«Қазақ әдебиеті» пәнінен қалыптастырушы бағалау 8-сынып Әдістемелік ұсыныстар мұғалімге 8-сынып оқушыларына арналған «Қазақ әдебиеті»

• 
  Кейіпкерлерді тура және жанама мінездеулерге жіктейді
  

Қолдану

1. 
   Шығармадан тура және жанама мінездеуге мысалдар келтіріңіз.
   

2. 
   «Төрт сөйлем» тәсілі
   

1. 
   Пікір. Жырдағы жаныңа жақын кейіпкер туралы, өз пікіріңізді жазыңыз. (1 сөйлем)
   
2. 
   Дәлел. Өз ойыңызды аргументпен дәлелдеңіз. (1 сөйлем)
   
3. 
   Мысал. Пікірді өмірмен байланыстырыңыз, мысал келтіріңіз. (1 сөйлем)
   
4. 
   Қорытынды. Өзіндік қорытынды шығарыңыз. (1 сөйлем)
   

• 
  тура және жанама мінездеуді ажыратады
  
• 
  өз ойын дәлелдейді;
  
• 
  өмірмен байланыстырады;
  
• 
  қорытынды ой айтады.
  

• 
  Шығарма композициясын тұтастан бөлшекке, бөлшектен тұтасқа қарай талдайды
  

Жоғары деңгей дағдылары

Ахмет Йассауидің «Үлкен-кіші адамнан ибалық әдет кетті, қыз-бозбала жастардан әдеп кетті» деген сөзін талдаңыз. Сол арқылы ақынның өмірлік мақсат-мұратын ажыратыңыз.

• 
  шығарма үзіндісіндегі ойды талдайды;
  
• 
  ақынның өмірлік мақсат-мұратын таниды.
  

• 
  Автор бейнесі мен кейіпкерлер қарым-қатынасының тілдік ерекшелігін талдайды
  

Жоғары деңгей дағдылары

1. 
   Берілген үзінді бойынша автор бейнесін талдаңыз.
   
2. 
   «Кепиет» сөзінің тілдік ерекшелігін анықтаңыз.
   
3. 
   Насихатты негізге ала отырып, ой картасын жасаңыз. Балаларыма өсиет:
   

• 
  автор бейнесін талдайды;
  
• 
  тілдік көріністі талдайды;
  
• 
  өлеңнен ой картасын жасайды.
  

• 
  Шығармадағы көркемдегіш құралдардың (психологиялық параллелизм, перифраз, сатира, ирония, гротеск, эллипсис) қолданысын талдайды
  
• 
  Автор стилін анықтайды
  

Қолдану

Берілген жолдардағы психологиялық параллелизм, перифраз, риторикалық сұрақтардың қолданысын талдай отырып, автор стилін анықтаңыз.

Қоңыраулы найза қолға алып, Қоңыр салқын төске алып, Қол төңкерер ме екеміз?!

* * *

Ел жазылып жайлауда, Жақсылар кеңес құрғанда, Мұртымыз өрге шаншылып, Бұрын да сөйлер ме екеміз?!

Жарлауға біткен жапырақ - Жамылсақ, тоңар ма екеміз?! Жазыққа біткен бүлдірген - Сұғынсақ, тояр ма екеміз!

• 
  жырда қолданылған көркемдегіш құралдарды ажыратады;
  
• 
  көркемдегіш құралдардың қолданысын талдайды;
  
• 
  автор стилін анықтайды.
  

• 
  Үзінділерді қолдана отырып, өз көзқарасын дәлелдейді Жоғары деңгей дағдылары
  

«Құнарлы қоныстарды тартып алған отарлау нәтижесінде тұрмысы нашарлап, тығырыққа тірелген ел тағдырын Мұрат Мөңкеұлы тебірене жырлайды» деген ойды өрбітіп жазыңыз. Өз көзқарасыңызды дәлелдеуде берілген үзінділерді қажетінше қолданыңыз.

1. 
   Мал менен басты есептеп, Баланың санын алғаны — Аңғарсаңыз, жігіттер, Замананы тағы да
   

2. 
   Еділді тартып алғаны — Етекке қолды салғаны. Жайықты тартып алғаны – Жағаға қолды салғаны.
   
3. 
   Жеті жұрт көшіп кеткен соң, Атамыз қазақ баласы Конып, мекен еткен жер.
   

4. 
   Байдан кетіп сақауат, Пақырдан кетіп қанағат. Діні басқа біреулер
   

• 
  өз көзқарасын білдіреді;
  
• 
  көзқарасын дәлелдеуде үзінділерді орынды қолданады.
  

• 
  Тілдік ерекшелікті автор бейнесі мен кейіпкерлер қарым-қатынасы арқылы талдайды
  

Жоғары деңгей дағдылары

1. 
   Автордың риторикалық сұрау, қайталау түрлерін қолданудағы тілдік ерекшелігін талдаңыз.
   

Жайықты алса – жанды алар, Жанды алмаған не қалар?

Ойылды алса – ойды алар,

Ойлашы сонда не қалар? – деген жолдардағы автордың ойын анықтаңыз.

2. 
   Осы жолдардан ақынның қандай көзқарасын тануға болады? Дұшпан — тазы, біз — түлкі,
   

Бір пәлеге жолықтық Құлғанадай қадалған. Бұл не деген ғаламат, Қазынасы кең Құдайым, Сақтағайсың саламат!

• 
  автордың тілдік қолданысын талдайды;
  
• 
  автордың ойын анықтайды;
  
• 
  ақын бейнесіне талдау жасайды.
  

• 
  Шығармадағы материалдық және рухани құндылықтарды заманауи тұрғыда салыстырады
  
• 
  Шығарманың жаңашылдығына баға береді
  

Жоғары деңгей дағдылары

1. 
   Шығармада көрініс тапқан құндылықтарды анықтаңыз.
   
2. 
   Оларды қазіргі өмір құндылықтарымен салыстырыңыз.
   

• 
  шығармадағы құндылықтарды анықтайды;
  
• 
  құндылықтарды заманауи тұрғыда салыстырады.
  

• 
  Әдеби эссені шығарманың көркемдік-идеялық құндылығын гуманистік тұрғыдан талдап жазады
  

Жоғары деңгей дағдылары

1. 
   Берілген үзіндіні негізге ала отырып, шығарманың идеясын гуманистік тұрғыдан талдаңыз.
   

Кел, жастар, біз бір түрлі жол табалық, Арам, айла, зорлықсыз мал табалық.

Өшпес өмір, таусылмас мал берерлік Бір білімді данышпан жан табалық...
...Өзің біліп біреуге қылсаң жарлық, Асыл сол –ақыл, білім бойда барлық. Айла, өтірік, арсыздық өнер емес,

Мен де анаудай болсам деп таласарлық.

2. 
   «Ақыл – білімге бастар жол» тақырыбында әдеби эссе жазыңыз.
   

• 
  берілген үзіндіні қолданады;
  
• 
  шығарманың көркемдік-идеялық құндылығын гуманистік тұрғыдан талдайды;
  
• 
  тақырып бойынша әдеби эссе жазады.
  

• 
  Әдеби сын-пікірлерге сүйеніп, өзіндік сыни пікір жазады
  

Жоғары деңгей дағдылары

Берілген пікірге сүйене отырып, «Еңлік-Кебек» дастанындағы әлеуметтік мәселелердің суреттелуіне сыни пікір жазыңыз.

Ақын ескі әдет-ғұрыпты берік ұстанған ел намысын қорғаушылардың сүйіскен екі жастың адал махаббаттық сезімін аяққа басып, оларды аяусыз жазаға қиған қаталдығын толғана баяндай отырып, сол замандағы қоғамдық өмірдің шиеленіскен қайшылығын ашып көрсеткен.

• 
  сын-пікірге сүйеніп талдайды;
  
• 
  шығармадағы әлеуметтік мәселені анықтайды;
  
• 
  сыни пікірін жазады.
  

• 
  Шығарма композициясын тұтастан бөлшекке, бөлшектен тұтасқа қарай талдайды
  

Қолдану

Автор осы үзіндіде қандай қасиетке ерекше мән береді? Повестің өн бойынан аңғарылатын автор позициясына талдау жасаңыз.

Мына сөзден Қабылбектің қабырғасы сөгіліп, қалбалақтап атынан аунап түседі:

- О, текті би Текебай! Сенің балаңның айыбынан менің айыбым асып кетті білем. Аға болсаң да сені мен аттан түспей тыңдаппын-ау. Сен кешіремісің мені? Бұл әдепсіздігім бүкіл әулетімізге таңба болатын болды ғой, ой, әттеген-ай! Ат шапан айып сенен емес, менен, ақсақал! - деп үстіндегі зерлі шапанын шешіп, Текебайдың иығына жауыпты.

• 
  үзіндідегі қасиеттерді анықтайды;
  
• 
  автор позициясын талдайды.
  

• 
  Шығармадан алған үзінділерді өз шығармашылығы арқылы қайта өңдеп жазады
  

Қолдану

Берілген үзіндіні өңдеп, өзге жанрда (өлең, әңгіме, диалог, т.б.) жазыңыз. Креативтілікті ескеріңіз.

«жинал» дегенің не сөз? Жиналғаны несі?

• 
  үзіндіні қайта өңдейді;
  
• 
  шығармашылығын танытады;
  
• 
  креативті жазады.
  

• 
  Композицияны тұтастан бөлшеккке, бөлшектен тұтасқа қарай талдайды
  

Қолдану

1. 
   Жылқышы қарт пен ананың диалогі бойынша ой қорытындысын жасаңыз.
   

Кімсің? Тірісің бе?

Жаның бар ма?

Аққуды неге атасың, арың бар ма?! – деген жылқышы қарттың сөзінде қандай мән бар?

2. 
   Ақын шығарма желісіне тәуіп шалды неліктен енгізген? Сіз қалай ойлайсыз?
   

• 
  шығарма бөлшектерін талдайды;
  
• 
  ой қорытындысын жасайды;
  
• 
  ойын тиімді жеткізеді.
  

• 
  Әдеби шығарманың идеясы мен пафосының ұлттық ерекшелігін көрсетеді
  

Қолдану

1. 
   Ойыңызды жеткізіңіз.
   

2. 
   Шығарманы ұлттық мүдде тұрғысынан ашуға тырысыңыз.
   

• 
  шығарма идеясын анықтайды;
  
• 
  ұлттық мүдде тырғысынан ашып жазады;
  
• 
  ойын жеткізеді.
  

• 
  Тілдік көріністі автор бейнесі мен кейіпкерлер қарым-қатынасы тұрғысынан талдайды
  

Қолдану

1. Үзінді арқылы кейіпкерлердің қарым-қатынасындағы тілдік көріністі жұбыңызбен бірге талдаңыз.

– Бұл күлкі емес, - деді әкем терезеден тіршіліксіз Ай табиғатына қарап отырып,- көлеңкенің қоюлығы Айдағы атмосфераның жоқтығынан. Айдың атмосферасы мен гидросферасы болған. Мұнда да бір заманда тіршілік қайнап жатқан. Мәдени дамудың жоғары шегіне жеткен Айдың саналы тіршілік иелері атмосфераны ластаған, оның ыдырауына әкеліп соқтырған. Озондық ойықтың ұлғаю нәтижесінде Күн радиациясының электр магниттік ағымы ғаламшар бетіндегі тіршілікті жойып жіберген...

Бір кезде Сартай:

• 
  Енді мұнда жасырынбақ ойнамайықшы, – деді.
  
• 
  Жарайды, енді ойнамаймыз, – дедім мен де қостап, – онан да ана көрініп тұрған жеріміздегі атмосферамыздың, гидросфера мен биосферамыздың тазалығын ойлайықшы.
  
• 
  Табиғаттың болашақ тазалығы сендердің қолдарыңда, – деді сол кезде көкем Сартай екеуміздің сөзімізді тыңдап болып, – достарыңа да түсіндіріңдер мұны.
  

2. Берілген үзіндіде автор бейнесі қалай көрінді? Шығармада көтерілген мәселе, тілдік қолданыс, кейіпкерлердің ішкі сезімі, оқиға көріністері арқылы анықтап, талдаңыз.

• 
  кейіпкерлердің қарым-қатынасындағы тілдік көріністі ажыратады;
  
• 
  автор бейнесін талдайды;
  
• 
  өзіндік көзқарасын жеткізеді.
  

• 
  Шығармадағы көркемдегіш құралдардың (психологиялық параллелизм, перифраз, сатира, ирония, гротеск, эллипсис) қолданысын талдайды
  
• 
  Автор стилін анықтайды
  

1. 
   Берілген үзіндіден автор стилін анықтаңыз.
   

Ғарыштан келіп, Жер атмосферасына іліккен созылыңқы тамшы пішінді үлкен тас таңсәрідегі шырт ұйқыда жатқан ауыл үстінен ысқыра ағып өтіп, тау аңғарын жанай ұшып, жолындағысын күйдіріп-сыдырып барып қара жерге жантая қадалды...

...Түтін сейілгенде, алдындағы таңба жазулардан зым-зия жоғалып, орнына басқасының пайда болғанын көрді. «Қорықпаңыз, бері шығыңыз», - деп жазылыпты онда. Төлен оны оқып болған соң, иекке қарай бұрыла бергенде, үш денелі адамның қарсы алдында қаз-қатар тұрғанын бір-ақ байқады. Сасқанынан сәл кейін шегініп барып, сабыр сақтап, тоқтады да, бет-жүздерін, дене-мүсіндерін көзімен тез шолып өтті.

2. 
   Үзіндідегі асты сызылған сөздерге перифраз жасап, қайта жазыңыз.
   

• 
  автор стилін анықтайды;
  
• 
  шығарма үзіндісіндегі сөздерге перифраз жасайды.
  

• 
  Шығармадағы материалдық және рухани құндылықтарды заманауи тұрғыда салыстырады
  
• 
  Шығарма жаңашылдығына баға береді Жоғары деңгей дағдылары
  

Р.Мұқанованың «Мәңгілік бала бейне» әңгімесінің жаңашылдығы неде? Әңгіменің өзіндік ерекшелігі туралы талдап, бағалаңыз.

• 
  әңгіменің өзіндік ерекшелігін анықтайды;
  
• 
  әңгіменің жаңашылдығына баға береді.