Қазакстан КП облыстык комитетінің бюро мүшесі, Қазак ССР Жоғарғы Советінің депутаты, Қазакстан КП II съезіне делегат болып, Совнаркомдыкка салмакты “багажбен” келген.

Нүртас Ондасынов 1938 жылдың 17 шілдесінде Қазақстан КП ОК Бюро мүшелігіне өтіп, Қазак ССР Жоғарғы Советінің Бірінші сессиясьгада Қазак ССР Халык Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы болып тағайындалды.

Шыгыс халқьшда: “Сенің өмір сүруің туған күніңнен емес, ортаңа пайда өкелген күніңнен басталады” — деген сөз бар екен. Бүл сөзге күлақ асқан біз де, Нүртас Дөндібайүлы Оңдасыновтың “туған күні”, сол - 1938 жылдың 17 шілде- сінен, Совнарком болтан күннен басталса керек дейміз. Олай болса ендігі өнгімені сол арнага карай бүрайык.

I. Ауылдағы өзгеріс

Қалай болғанда да, жаңа заманның асыра сілтеушілігі, бүрмалаушылығы көп болумен қатар, казак тұрмысьша, мөдениетіне, ел экономикасына өкелген өзгеріс, жаңалығы да ұшан-теңіз еді.

Қазақстанда, бірінші бесжылдыкта (1928-1932 жж.) ашылған ірі өндіріс орындары саны 40-қа жетті. Ал, екінші бесжылдьщта (1933-1937 жж.) бұл көрсеткіш 120-ға асты. Яғни, екі бесжылдьщта казак даласында өмірі болмаған ірі өндіріс орындары іске косылды. Олардың катарында Шымкент қорғасын зауыты, Балкаштың мыс, Риддердің мырьпн зауыты, Ащысайдағы полиметалл, Ақтөбедегі химия комбинаты, Қарағандының жаңа шахталары, Ембі жаңа мұнай косіпшілігі, 1500 шакырымдык Түрксіб темір жолының бітіп, іске косылуы казак даласының өңін де, тіршілігін де өзгертіп жіберді. Қарағанды-Балқаш, Шымкент-Ленгір, Рубцовка-Риддер, Орал-Илек жаңа темір жолдары пайдалануға берілді. Қарағандыдан жаңадан бірнеше шахта сальшып, ТЭЦ іске косылды. Балкаш пен Алматыда электростанция, Үлбеде су электр станциясы салынды. Гурьев - Орск мүнай қүбыры іске косылды

Өндіріспен коса тамак жөне жеңіл өнеркөсіп те дамыды. Семейдің ет-консерві комбинаты, Гурьев, Аралдан балык өндіретін кәсіпорындар екінші бесжылдықтың жемісі еді.

Бүрын қаңбағын жел куған сайьш далаға 1937 жылы 28 кала мен 28 жүмысшы поселкесі орнады.

Міне, осындай бүрын-соңды болмаған жаңаша дамуы, өзгеріс, жаңалығы бар Қазак Республикасы Үкіметінің тізгіні Нүртас Дөндібайүлы Оңдасыновка тиді.

Ал, шілденің 21-і күні Оңдасыновтың төрағалығымен Совнаркомның алғашкы мөжілісі өтті. Сол мөжілістің хаттамасьш Қазақстан Республикасы Ортальщ Мемлекеттік мүрағатьшан таптык. Онда қаралған мөселелердің ауаны мынадай екен.

Бар жоғы 34 жасында Үкімет басшысы болтан жасты кейбір кексе басшылар мойындагысы келмей, кайта сүріндірмек болғанын байкап калып, оларды катты сынга алганы бар. Жаңа істе өзіме-өзім сеніңкіремей, кобалжып жүргенімде, жігер, шексіз күш-куат берген сол сөттерді үмыта алмаймын. Бүдан кейін мені қолдайтын күшті сезіндім бе, өлде ширауыма себеп болды ма, әйтеуір, бойымда жігер пайда болып, кандай киын істер болса да бастап кететін болдым. Николай Александровичтің: “Кісі аяғы басылған кезде, түн болса да келіп, акылдасып отыр...” - деген камқорлығьш калай үмытасьщ. Басшыльщта үстаздык еткен адал, принципшіл Николай Александрович Скворцовты өз басым күрметпен еске аламын...

Ал, Нүртас Ондасынов Семейден Қазакстан КП облыстык комитетінің бюро мүшесі, Қазақ ССР Жоғарғы Советінің депутаты, Қазакстан КП II съезіне делегат болып, Совнаркомдыкка салмакты “багажбен” келген.

Нүртас Оңдасынов 1938 жылдың 17 шілдесінде Қазақстан КП ОК Бюро мүшелігіне өтіп, Қазак ССР Жоғарғы Советінің Бірінші сессиясьгада Қазақ ССР Халык Комиссарлары Кеңесінің Төрағасы болып тағайындалды.

Шыгыс халкында: “Сенің өмір сүруің туған күніңнен емес, ортаңа пайда өкелген күніңнен басталады” — деген сөз бар екен. Бүл сөзге қүлақ асқан біз де, Нүртас Дөндібайүлы Оңдасыновтың “туған күні”, сол - 1938 жылдың 17 шілде- сінен, Совнарком болтан күннен басталса керек дейміз. Олай болса ендігі өңгімені сол арнага карай бүрайық.

I. Ауылдағы өзгеріс

Қалай болғанда да, жаңа заманның асыра сілтеушілігі, бұрмалаушылығы көп болумен қатар, қазақ тұрмысьша, мөдениетіне, ел экономикасына өкелген өзгеріс, жаңалығы да ұшан-теңіз еді.

Қазакстанда, бірінші бесжылдыкта (1928-1932 жж.) ашылған ірі өндіріс орындары саны 40-қа жетті. Ал, екінші бесжылдыкта (1933-1937 жж.) бұл көрсеткіш 120-ға асты. Яғни, екі бесжылдыкта казак даласында өмірі болмаған ірі өндіріс орындары іске косылды. Олардың катарында Шымкент қорғасын зауыты, Балкаштың мыс, Риддердің мырыш зауыты, Аіцысайдағы полиметалл, Актөбедегі химия комбинаты, Қарағандының жаңа шахталары, Ембі жаңа мұнай көсіпшілігі, 1500 шакырымдык Түрксіб темір жолының бітіп, іске косылуы казак даласының өңін де, тіршілігін де өзгертіп жіберді. Қарағанды-Балкаш, Шымкент-Ленгір, Рубцовка-Риддер, Орал-Илек жаңа темір жолдары пайдалануға берілді. Қарағандыдан жаңадан бірнеше шахта салынып, ТЭЦ іске косылды. Балкаш пен Алматыда электростанция, Үлбеде су электр станциясы салынды. Гурьев - Орск мүнай қүбыры іске косылды

Өндіріспен коса тамак жөне жеңіл өнеркөсіп те дамыды. Семейдің ет-консерві комбинаты, Гурьев, Аралдан балык өндіретін кәсіпорындар екінші бесжылдыктың жемісі еді.

Бүрын қаңбағын жел куған сайьш далаға 1937 жылы 28 кала мен 28 жүмысшы поселкесі орнады.

Міне, осындай бүрын-соңды болмаған жаңаша дамуы, өзгеріс, жаңалығы бар Қазақ Республикасы Үкіметінің тізгіні Нүртас Дөндібайүлы Оңдасыновка тиді.

Ал, шілденің 21-і күні Оңдасыновтың торағалығымен Совнаркомның алғашкы мөжілісі өтті. Сол мөжілістің хаттамасьш Қазақстан Республикасы Ортальщ Мемлекеттік мүрағатьшан таптык. Онда қаралған мөселелердің ауаны мынадай екен.

Қазақ ССР Халық Комиссарлары Кеңесінің №18 Хаттамасы 1938 жылгы шілденің 21-і

Қатыскандар: ҚазССР Халком Кеңесінің мүшелері: Оңдасынов, Климентьев, Төжиев, Бекжанов, Бектасов, Байүзаков, Большаков, Досымов, Дауылбаев, Жүмағүлов, Ыктысамова, Кондаков, Королев, Қаракүлов, Найденов, Поздняков, Силантьев, Чагиров, Шибряев ж.ж.

(Ауылшарбанкі), Бөрібаев, Қальіков, Рүстемов, Фрачер, Баранов, Халковский, Филатов, Кошаев, Геринг (Жерхалком), Андиреншн, Өзизов, Мермонштейн, Степанов (Мемжоспар), Скородумов, Жуковский, Фирсов (Жергөнеркхалком), Зюзин (Тубинституты), Костина (Денсхалком), Шишкин (Малимпорт), Сүлейменов (Қазтүтынуодагы), Милехин, Рабинович (Қаржыхалком), Рейман (Өнеркбанкі), Тараненко, Хляп, Нанюков, Петров (Каучуконострест), Алексеев (Қазөнеркүр), Шабалин, Ергожин (Жеңілөнерк.халком), Храповицкий, Мартенсон (Совхоздархалком), Оразбаев, Тейтельбаум (УПХУ), Низяов (Облзу), Анискин, Арефьев, Голубев (КПК OK), Токарев (Партбакылау), Васильев (Дайьіндхалкомуөкіл).

Оңдасынов жолдас төрағалық етті

§1. Мал шаруашылыгын дамытудың 1938 жылга арнал- ған мемлекеттік жоспары (Баяндамашы Бөрібаев ж. - Жер­халком, Степанов ж. - Мемжоспар, Мартенсон - Совхоз­дархалком).

Мал шаруашылыгын дамытудьщ 1938 жылга арналган мемжоспары енгізген мемлекеттік жоспары кабылдансын. Қаулының жобасыньщ соңгы редакциясьш жасау күрамьш- да Климентьев (шакыру), Төжиев, Королев, Бектасов жене Жүмагүлов ж.ж. бар комиссияга тапсырылсын.

Мерзімі - 2 кун.

§2.1938 жылгы макта жинауга және өзірлеуге дайындык туралы (Баянд. Ергожин ж. - Жеңілөнеркхалком жөне Рүстемов ж. - Жерхалком).

• 
  Халкомкенесі каулысьшың Жеңілөнеркөсіпхалком үсынган жобасы канагаттанарлыксыз деп табылсын.
  

• 
  Макта өткізушілерге май, макта (линтер) сату (босату) ісінде біркатар жөнсіздіктердщ барлығьш және макта егетін аудандардағы кеңес саудасының канагаттанарлықсыз жай- күйін ескере отырып, Ерғожин ж-тың төрағалык етуімен қүрамында Деревнин (Жерхалком), Захаров (Саудахалком), Ланцинов (Қаржыхалком), Благосмыслов (Қазтүтынуодагы) жөне Бендет (Ауылшарбанкі) ж.ж. бар комиссияга макта егетін аудандарда кеңес саудасының және мақта өткізушілерге май, күнжара және макта (линтер) берудің жай-күйін тексеру тапсырылсьш және өз ұсьшыстарьш осы шілденің 28-іне Халкомкеңесінің карауына ұсынсын.
  
• 
  Жерхалкомның джингауздарын Жеңіл өнеркәсіп халкомына беру туралы мөселені карау кейінге калдырылсьш.