Б. Б. Жахина тіл дамытуға арналған жаттығулар (лексика тарауы бойынша) Алматы Білім

ББК 81(5каз) я73

Ж 12

Пікір жазған:
Қазақстан Республикасына еңбек сіңірген ғылым қайраткері,

филология ғылымдарының докторы, профессор Н. Оралбаева

Ж 12 Тіл дамытуға арналған жаттығулар (лексика тарауы

бойынша). - Алматы: "Білім", 2002. - 64 бет.
Еңбекте мектепте өтілетін лексикалық такырыптармен байланыста тіл дамыту жұмыстарына арналған жаттығулар

жүйесі берілді.

Мектеп мұғалімдері мен студенттерге арналған.

Ж 4300200000-043

412 (05) жарияланб. ББК 81(5 каз) я 73

ISBN 9965-09-031-9 © Жахина Б., 2002

© "Білім", 2002

МАЗМҰНЫ
Алғы сөз
I. Лексикалық тақырыптарды оқытумен оқушы тілін

дамытуға бағытталған тақырыптық жаттығулар

1. 
   . "Сөз және оның мағынасы" тақырыбына байланысты
   

1. 
   Лексикалық тақырыптардың синтаксиспен, стилистикамен
   

Көрнекті әдіскер профессор А.В. Текучев жаттығу әдісі жайында "Методика преподаваний русского языка в средней школе" деп аталатын еңбегінде: "Жаттығуды грамматикадан өтілген теориялық материалды түсіндіруді сипаттайтын әдіс деп қарауға болмайды, ол тілден ұйымдастырылған сабақтың қажетті бөлімі және айырып қарауға келмейтін тарауы. Егер орыс тілін окытуда жаттығуларды қолданбай білім беретін болса, ол өмірден, практикадан нақтылы тілдік материалдардан қол үзген кұрғақ теориялар болып шыққан болар еді", - дейді.

Әдіскер ғалымдар М. Т. Баранов, А. Р. Прудникова жаттығу әдісінің маңыздылығына тоқтала келіп, лексиканы оқытумен байланысты жүргізілетін жаттығу түрлерін сөздік және лексикалық жаттығулар деп екіге бөледі. "Сөздік және лексикалық жаттығулар бір-бірімен тығыз байланысты, кей жағдайда оларды бір-бірінен айыру қиыншылық тудырады, өйткені екеуінін де негізі сөзбен жұмыс жасау болады" дей келіп лексикалық жаттығуларға лексикадан алған білімді бекітіп, осы негізде лексикалық іскерлікті қалыптастыру үшін жүргізілетін, "синонимдерді", "антонимдерді" талдауға арналған жаттығулар жүйесін жатқызады.

Ал сөздік жаттығуларға тілді сезінумен, сөзді дұрыс түсінуі, орынды қолдана білуімен тығыз байланысты сөз тіркестерін жасау, сөйлем құрау, мазмұндама, шығарма жазуды жатқызады.

Негізінен сөздік жаттығулар оқушылардың сөздік қорының молаюына сөз мәнін түсініп, орынды қолдана білуіне жағдай жасайды.

Осыған орай, 5-сыныпта лексикалық тақырыптарды оқыту-мен байланысты тіл дамытуға арналған жаттығу түрлерін жинастыруда, әрі оны топтастыруда мына жағдайлар мақсат етілді:

а) 5 сынып оқушыларының жас ерекшелігін ескеріп, жаттығу жұмыстарын түрлендіру;

ә) тіл дамытуға арналған жаттығу жұмыстарының мақсатын комплексті турде қою. Әрі тіл дамытуға арналған жаттығулар

3

жүйесін жинақтауда жаттығу жұмыстарына қойылатын негізгі талаптарды басшылыққа алу;

1. Жаттығу мәтінінің оқушының жас ерекшелігіне сай келуі;

2. Жаттығу мәтінінің тәрбиелік мәні болуы;

3. Жаттығуда берілген тілдік тапсырманың айқындығы;

4. Лексикалық тақырыптың грамматикамен байланыстылығы;

5. Лексикалық такырыптың тіл дамытумен байланыстылығы. Сонымен қатар, жинақталған бұл жаттығу түрлері мақсат пен мазмұнына қарай 3 топқа бөлінеді.

1. Лексикалық такырыптарды бекіту мен оқушы тілін дамытуға бағытталған тақырыптық жаттығулар;

2. Меңгерілген лексикалық тақырыптарға байланысты оқушылардың өзіндік шығармашылығын ұштауға бағытталған жаттығулар;

3. Лексикадан алған білімін тексеруге бағытталған бақылау жаттығулар.

Бірінші топтағы жаттығулар лексикалық тақырыптарға қатысына карай бөлінсе, екінші топтағы жаттығуларға ойын жаттығулары, лексикалық перфокарта, лексикалық сызғыш және суретпен жұмыс жатқызылады. Ал, үшінші топтағы жаттығулар қатарына еркін диктант, тілдік тапсырмасы бар мазмұндама, тілдік тапсырмасы бар шығарма топтастырылды.

Қорыта келгенде, жаттығудың шығармашылык, түрін пайдалана білу — оқушының ой-ерісін кеңейтіп, пәнге қызығуы мен кұлшынысын арттырады. Әрі тіл байлықтарын арттырып, сөйлеу шеберліктерін қалыптастырып, ұстаз бен шәкірттің шығармашылык, ынтымақтастығы шындала түседі. Оқушылардың оқу еңбегін, білім алу жолындағы өздігінен атқаратын жұмыстарын тиімді ұйымдастырудың жолдары кеңейіп, тың мүмкіндіктері ашылады.

Бәрия Жахина

Ш. Ш. Уәлиханов

атындагы Көкшетау

мемлекеттік университетінің

қазақ тілі кафедрасының

меңгерушісі, ғылым кандидаты.

I. ЛЕКСИКАЛЫҚ ТАҚЫРЫПТАРДЫ ОҚЫТУМЕН ОҚУШЫ

ТІЛІН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛҒАН

ТАҚЫРЫПТЫҚ ЖАТТЫҒУЛАР
1.1"Сөз және оның мағынасы" тақырыбына байланысты тіл дамытуға арналған жаттығулар

№ 1-жаттығу

атап шығыңдар.

3. Қимылдық, іс-әрекеттік ұғымды білдіретін сөздер қандай сөз тобына жатады?

5

№ 4-жаттығу

2. Табылған сөз бойынша грамматикалық байланысқа түсіріп сөйлем кұраңдар.

2. Мағынасын түсіндіріндер.

№ 8-жаттығу

2. Тіркесіп тұрған сөзімен бөлек жазындар.

№ 9-жаттығу

әрдайым естеріңде сақтандар.

2. Сөйлемдегі сөздердің мағынасына көңіл аударындар.
Ұл балаға кеңес
а) Құр ерге мінбе. ә) Тоқымды төсенбе. б) Жыңғылмен ат қамшылама. в) Үйде ысқырма. г) Үйдегі жан санын санама. д) Тізеңді құшақтама. ж) Табаныңды тартпа.

7

№ 11-жаттығу

2. Дыбыс алмасудың сөз мағынасына әсері қандай?

3. Кез келген дыбыстың тіркесі сөз жасай ала ма?

байланысты сөздер тізбегін жасандар.

2. Әрі олардан сөз тіркесін жасаңдар.
Үлгі: ойла, ат, тара.

Әжеңді ойла, қасқырды ат, шашыңды тара;

бақыт,

сана,

үйрен,

өнім.
№ 13-жаттығу
• Мақсаты: 1. Төмендегі мысалдардағы әріптердің орны қалай ауысқан? Бір сөздегі бір әріптің ауысуы сөз мағынасына, сөйлемдегі айтайын деген ойға әсер ете ме?
Бұрыс па, әлде дұрыс па?

1. Қыз түсті, тырналар жылы жаққа ұшты.

2. Ешкі егіз бақ тапты.

3. Малалар оны кутіп бақты.

4. Марат мамасы берген тамақты жем алды.
№ 14-жаттығу
• Мақсаты: 1. Көп нүктенің орнына төмендегі қажетті сөздерді койып, сөйлемді көшіріңдер.

8

2. Ол сөздер қандай ұғымның атауы екендігін айтыңдар.

2. Асты сызылған сөздердің мағынасын түсіндіріндер.

1. 
   Жұмбақты жаттап алындар.
   

№ 16-жаттығу

ондағы айтылған ойды әдетке айналдырындар.

9

Бірінші буыны жіңішке, езулік.

2. 
   Буын түрлерін атаңдар.
   

№ 18-жаттығу

еңбек туралы бір мақал:

қасиеттері туралы бір мақал тауып жазындар:

3. Мақалдың маңызын түсініп, жаттап алындар.

сөздердің мағынасын дұрыс түсініп, орфографиялық ережеге сай

дұрыс жазындар.

а) Басшы асшыға: "Есік ашшы", -десе,

Асшы басшыға: "Тұздығы ашшы", - депті.

ә) Шүрегей суңгігіш пе?

Сүңгуір сүңгүгуш пе?

2. 
   Жаңылтпашты жаттап алып, орфоэпиялық нормаға сай
   

тәлім-тәрбие туралы бір макал:

туралы бір мақал тауып жазындар.

10

Сөз және оның мағынасына арналған

2. Кентау қаласын кеңнің журегі деуге болады.

3. Солтүстіктен соққан жел күшейе түсті.

4. Қан сонарда бүркітші шығады аңға.

Тастан түлкі табылар андығанға.

5. Көз — көңілдің айнасы.

Қыз түсіп, құстар жылы таққа ұшты. Қыс жолындағы домбырасын құрбысына ұсынды. Сыйға тый, сыраға бал. Мына дәнді бәріне тең көл! — деді.

Аздан соң Оспанды ертіп Тәкежанның үйінен Абай аттанғанда, күн кешкіріп, екіндіге тақап қалған екен. Екі туысқан кешкі қоналқыда қайда боларын шешпесе де, атқа мінісіп, өлкені, өзенді бойлады. Осылайша атқа мініп, оралып қайтуын Оспан тілеген соң, бағанағы сөзін айтар деп, Абай үндемей ерген-ді. Бірақ бұл жүрісте де Оспан сөзін бастағанша көлденең бір жай олардың келесі сөзінің арасына түсіп кетті.

11

№ 24-жаттығу

Біреудің айлап-жылдап тындыра алмай жүрген шаруасын енді біреу табан астында тындырып жүре береді. Қашанда болсын әділ жол - ұзақ жол, айлалы жол - қысқа жол. Мәлік Жұсанов комбинат жетекшілеріне сөзін өткізді. "Көрші зауытқа көмектесе тұрайық, онда не тұр, бәріміздің мүддеміз ортақ" дегенді айтып, ақырында, әйтеуір, Әлмен уақытша келісім жасасып, екі бөлмелі пәтер беруге бұл еркіндік алды. Бұдан кейін Құндыз өзінің тіршілікке ширақтығын көрсетіп, жатпай-тұрмай іске кірісті.

Барлығы дабырласып далаға беттеді. Жатар алдында таза

ауада жүріп кайтпақ болып, үлкендер де ере шықты. Балаларын машинаға отырғызып, олар көше айналып көрінбей кеткенше, әке-шешесі сондарынан қарап тұрды.
1.2. "Сөздің тура және ауыспалы мағынасына"

байланысты тіл дамытуға арналған жаттығулар
№ 1-жаттыгу
• Мақсаты: а) Төмендегі мақалдарды аяқтап, қандай мағына беретінін айтындар.

ә) Ауыспалы мағынада қолданылатын сөздің тура мағынасына мысал келтіріндер.

12

Үлгі: Кітап — білім бұлағы.

№ 2-жаттығу

тура және ауыспалы мағынада қолданыңдар.

• Мақсаты. 1. Мақалдардағы ауыспалы мағынасында қолданылған сөздерді тауып бағаналарды толтыр. Сонда тіл ғылымының бір саласының аты шығады.

№ 4-жаттығу.

• Мақсаты: 1. Төмендегі сөздерді дұрыс тіркестіре отырып, олардың тура және ауыспалы мағыналарын жаса.

Үлгі: Ыстық күн. Ыстық сезім бойын билейді

мағынадағы сөздің тура мағынасына мысал келтір.

/. Ненің тубіне?

Еңбек тубі — не? (береке)

Көптің тубі — не? (мереке)

Бейнет тубі - не? (зейнет)

Тірлік түбі — не? (бірлік)

Ұрлық түбі — не? (қорлық)

2. Анасы не?

Сөз анасы — не? (құлақ)

Су анасы — не? (бұлақ)

Жол анасы — не? (тұяқ)

14

3. Кім не?

Үлгі: Бала — баурайындағы құрақ.

Өзен жағасындағы құрақ та самал желмен баяу тербеледі.

"Мақал-мәтелдер "
№ 6-жаттығу.
• Мақсаты: 1. Төмендегі мәтіннен ауыспалы мағынадағы

сөздерді табыңдар.

2. Олардың беретін мағынасының келтірінді, ауыспалы мағына екенін дәлелдеңдер.
Үлгі: Ақ ұлпа — жаңа жауған жұмсақ қар.
1. Ақ ұлпа жамылған көк шырша әлденеге елегізиді.

Ауық-ауық селк етіп отырған бұталары мамығын сілкіп қалады. Шағала қар сау етіп жерге құлайды.

2. Көктем келді.

Тағы да дарқан дала жасыл түске боянып, қырда қызыл ерінді

қызғалдақтар самал желге тербеледі.

Дала дубірге толы.

Маңдай терінің моншағын төккен диқан бугінде бидай егуде.

3. Күз.

• Мақсаты: 1. Жұмбақты шешіп, асты сызылған сөздердің қай

мағынада жұмсалғанын анықтандар.

2. Жұмбактардың шешімі дұрыс болса, белгілі бір ұлттың аты

15

а) Жаһанда бір айдаһар бұғып жатқан,

№ 8-жаттығу.

16

№ 9-жаттығу.

қолданып сөйлем құрандар.

3. 
   Егер ауыспалы мағыналы сөз болса,тура мағынасына мысал келтіріңдер.
   

— Мен қартайдым, шеберханада жұмыс істеуге жарайтын емеспін. Енді сен менің оң қолым болуың керек, — деді.

— Әке-ау, менің солақай екенімді білмеуші ме едіңіз? — деді.

№ 11-жаттығу.

сызындар.

2. Өлеңді жаттап алындар.

Адалдық

Жүрген едік тау жақта,

Кешіп шалғын көгалды.

Ұшып кетіп аулаққа,

Добым кенет жоғалды.
Барлық бала жабылып,

Іздесек те таппадық.

Қайттым үйге сабылып,

Жылауға да шақ қалып.
Ертесінде ерте кеп:

"Емес пе, —деп, —сенікі?"-

Бір доп берді Еркебек,

Тани кеттім: менікі.

17
Және ұсынды бір тәтті,

сөздердің ауыспалы матанасына сөйлем құраңдар.

18

а) Егде кісінің алдындағы қара сөмкеде екі күшік жатыр.

ә) Ауыр істен қорықпа.

б) Жеңіл жук тиелген машиналар көпірден өтіп жатты.

в) Күннің суығы бойын қалтыратты.

2. Сөйлемдегі егде, бойын сөздерінің синонимдік қатарын табыңдар
№15-жаттығу.
• Мақсаты: 1. Өлеңдегі "алдым", "алмадым", "алғаным"

сөздерінің мағынасын түсіндіріндер.

2. Өленді жаттап алыңдар.
Үш "бес" алдым,

Шаттандым.

Келді дереу мақтанғым.

Үйге қарай дедектеп,

Жортып келе жатқанмын.

Кенет тоқтай қалғаным.

Жерден көзді алмадым.

Жол үстінде

Нан жатыр

Лезде барып алғаным.

Қ.Жұмағалиев
3. "Обалды қалай түсінесің?" деген тақырыпта шағын әңгіме жазындар.
№ 16-жаттығу.
• Мақсаты: 1. Берілген сөйлемдердің баяндауыштарын ауыстырып

жазыңдар.

2. Сөйлемдеп стильдік ерекшелікті байқандар.

а) Жазда оқушылар Бурабайга (барып келді, барып қайтты, оралды). ә) Оқушылар жазғы демалыс кезінде ауыл еңбеккерлеріне (көмектесті, жәрдемдесті, көмек берді, қолғабыс етті, қол ұшын берді). б) Агаш бұтақтары күшті соққан желден (майысты, иілді).

3. Оралды, көмек берді, қол үшін берді, иілді сөздерін басқа мағынада қолдану мақсатында сөйлем құраңдар.

19

№ 17-жаттығу.

2. Ауыспалы мағыналы сөздің тура мағынасына мысал келтіріндер.

Үлгі: Жалқаулық аздырады, еңбек оздырады.
№ 18-жаттығу.
• Мақсаты: 1. Берілген сөйлемдердегі асты сызылған

дыбысталуы бірдей сөздердің мағынасын айқындандар.

2. Әрі олардың қандай сөз топтарына жататынын айтыңдар.
а) Досыңның айтқанына құлақ сал,

ә) Құлақ ауруын алдын ала емдеткен жөн.

б) Асан екі көзін кітап бетінен алмайды.

в) Ініңе көз болғаның жөн.
3. Осы сөздердің мағынасын кеңейтіп, сөйлем құраңдар.
№ 19-жаттығу.
• Мақсаты: 1. Өлеңдегі ауыспалы мағыналы сөзді табындар.

2. Тура мағынасына сөйлем құрау арқылы мысал келтіріңдер.

3. Өлеңд і жаттап алындар.

20

№ 20-жаттығу.

2. "Жақсы" сөзінің мағынасын кеңейту мақсатында, яғни әр түрлі мағынада бірнеше сөйлем құрандар.

Басың нешеу. Жарық бөлме. Сенде неше тұяқ бар. Сары жапырақ. Сағаттың тілі. Тере ңой. Көйлектің етегі. Есік ашты.

түсіндіріп, сөйлемдерге синтаксистік талдау жаса.

Білмейтін жердің ой-шұқыры көп. Домбырашы жігіттің қиық қара көзі от шашады. От ауызды қартпен болыстар айтыса алмады. Сонан бері ол кісі өгей баласының қолында

21

екен. Жоспар орындау шахтерлерге мәртебе. Хат келмегелі бір жылдай болса да онын қолын танимын. Ол Даригаға өзінін, ыстық ыкыласын білдірді.

қолданылып тұрған сөздерді тап және оның мағынасын түсіндір.

Сен телефон арқылы Жантаспен тілдесіп қал. Олар жеткенше ауылға суық хабар тарап та үлгерген екен. Ол әдеби кітаптарды оқуды әдетке айналдыра бастаған. Ол — дос үшін жанын қиятын батыр жігіт. Бұл елдің тұрмыс күйі де, мәдениеті де көтеріліп қалған екен. Алтын дән маржандай судырап, үйіліп жатыр. Ол табиғатты өте сүйетін. Атадан бала туар, атасының жолын қуар. Күшік әбден таралып, қайта қутындай бастаған кезі.
№ 25-жаттығу.
• Мақсаты: Қарамен терілген сөздерді сипаттайтын тағы кандай белгілері бар екендігін көп нүктенің орнына өздеріңіз тауып, толықтырыңыздар.