Қазақстан республикасының

ПӘННІҢ ОҚУ ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ

«Мамандану практикумы ІІІ»

«5В050300» – «Психология» мамандығына арналған

Семей 2013

1 Глоссарий

2 Дәрістер

3 Практикалық және лабораториялық сабақтар

4 Курстық жұмыс (проект)

5 Студенттің өздік жұмысы

1. 
   Отбасы туралы жалпы мәлімет.
   
2. 
   Отбасының қызметі.
   
3. 
   Құрылымы.
   

Психологияда жеке адам мәселесі үш тұрғыдан қарастырылады: биологиялық, әлеуметтік, биоәлеуметтік.

Биологиялық бағыт жеке адамның бойындағы барлық өзгерістер негізін туа пайда болатын қажеттіліктермен, желігу және инстинктермен байланыстырады (З. Фрейд, Адлер т.б.).

Әлеуметтану бағытын жақтаушылар адам биологиялық тіршілік иесі болып туғанымен, белгілі ортада жетіліп, сол ортаның заңдылықтарына байланысты әлеуметтенеді дейді.

Адам неғұрлым ортамен қарым- қатынас жасаған салтын соғұрлым оның биологиялық негізінің кей жақтары өзгеріске ұшырайды. Адамның ұлт өкілдері болу көрсеткіштері де соған байланысты болмақ.

Ал, биоәлеуметтік бағыттағылар адамның психологиялық процестері (түйсіну, қабылдау, ойлау, т.б) биологиялық негізде қалыптасатын болса, оның бағыттылығы, қызығушылығы, қабілеті, әлеуметтік құбылыс ретінде қалыптасатындығын түсіндіреді.

Л.С. Выготскийдің анықтауынша жеке адам- белгілі бір қызмет атқарып, сол қызметті өтеуге бағытталған психикалық жүйе. Жеке адамның негізгі қызметі- қоғамда қалыптасқан адамның тәжірибесін жасампаздықпен қабылдау. Сол себепті, жеке адам белгілі қарым- қатынаста іс- әрекет арқылы дамиды. Міне, осыдан барып оның әлеуметтік белгілері пайда бола бастайды. Халықтық орта, яғни ұлттық қоғам сол әлеуметтік теорияларды (ережелерді) белгілейтін жүйе.

Жеке адамның әлеуметтенуі көптеген жағдайлардың әсер ету нәтижесінде жүзеге асады. Ендеше, белгілі ортада жеке адамның жүріс- тұрысының белсенділігі осы жағдайлардың әсер етуіне байланысты болады. Жеке адамның қалыптасуына әсер ететін факторлар дегенімі адамның әлеуметтану процесіне себепші болатын жағдайлар.

Психолог А.В. Мудрик оны негізгі үш топқа бөледі:

- макрофакторлар (космос, планета, дүние, мемлекет) қоғам- жер шарының қандай бөлігінде болмасын адамдарға әсер ететін факторлар;

- мезофакторлар (меза- орташа, аралық)- ұлттық белгілерге байланысты әсер ететін факторлар (аймақ, ауыл, қала, кино, теледидар, радио, ойындар, т.б.);

- микрофакторлар - адамға тікелей әсер ететін факторлар (отбасы, құрбы- құрдас, микроәлеуметтік орта, оқу орны, жұмыс орны, т.б.).

Микрофакторлар белгілі әлеуметтік агенттер арқылы әсер етеді. Мәселен, отбасында- әке- шеше, оқу орнында- мұғалімдер, жұмыс орныныда- цех бастығы т.б. Бұл факторлар жақсы ұйымдасқан, арнаулы әсер ету құралдары нақтыланған болуы шарт. Оларға қойылатын негізгі талаптар: дұрыс атмосфераның болуы, өзара сенім, қауіпсіздік, жеке тұлғаның қалыптасуына, жетілуіне кедергі жасамау.

Тұлға- сан қырлы, мазмұны да, табиғаты да күрделі, құпиясы мол әлеуметтік ұғым. Адам өсу, дамып жетілу процесінде біртіндеп тұлға, кісі деген атқа ие болады. Оның жан жүйесі, сана- сезімінің дамуы айналасы мен қоғамдық өмірге тәуелді. Осындай жағдайда оның дүние танымы мен сенімі, арманы мен талғамы, кісілігі қалыптасады, яғни белгілі ұлт пен ұлыстың ділінен (менталитет), салт- дәстүр, жол- жоралғыларынан жеке дара ұғыну ерекшеліктері қалыптасады.

Адам тұлға, кісі болу үшін өзін сүю, жақындарын сүюмен шектелмей, жалпы адамзатты сүюі шарт. Таза жүректі, халқын сүйген, ел мұқтажын ойлаған, әділет пен адалдықты жақтаған адам ғана тұлға бола алады. Мұндайда ол жан- жақты дамып, нағыз өркениет жолына түсе алады.

Адам баласы туғанда жер жүзіндегі басқа жан иелерімен салыстырғанда өте әлсіз, осал болып келеді, малдың төлі туа сала аяқтанады. Тауықтың балапаны жұмыртқадан жарылысымен жүгіріп кетеді. Адам баласы туғанда іңгәлаған айғайы мол бір кесек ет. Ақылы, есі жоқ. Денесі тым әлсіз. Өсуі, ұлғаюы тым сараң, тым шабан. Адам баласы осылай өте әлсіз болып туып, кәміл жасқа толып, өзін- өзі танып білгенше ата- анасының тәрбиесінде болады. Олар баласын бағып, қағып, жанына, денесіне азық беріп, көмек көрсетіп, баптап, қамқорлық жасап, өсіп дамуына көмектеседі.

Отбасы қоғамның бастапқы ұясы. Ол әлеуметтік- қоғамдық дамуда маңызды роль атқаратын құрылымның негізі. Отбасы мүшелерінің арасындағы қарым- қатынастар ерекше міндеттерге негізделеді.

Адам баласы қасиетті борыштарын үлкендерге құрмет, кішілерге мейірім, сондай- ақ адамгершілік және отан сүйгіштік сезімдерін отбасында үйренеді. Отбасы- сүйіспеншіліктің, инабаттылықтың бастау бұлағы. Еркек пен әйел- отбасаның іргетасы. Адам баласы мұқтаж болған рахатты, шын сүйіспеншілікті, мейірбандылық сезімдерін ананың құшағында, әкенің қара шаңырағында табады. Олай болса, отбасының мәні өте зор. Оның қос діңгегі саналатын ерлі- зайыптылар құқықтары мен міндеттерін түсіне біліп, дұрыс әрекет етсе отбасында бақыт пен шаттық орнайды.

Атақты социолог А.Г Харчевтің айтуы бойынша, отбасы – жұбайлар, ата – аналар мен балалар арасындағы қарым – қатынастың тарихи нақты жүйесі. Оны кіші топ деп қарастырамыз, өйткені мұнда адамдар бір – бірімен туыстық, таныстық, үй жағдайына, моральды жауапкершіліктермен, әлеуметтік қажеттілікпен тығыз байланысты.

Отбасы тұрмыстық қатынасты қалыптастырудың алғашқы ұясы. Ол тарихи өзгеріп отыратын құбылыс.

Отбасы- бұл адамдардың әлеуметтік- педагогикалық тәрбие тобы әрбір мүшенің өзін- өзі сақтау ұрпақты жалғастыру және өзін- өзі сыйлау қажеттілігінен туындайды. Отбасында адамның жеке басының қасиеті қалыптасады. Отбасы белгілі дәстүрлердің, жағымды өнегелердің мұралардың сақтаушысы.

Отбасының құрамы деп- оның мүшелерінің жиынтығын айтамыз. Оған туыстық қатынастың басқа, рухани азаматтық билік, беделдік қатынастар жатады. Отбасының туыстық құрылымы, біріншіден- балалар, жұбайлар, екіншіден- балалы жұбайлар және әйелдің немесе күйеуінің бірге тұратын тОтбасының құрамы деп- оның мүшелерінің жиынтығын айтамыз. Оған туыстық қатынастың басқа, рухани азаматтық билік, беделдік қатынастар жатады. Отбасының туыстық құрылымы, біріншіден- балалар, жұбайлар, екіншіден- балалы жұбайлар және әйелдің немесе күйеуінің бірге тұратын

1. 
   өсіп келе жатқан адамға қайырымдылық және мейірімділік көрсету;
   
2. 
   балаларды отбасы өміріне қатыстыру, ақылшы ретінде қпрау;
   
3. 
   балармен ашық және сенімділік қарым- қатынас жүргізу;
   
4. 
   талап қоюға жүйелілік;
   
5. 
   өзінің баласына шамасына қарай көмек жасау, сұрақтарға жауап беруге дайын болу.
   

Отбасының қалыптасу процесінде және әлеуметтенудің бір факторы болып шығу барысында бірқатар функциялар қалыптасты. Солардың ішіндегі негізгі дегендерге тоқталсақ.

Әрине отбасындағы принциптер, міндеттер түгелдей дерлік іске асырылып отырылмауы да мүмкін. Мұндағы себеп- отбасылық ахуалдың қалыптастырылып отырылған адамның психологиялық- педагогикалық көзқарасының өмірімен, сол сәттегі адамның көңіл күйімен, материалдық, әлеуметтік жағдаймен ұштаспай қауқарсыздығынан болып отырады. Отбасындағы өктемдік баланың өзін- өзі басқарудан, билеуден айырады, ол өз күшіне, мүмкіншілігіне сенуден қалып, оған қарсы қоярлық ішкі күш- жігері төмендейді, сезімі мұқалады. Баланың өз еркімен жіберушілік, еркелік, бәрін кешурішілік, ата, ананың баласына деген сүйіспеншілігі. Баланың дегеніне көніп, жетегіне еру оны өзімшілдікке үйретеді. Отбасында біріңғай талаптың болмауы, ересектер арасындағы алауыздықты пайдаланып бала екі жүзді жағымсыз болып өседі. Ата- ана баланы ұжымнан аулақтатып өсіруге тырысуы, оған бөгет жасайды. Ол баланың қалыптасуына кері әсер етеді. Ата- ана баласының іс- әрекетіне немқұрайлы қарап оған жауапсыздық танытса, бала оны пайдаланып кездейсоқ күмәнді адамдармен танысуға мүмкіндік алады.

Бала санасына жетіп бойына мінез болып қалыптасқан кейбір мәселелер:

1. 
   Бала өзін - өзі тоқтатып, ұстамдылық көрсетпесе, өзін - өзін тежей білмесе, онда намыс пен жігердің болуы мүмкін емес. Ал намыссыз жігерсіз адам «құр қуыс кеуде», ол берген уәдесін орындай алмайды.
   
2. 
   Бала неғұрлым батыл болса, соғұрлым шыншыл әділ болады. Бала өз қателігін түсініп, сол үшін өзі жауап беретін болсын, сіз түсінік бере көрмеңіз.
   
3. 
   Баланы жастайынан шынайы сезімге дағдыландыру керек. Жалған сезім абырой әпермейді. Екіжүзділік, көзінше мақтап,артынан күліп даттау, мінезсіздік, азғындық.
   
4. 
   Өзімшіл болмай көпшіл болса, адам сезіміне дақ түсірмей, өзін өзгенің орнына қоя білу.
   
5. 
   Өз ісіне жауапкершілік, ұқыптылық, ойлылық, күтімділік қасиеттері...
   

1. 
   демократиялық
   
2. 
   дәстүрлік немесе авторитарлық
   

Өмір сүру сипатына қарай жас отбасының үш түрі бар:

1. 
   Дәстүрлік бұл ерлі-зайыптылардың, жалпы отбасының құндылықтарына байланысты. Мұнда бүкіл отбасы мүшелері бос уақытты бірігіп өткізеді, теледидарды бірге отырып қарайды, отбасы басшысы формальді болсада, ер адам, әйел үй жұмысын істейді, бала тәрбиелейді.
   
2. 
   Ер мен әйелдің – кәсіби жетістікке жеке бастарының дамуына бағытталады. Бұларда негізінен бір бала болады. Үй жұмысын бөліп атқарады. Мүмкіндігінше ата-ананың көмегін пайдаланады. Театрға, киноға, концертке, спортқа бірге барады, басшылық демокраиялық сипатта болады.
   
3. 
   Жас отбасы мұнда бос уақытты бірге де, бөлек те өткізеді. Мақсаты -екі балалы болу. Шаруашылық – тұрмыстық қажеттіліктер екеуіне бірдей бірге іске асырылады. Отбасы тәрбиесінде ықпал жасайтын жағдайларды сипаттайды дейтін басқа да белгілерді атауға болады.
   

1. 
   Отбасының этикалық құрылымы мен құрылысы.
   
2. 
   Отбасының әлеуметтік тіршілік ортасы: білім дәрежесі, еңбектену, кәсіптік құрылым,күнкөріс көзі. Материалдық әл-ауқаты ауылдық, қалалық жанұя.
   
3. 
   Отбасының мәдени құрамы: күнбе-күнгі мәдени тіршілігі, күн режимі, бос уақыт өткізу түрлері, кітапхана, теледидар, музыка.
   
4. 
   Отбасының ішкі өзара қарым – қатынастары: өзара микроклиматы, көзқарастық бірлігі мен айырмашылығы, өз міндеттеріне көзқарасы.
   
5. 
   Қоғамдық өмірге көзқарасы: еңбекке, қоғамдық міндеттерге, қоғамдық тәрбие институттарына көзқарасы, қатынасы.
   

1. 
   Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. – СПб.: Речь, 2007
   
2. 
   Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. – М.: Эксмо, 2006;
   
3. 
   Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
   
4. 
   Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. – Алматы: Эверо, 2013
   
5. 
   Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
   
6. 
   Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
   

1. 
   Отбасы жүйесінің гомеостаз және даму заңдары.
   
2. 
   Отбасы ролдерінің құрылымы.
   
3. 
   Отбасы ережелері. Сыртқы және ішкі шекаралар.
   
4. 
   Өзара әрекеттесу стандарттары.
   
5. 
   Отбасы тарихы.
   

Отбасы жүйесінің қалыптасуы негізінен гоместаз және даму заңдарына бағынады. Гомеостаз заңы бойынша қалыптасқан жүйе тұрақтылыққа ұмтылады. Отбасы өзінің тіршілік етуінде «status quo» деңгейін сақтауға тырысады. Кез-келген өзгеріс ауыр қабылданады. Сонымен қатар, өмірдің барлық циклінен өтуге ұмтылатын, даму заңымен өмір сүретін отбасы жүйесі бар. Отбасы өзінің дамуында бірқатар объективті жағдайларға тәуелді. Мысалы, уақыт ағымы, жас ерекшелік кезеңдері сияқты факторлар отбасы өмірін сапалық өзгерістерге әкеледі.

Отбасы жүйесі - ашық, табиғи түрде қалыптасады және бұл жүйеде өзіндік ішкі әрекеттесулер жүзеге асырылатын әлеуметтік топ болып саналады. Өзара әрекеттесу үнемі және тұрақты болғандықтан, өзара әрекеттесу стереотиптері туындайды. Бұл стереотиптер отбасы құрылымын анықтап, отбасы мүшелерінің ролін, қызметін белгілейді. Отбасы мүшесі өзін жеке бірлік ретінде санайды. Ол өзінің міндетін, орынын және күтілімдерді анық біледі.Мысалдар.

Отбасын жүйе деп алатын болсақ, ол келесі механизмдер арқылы өзінің қызметін атқара алады:

• 
  Отбасы ролдерінің құрылымы;
  
• 
  Отбасының ішкі жүйесі (подсистемы);
  
• 
  Олардың арасындағы ішкі және сыртқы шекаралар.
  

Отбасылық ролдер жүйесі келесі талаптарға сәйкес болуы қажет:

1. 
   Қойылатын талап немесе күтілім тұрақты болуы қажет. Қарама-қайшылықтар отбасындағы проблемаларға әкеледі;
   
2. 
   Отбасы мүшесінің атқаратын ролі, оның жеке қажеттіліктерімен: сыйлау, бағалау, симпатия және т.б., сәйкес келуі маңызды;
   
3. 
   Орындалатын роль оның мүмкіндіктеріне сәйкес келуі маңызды;
   
4. 
   Ролдік бөлініс өзара тең болуы тиіс.
   

1. 
   Орталықтандырылған (авторитарлы);
   
2. 
   Автономды;
   
3. 
   Демократияландырылған.
   

Ішкі жүйе арасындағы шекаралар – отбасы өмірінің белгілі бір аспектісінде кімнің қандай қызмет атқаратын белгілейтін ережелер анықтайды. Сыртқы шекара отбасының жекелігін анықтайды, отбасы және қоршаған ортаны бөледі. Ал ішкі шекара отбасының ішкі кеңістігінде белгіленіп, оның дамуына түрткі болады. Ішкі шекаралар айқын немесе әлсіз болуы мүмкін. Ішкі шекаралар келесі қызметтерді атқарады:

• 
  Отбасы иерархиясын анықтайды;
  
• 
  Отбасы мүшелерінің өзара қарым-қатынасын реттейтін әрекет-қылық ережелерін, құндылықтар мен нормаларды анықтайды;
  
• 
  Сырттан келетін және отбасы мүшелерінің іштей ақпарат алу каналдарын анықтайды.
  

• 
  Отбасы шекараларының қаншалықты икемділігі;
  
• 
  Отбасына келіп түсетін немесе отбасынан шығатын ақпараттардың «сүзілу» ерекшелігі;
  
• 
  Отбасындағы жаңа ақпарат көзі және оны өңдеуші, жеткізуші кім екендігі;
  
• 
  Отбасы өзінің тұтастығын сақтай алу қабілеттілігі.
  

Отбасы ережесі дегеніміз –үнемі қайталанатын әрекеттердің белгілі бір моделге енуі. Отбасы ережелері ашық және жасырын болуы мүмкін.

Отбасы ережелері отбасының қалыптасу процесінде туындап, олардың өмір сүруінің, сыртқы ортамен араласуының және ішкі өзара әрекеттесудің мазмұнын белгілейді. Мысалы, үй шаруашылығын жүргізу ережесі, бюджетті бөлу ережесі, түрлі шиеленістерді шешу ережесі және т.б. Отбасы ережелерінің сақталуы тұрақтылықты қамтамасыз ететіндігі белгілі. Бірақ бұл ережелердің неғұрлым адекватты болуы қалыпты отбасы үшін негізгі шарт.

Өзара әрекеттесу стандарттары отбасы мүшелерінің үнемі қайталанып отыратын әрекет-қылықтарының формасы. Мысалы, отбасы мүшелерінің бір-бірімен әзілдесуі, сыйласуы немесе наразылықтарын көрсетуін айтамыз.

Өара әрекеттесу стандарттарының барлығын отбасылық коммуникация деп қарастыруға болады. Жақын адамдар арасындағы ақпарат алмасу процесін қамтамасыз ететін коммуникация келесі этаптар арқылы жүзеге асырылады:1 ) хабарды таңдау; 2) оны кодировкалау; 3) жеткізу; 4) декодировка; 5) жауап қайтару. Мысалы, есікті тарс еткізіп жабу, ыдыс-аяқтарды салдырлату адамның ішкі дүниесінің қанағаттанбауын білдіреді.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. 
   Отбасылық ролдердің қалыптасу механизімі қандай?
   
2. 
   Ролдік бөлініске қандай талаптар қойылады?
   
3. 
   Отбасылық ішкі жүйе дегеніміз не, қандай мысалдар келтіре аласыз?
   
4. 
   Сыртқы және ішкі шекаралардың сақталу деңгейлерінің жеке тұлғаның әлеуметтену процесіне әсері қандай?
   

1. 
   Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. – СПб.: Речь, 2007
   
2. 
   Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. – М.: Эксмо, 2006;
   
3. 
   Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
   
4. 
   Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. – Алматы: Эверо, 2013
   
5. 
   Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
   
6. 
   Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
   

1. 
   Отбасы жүйесінің қызмет етуінің бұзылуының жалпы себептері.
   
2. 
   Отбасында тұлғаралық қарым-қатынастың бұзылуы.
   
3. 
   Интеграция механизімінің бұзылуы.
   
4. 
   Отбасы өмірлік қызметінің құрылымдық-ролдік аспектісінің бұзылуы.
   

1. 
   Андреева Т.В. Психология семьи: учебное пособие. – СПб.: Речь, 2007
   
2. 
   Малкина-Пых И.Г. Семейная терапия. – М.: Эксмо, 2006;
   
3. 
   Эйдемиллер Э.Г. Психология и психотерапия семьи;
   
4. 
   Тұрдалиева Ш.Т. Қарым-қатынас психологиясы. – Алматы: Эверо, 2013
   
5. 
   Леонтьев А.А. Психология общения. М., 1997.
   
6. 
   Оразбекова К.А. Отбасы психологиясы. А., 1997.
   

1. 
   Отбасы терапиясының мақсаты мен міндеттері.
   
2. 
   Отбасы терапиясының этаптары.
   
3. 
   Терапияны жоспарлау және болжам жасау мәселелері.