Дайындаған: Гаратаев Бегарыс
жүктеу/скачать 27,64 Kb.
|
Гаратаев Бегарыс НҚТ СРСП 1
|
Құдайберген Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті Тақырыбы: А.Байтұрсыновтың «Тіл құралынан»,Қ.Жұбановтың «қазақ тілі жөніндегі зерттеулер» еңбектеріндегі тіл дыбыстарын жіктеу принциптерін салыстырып баяндаңыз. Дайындаған: Гаратаев Бегарыс Ақтөбе, 2021 жыл Қ.Жұбанов қазақ тіл білімінің сан саласынан іргелі-іргелі зерттеулер жаза отырып, сол тұстағы көкейтесті мәселелердің бірі болған қазақ жазуы мен әліпбиі бойынша белгілі фонетист ғалым ретінде құнды-құнды пікір айтып, ғылыми маңызы зор еңбектер жазған. Қ.Жұбановтың әліпби және жазу мәселесіне қатысты көзқарастарын оның «Әліппеміз бұқарашыл болсын», «Қазақ тілінің емлесін өзгерту жайлы», «Қосар ма, дара ма?», «К проекту реформы казахского алфавита»,«Проект казахского алфавита», «К пересмотру казахской орфографии», « К проекту реформы казахского алфавита», «Проект изменений орфографии и алфавита казахского языка», «Выступление К.К.Жубанова на научно-орфографической конференции в г. Қзыл-Орде» /2-4. 1929г./ т.б. мақалалары мен түрлі жиындарда сөйлеген сөздерінен байқауға болады. Ғалымның жазу, орфография жөніндегі теориялық зерттеулері негізінен қазақ әліпбиін жасау, бөгде тілдің графикасын қазақ тілінің ішкі ерекшелігіне бейімдеудің тиімді жолдарын іздестіру, жүйелі жазу емлесін құрастыру, оны жетілдіру, орфоэпия мен орфографияның өзіндік белгілеріне сай қазақ тілі дыбыстарының ерекшеліктерін көрсету, қазақ тіліне енген терминдердің жазылу заңдылықтарын бір жүйеге келтіру, қазақ орфографиясының жетекші принципін анықтау, т.б. бағыттарда болды. Әр түрлі тілдердегі дыбыстарды дауыстылар және дауыссыздар деп топтастыруға негіз болатын жалпылама ортақ белгі ретінде, әдетте, олардың буын құрау қызметі аталады. Буын құрау тұрғысынан алғанда, дауыстылар буын жасай алатын негізгі ұйтқы, басты тұлға ретінде, ал дауыссыздар өздігінен буын жасай алмайтын, дауыстылардың жетегіндегі көиекші элементтер ретінде ғана қаралады. Кейбір тілдерде, мысалы, готтентот тілінде және неміс тілінің кейбір диалектілерінде, дауысты дыбыстан соң келген сонар дыбыс өз алдына дербес буын құрай алады. Алайда, дауыссыздың дауысты дыбыспен тіркесінде, дауыссыздың буынға ұйтқы боларлықтай жғдайы бірде-бір тілде кездеспейді. Дауысты дыбыспен барабар сонар дыбыс дауысты дыбыспен тіркескенде дифтонг жасай алмайды да, дауыссыз дыбыс дыбыс қызметінде қалады. Дауыстыларға тән акустикалық ерекшелік – оларда музыкальды тонның болуы. әрбір дауысты дыбыста ырғағы жағынан түрліше болып келетін тонның белгілі бір мөлшері болады. Бұлардың бәрінің жиынтығынан дауыстының әуені немесе сапасы жасалады. Дауыстылардағы тон жұтқыншақ үстіндегі қуыстың тоны болып табылады да, ол етене тон немесе дауыстының формантасы деп аталады. Сөйлеу каналында екі резонатор пайда болады: оның біреуі ауыз қуысында, екіншісі жұтқыншақ қуысында болады. Бұлардың әрқайсысында өзіне тән тон бар және осылардың ұштасып келген тізбегі дауыстылардың әуенін немесе сапасын белгілеп айқындайды да, құлаққа естілу жағынан дауыстыларды, мысалы а дыбысын о дыбысынан ажыратады. Дауыстылардың жасалуының анатомия-физиологиялық жалпы жағдайының ерекшелігі мынада: сөйлеу каналында салдыр тудырарлықтай елеулі кедергінің болмауы және ауа ағысының баяу өтуі. Ауа ағысының болуы дауыстылардың жасалуының қажетті және басты шарты болып саналады. Дауыстылардың классификациясының екі түрі бар: оның бірі физиологиялық (немесе генетикалық) классификация, екіншісі – акустикалық классификация. Қандай да бір тілде болсын, дауысты дыбыстарға қарағанда, дауыссыз дыбыстар көп. Дауыстылармен салыстырғанда, дауыссыздардың классификациясы әлдеқайда күрделі. Сондықтан дауыссыздарды сипаттап мінездеме беру және оларды топтастырып классификация жасау акустикалық жақтан да, артикулияциялық жақтан да көптеген жақтарды есепке алуды қажет етеді. Дауыссыздардың кейбіреулері дауыстың қатысуымен жасалса, қайсыбіреулері дауыстың қатысуынсыз жасалады. Осыған орай, дауыссыздар екі топқа бөлінеді: оның бірі қатаң дауыссыздар, екіншісі – ұяң дауыссыздар.Қатаң дауыссыздар деп дауыстың қатысуынсыз жасалған дауыссыздарды айтамыз да, ұяң дауыссыздар деп дауыстың қатысуымен жасалған дауыссыздарды айтамыз. Дауыссыздар жұмсақ таңдайдың қалпына қарай ауыз жолды және мұрын жолды дауыссыздар болып екіге бөлінеді. Егер жұмсақ таңдай жоғары көтеріліп, жұтқыншақтан мұрын қуысына баратын кіре беріс жолды жауып тұрса, онда ауа ауыз қуысымен өтеді де, осының нәтижесінде ауыз жолды деп аталатын дауыссыздар (мысалы: б,д және т.б.) жасалады. Егер жұмсақ таңдай төмен түсіп, жұтқыншақтан мұрын қуысына баратын кіре беріс ашық болса, онда ауа мұрын қуысынан өтеді де, осының нәтижесінде мұрын жолды деп аталатын дауыссыздар жасалады (мысалы: м, н…). Артикуляциялық жолына қарай салдыр дауыссыздар (қатаңдар мен ұяңдар) шұғыл дауыссыздар (взрывные) және ызың дауыссыздар (щелинные )болып екіге бөлінеді. Шұғыл дауыссыздарды айтқанда, дыбыстау мүшелері бірі-біріне жабысады да, бірден кілт ажырасып кетеді, осының нәтижесінде ауа үзіліп, шұыл шығады. Шұғыл дауыссыздардың осы қасиеті ескеріліп, олар эксплозив дауыссыздар депте аталады. Шұғыл дауыссыздар мыналар: п,б,т,д,к,г,қ. Ызың дауыссыздар дыбыстау мүшелерінің жымдасуынан емес, тек өзара жуысуынан, соның нәтижесінде, ауаның сүзіліп шығуынан жасалады. Ызың дауыссыздар кейде фрикатив дауыссыздар деп те аталады. Олар мыналар: в,ф,ғ,с,ш,х,з,ж,һ. жүктеу/скачать 27,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|